RİSK DEĞERLENDİRME BÜLTENİ Hasar servisi ve underwriterlar için mühendislik branşı risk ve hasar değerlendirmeleri Sayı: 2015/3 Ekol Sigorta Ekspertiz Hizmetleri Limited Şirketi Kasım 2015 Risk ve Mühendislik Grubu Bülteni
LAZER, RÖNTGEN TÜPLERİ, TÜPLER ve VALFLER LAZER NEDİR Tek renkli, oldukça düz, yoğun ve aynı fazlı paralel dalgalar halinde genliği yüksek güçlü bir ışık demeti üreten alettir. Lazer ingilizce; Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation (uyarılmış radyasyon salınımlarıyla ışığın kuvvetlendirilmesi) cümlesindeki kelimelerin baş harflerinin alınmasından türetilmiş bir kelimedir. LAZERİN ÇALIŞMA PRENSİBİ Optik bakımdan saydam, bir ucunda tam sırlı ve yansıtıcı, diğer ucunda yarı sırlı kısmen yansıtıcı iki ayna bulunan bir tüp alınır. Buna gaz, sıvı ve katı bir madde doldurulur. Dışarıdan ışık verme, elektrik akımı geçirmek suretiyle veya kimyasal bir yolla elde edilen enerji, ortamdaki atomlara ulaşır. Bunların bazıları bu enerjiyi emerler. Fazla enerji, atomları kararsız hale getirir. Kendisine bir foton çarpan, uyarılmış ve kararsız atom, fazla enerjiyi foton neşrederek verir. Fotonlar, benzer şekilde diğer fotonların neşrini sağlar. Uçlara ulaşan fotonlar, aynalardan yansıyarak geri dönerler ve olay devam eder. Uyarma ve tahriklerde ortamdaki fotonlar artar. Atomların hemen hemen hepsi, foton yaymaya başlayınca kuvvetlenen ışık, yarı sırlı uçtan dışarı çıkar. LAZER IŞINININ ÖZELLİKLERİ En büyük özelliği dağılmaz olması ve yön verilebilmesidir. Bu özelliğinden istifade ile mesafe ölçme ve fiber optik teknolojisi geliştirilmiştir. Dalga boyunun küçük olması dağılmayı da büyük ölçüde azaltır. Uyarılan atomlar her yön yerine belli yönlerde hareket ederler. Bu lazerin çok parlak olmasını doğurur. Lazer ışını, dalga boyu tek olduğundan monokromatik özellik taşır. Frekans dağılım aralığı, frekansının bir milyonda biri civarındadır. Bu sebepten istenilen frekansta çok sayıda dalgalar lazer dalgası üzerine bindirilmek suretiyle haberleşmede iyi bir sinyal jeneratörü olarak iş görür. Aynı anda birçok bilgi bir yerden başka yere gönderilebilir. Lazer ışını dağılmaz olduğundan kısa darbeler halinde yayınlanabilmesi mümkündür. Kayıpsız yüksek enerji nakli yapılması bu özelliği ile sağlanabilir. Lazer kendisinde bulunan yüksek enerji sayesinde kesme, kaynak ve delme endüstrisinde kullanılır. Ayrıca lazer darbesinin çok kısa olmasından yüksek hız fotoğrafçılığında faydalanılır. Yönlü bir hareket olması özelliğinden ise holografi ve ölçüm biliminde yararlanılır. Bütün özellikleri ile uzak mesafe ölçümlerini mümkün kılar. Lazer ışını tek dalga boyuna sahip olduğu için lazer cinsine göre çeşitli renkte ışınlar elde etmek mümkündür.
LAZER KAYNAĞI Lazer kaynağı, endüstriyel gaz (Karbondioksit) ve Nd: YAG (Katı hal lazeri) şeklinde sanayide son yıllarda hızla gelişen bir uygulama sahasına sahiptir. Lazer ışınının yüksek enerji yoğunluğuna sahip olmasından dolayı hızlı kaynak yapma yetisi ve dolayısıyla birim alanda daha düşük ısı girdisine, yüksek nüfuziyete ve kaynak bölgesinde düşük çarpılma riskine ihtimal verir. Bu işlemde lazer ışını kaynak yapılacak malzemeye odaklanır ve herhangi bir dolgu maddesi gerekmeden işlem kendi kendine (otojen olarak) tamamlanır. Kaynak sırasında işlem verimliliğini, kaynak kalitesini ve kaynak banyosunu (ergimiş metal oksitlenmeden) korumak için koruyucu gaz olarak kullanılır. Karbondioksit lazer kaynağında genellikle koruyucu gaz olarak helyum kullanılır, çünkü helyumun yüksek bir iyonlaşma potansiyeli vardır ve buda plazma oluşumunu azaltarak nüfuziyeti artırıp yüksek kaliteli kaynak yapılmasını sağlar. Özel uygulamalarda, koruyucu gazlar karışım halinde kullanılırsa daha iyi sonuç vermektedir. LAZER ÇEŞİTLERİ OPTİK POMPALAMALI LAZER YAKUT LAZERİ En eski lazerdir kristalin yapı taşı Al2O3 tür ve küçük sayıda olmak üzere Al+3 iyonları Cr+3 iyonlarıyla değiştirilmiş durumdadır. Cr+3 iyonları kırmızı ışıktan sorumludur bu lazer çeşidinde. Tersine birikime ulaşmak için bir flaş kullanılır. Flaşın güçlü ışığı, kristalin elektronlarını yüksek seviyelere pompalar. Flaş beyaz ışık yayar ve çok şiddetlidir. (beyazın içinde her renk vardır yani bu görünür bölgeye düşen her dalga boyu anlamına gelir). Kristal çubuk flaş lambasından gelen uygun frekanslı ışığı emer ve lazer ışığı yaymaya hazır olur. Kendiliğinden yayımlanan bir foton zincirleme reaksiyon başlatır ve 693nm (kırmızı) dalga boyunda lazer ışığı oluşur. Tersine birikime uğramış atomlar, çubukta 0.001 saniye kalırlar yani devamlılık için flaş bu sıklıkta yakılmalıdır. ATOMİK ÇARPIŞMALARLA POMPALAMA HELYUM-NEON LAZERİ Bu tip lazer devamlı ışık veren bir sistemdir. Cam deşarj tüpü %80-%20 oranda helyum ve neon ile doludur. Gerekli tersine birikim, neon ve helyum atomları arsındaki çarpışmalarla sağlanır. Bu lazer işleminde, yüksek voltaj deşarj tüpüne verilir ve helyum atomları 20.61eV alarak, temel halden, yarı kararlı hale geçer. Neon ile çarpışır ve ona 20.61eV ve ekstradan 0.05eV kinetik enerjisinden verir. Bu sefer neon 20.66eV enerji alarak yarı kararlı seviyesine gelir. Helyum, temel hale foton yaymadan iner, çünkü bütün enerjisini Neon a vermiştir. Bunlardan sonra kendiliğinden ışıyan bir neon atomu diğer neon atomlarını salınım yapmak için zorlar ve zincirleme reaksiyon devam eder, sürekli bir lazer ışını oluşur, ta ki yüksek voltaj kesilerek tersine birikim engelleninceye dek. He-Ne gaz lazeri 632.8 nm lazer ışığına ve ayrıca kızılötesi birçok ışımaya neden olur. Ama bu lazer çok güçlü bir enerji açığa çıkarmaz.
KARBON DİOKSİT NİTROJEN LAZERİ Çok güçlüdür. Çalışması helyum-neon lazerininkine benzer. Karbondioksit molekülleri lazeri oluşturur ve nitrojen ise CO2 nin tersine birikime ulaşmasını sağlar. Bu tip lazerler, kolayca 10kW sürekli enerji sağlarlar. Ayrıca kısa şoklarla çok daha güçlü enerjiler verebilirler. Bu lazer ışını görünmezdir ve elektromanyetik spektrumun kızılötesi bölgesinde yer alır. (Kızıl ötesi ışınlar ısı ışınları diye de adlandırılabilir.) NEODYMIUM LAZERİ Termonükleer füzyon deneyleri için yapılmıştır ve bu lazer 10-9 saniyelik sürelerle 8*1010kW enerji verir. KRİPTON LAZERİ Bu lazer yeşil ışık yayar. Bu da fazla güçlü değildir. RÖNTGEN TÜPLERİ Röntgen tüpleri röntgen cihazının çok önemli bir parçasıdır. X- ışınları bu tüplerde elde edilir. Değişik tip ve özellikte röntgen tüpleri üretilmektedir. Modern Röntgen Tüpleri "Modern röntgen tüpleri" ; sabit anotlu, döner anotlu ve iki foküslü olmak üzere değişik şekillerde üretilmektedir. Modern Röntgen Tüplerinin Yapısı Röntgen tüpü; x-ışınlarının oluşturulmasına yarayan, havası boşaltılmış ve içerisindeki katot ve anot olmak üzere iki elektrot bulunan cam bir zarftır. EY=Elektron yöneltici H= Hedef F= Flaman A= Anot K= Katot P= Pencere FK= Flaman kablosu C= Cam zarf YVT= Yüksek voltaj kablosu
Cam Zarf: Tüpün diğer kısımlarını içinde bulunduran, havası tamamen boşaltılmış(vakum) bir koruyucu olup modern tüplerde genellikle silindir şeklinde üretilmektedir. Katot (cathode) : Flamanın etrafındaki metalden meydana gelmiş olup, flamanı ısıtacak akımı taşıma görevi yapar. Katot, tüpün negatif elektrotudur. Flaman, ısıya dayanıklı bir metal olan Tungstenden yapılmıştır. Flaman transformatöründen gelen akımla ısıtılan flaman, kendisini ısıtan akım şiddetiyle doğru orantılı olarak elektron yayar. Flaman ısıtıldıkça, flaman etrafında bir elektron bulutu oluşur. Flamandaki elektron bulutunun yoğunluğu, anottan elde edilecek olan x- ışını demetinin de yoğunluğunu tayin eder. Yani; elde edilecek olan x- ışınlarının yoğunluk derecesini, flamanda oluşturan eletronların miktarı belirler. Anot (anode) : Katodun karşısında bulunan ve üzerine x- ışını oluşturacak olan elektrotların gönderildiği kısım olup, bakır bir levha ortasına gömülü Tungsten (Volfram) hedeften meydana gelmiştir. Tüpün pozitif elektrottur. Hedef olarak Tungsten'in seçilmesi, atom numarasının (Z=74) ve kaynama noktasının çok yüksek (3400 C) olmasındandır. İşte: bu nedenle, bombardıman sırasında Tungsten atomları parçalanmaz ve hedefte de ısı karşısında erimez. Haube: Kurşun kaplı olup kurşun geçirmez. Elektrikte yalıtkanlığı sağlamak için içi yağ doldurmuştur. Cam zarf, bu yağın içine gömülüdür. Haube içerisindeki yağ, elektriğin yalıtkanlığını sağlaması yanında, tüpün soğumasına da yardım eder. Tüp, haube ortasına yalıtkan desteklerle monte edilmiştir. Haube, elektrik şokuna karşı ayrıca topraklanmıştır.
Röntgen Tüpü Arızaları Tüpler, cihazın en kıymetli parçalarının başında gelir. Bunlardaki bir arıza radyografik kaliteyi düşürebileceği gibi tüpün tamamen bozulması halinde hizmeti de aksatabilir. Ayrıca; değiştirilmeleri mümkün olsa da pahalı bir eleman olduklarından değiştirilmesi ekonomik yük sebebedir. Bu bakımdan; röntgen tüpünün arızaları, bu arızaların belirtileri ve arızalara karşı alınması gereken önlemler iyi bilinmelidir. Aksi halde uygulamada çeşitli problemlerin doğması olasıdır. Röntgen Tüpünde Meydana Gelebilecek Arızalar 1. Flaman arızası 2. Anot - Rotor bilyalarının erimesi ve aşınması 3. Anot arızası 4. Cam zarfın kırılması 5. Tüpün gazlanması 6. Tungsten buharlaşması * Flaman Arızası Nedenleri: 1. YVK'nın katotla iyi temas etmemesi 2. Mekanik çarpma sonucu flamanın kopması 3. Flaman devresini ısıtmak için hazırlık düğmesine uzun süre basmak Belirtileri: Flaman kopmuşsa ışınlamadan sonra film banyo edildiğinde görüntü oluşmaz. Film, tespit banyosundan beyaz olarak çıkar. Zira flaman kopmuş olduğundan elektron neşredemeyecek ve elektron olmayınca da x ışını oluşumu mümkün olmayacaktır. X ışını olmayınca da görüntünün kaydı mümkün olmaz. Dolayısıyla ışınlanmamış AgBr kristalleri tespit banyosuna düşeceğinden, film saydam bir görünüm alır. Önlenmesi: 1. YV kablosunun katotla bağlantılı ucunun teması sağlanmalı 2. Tüp, mekanik çarpmalardan korunmalı 3. Gerektiğinden fazla süre hazırlık düğmesine basılmamalıdır.
*Anot-Rotor Bilyalarının Erimesi ve Aşınması Nedenleri: 1. Çalışma sonucu zamanla olan normal aşınma 2. Fazla ısıma nedeni ile erime Belirtileri: 1. Anottaki disk dönerken duyulan seste artma 2. Anodun dönme zamanında azalma 3. Anodun hiç dönmemesi Önlenmesi: Anot gereksiz döndürülmemelidir. Zira bilyalarda oluşacak bir arıza Anodun dönmesini engelleyebilir ve elektronların bombardıman edeceği nokta değişmeye bilir. *Anot Arızası Nedenleri: 1. Art arda yapılan ışınlamalar 2. Devamlı yüksek KV değerini kullanmak 3. Oluşacak fazla ısı Belirtileri: 1. Foküste oluşan radyasyon şiddetinde azalma 2. Aynı kalitede radyograf için doz değerlerini zamanla arttırma gereği Önlenmesi: 1. Tüp günün aşmayan ışınlama dozunu kullanma 2. Işınlama aralarında tüpün soğuması için biraz zaman ayırmak *Cam Zarfın Kırılması Nedenleri: 1. Mekanik çarpma 2. Belirtilen en son KV değerini aşma 3. Tüpün muhafaza edildiği haubenin yağ sızdırarak bu yağın yerine dışarıdan hava girmesi ve bu zayıf yalıtkandan YV'nin atlaması Belirtisi: Cam kırılınca tüp içine yağ girer Önlenmesi: Cam kırılmasını neden olan faktörleri yapmamak
*Tüpün Gazlanması Az görülen bir durumdur,ancak meydana geldiğinde tüp kullanılmaz. Nedenleri: 1. Yüksek ma değerinde kısa aralıklarla ışınlama yapmak 2. Fazla ısı nedeni ile tüpün diğer kısımlarında da gaz yayması Belirtileri: 1. Katottan Nikel, Tungsten ve anottan Tungsten zerreciklerinin tüpün camı üzerinde görülmesi 2. Elektronların, tüp içindeki gaz atomlarını iyonize etmesi sonucu, tüp ma değeri artar bu nedenle ma ve mas göstergeleri istenilen değerleri göstermez. 3. Filmler az ışınlandığında istenilen dansite ve kontrast sağlanmaz 4. Pozitif iyonların camı ve katodu bombardıman etmesi sonucu cam çatlar Önlenmesi: 1. Çok yüksek ma değerini aralıksız kullanmak. *Tungsten Buharlaşması Nedenleri: Tüp kullanıldıkça flaman ve anottan tungsten parçacıkları neşredilir. Bu zerrecikler cam zarf içinde ince bir tabaka oluşturulur. Belirtileri: Flaman akkor haldeyken tüp içinde mavimtırak bir renk görülür. Tüp kullanıldıkça bu renk dahada koyulaşır. Tüpü kaplayan bu metal parçacıklarını yan etkileri: 1. Oluşan bu tabaka ışınları emerek filtre görevini görür. Böylece oluşan ışın demetinin şiddeti değiştirilir. Buda zamanla ışınlama faktörlerini arttırmayı gerektirir. 2. Camın elektriği geçirgenliği artar ki buda Yüksek Voltaj atlamasını kolaylaştırır.
SONUÇ ve DEĞERLENDİRME EC - Aksine Sözleşme Yoksa Teminat Dışında Kalan Haller Madde 2- Aksine sözleşme yoksa aşağıdaki haller sigorta teminatı dışındadır: g) Valf ve tüplerde meydana gelecek ziya ve hasarlar Cihazlarda tüp olarak isimlendirilen parça; ısı, ışın veya foton kaynağı olarak kullanılan, temel görevi ihtiyaç duyulan ısı veya ışını oluşturmak olan, kullanım yerine göre ismi değişmekle birlikte tamamında çalışma prensibi aynı olan ömürlü malzeme niteliğindeki tüplerdir. Kullanıldığı cihazlarda cihazın tüm fonksiyonları çalışır halde iken tek başına arızalanan tüplerdeki arıza nedeni kullanım ömrünün zamanında veya kullanım şekline bağlı olarak zamanından önce dolması olarak açıklanmaktadır. Ve sarf malzemelerdir. Bu nedenle üreticileri dahi garanti kapsamında işlem yapmamakta veya exchange uygulayamamaktadır. Tüplerin kullanıldığı yerler kısaca ; Tıbbi cihazlarda (MR-Tomografi-Röntgen-Angiographi-Lazer Epilasyon) tüpler; görüntüleme cihazlarında türüne göre X Işını Tüpü veya RF Tüpü şeklinde adlandırılan, lazer epilasyon cihazlarında Cavıty Unıt olarak geçen, tıbbi ölçüm ve kimyasal analiz cihazlarında Red Laser olarak adlandırılan parçalardır. Fotoğrafçılık sektöründe; baskı makinelerindeki tüpler, görevi pozlamaya yardımcı lazeri üretmek olan, Lazer Unıt olarak isimlendirilen parçadır. Sanayii sektöründe; Laser kesim tezgahlarında lazer tüpü, RF Tüpü olarak adlandırılmaktadır. Güvenlik ve kamu alanlarında kullanılan X-ray Cihazı içinde X-Ray Tüpü olarak anılmaktadır. SONUÇ OLARAK : LASER üretim özellikleri ve çalışma prensibini dikkate alarak HER TÜRLÜ LASER KAYNAĞININ VAR OLUŞU İÇİN TÜP İÇİNDE BİR OLUŞUM ŞARTI TEMEL PRENSİPTİR. LASER VE TÜPÜ ISI VE IŞIN KAYNAĞIDIR. KULLANILDIKLARI ALANLARA GÖRE DEĞİŞKENLİK GÖSTERSE DE GENEL BİR TANIM İÇİN ISI VE IŞIN İLE FOTON KAYNAKLARI OLARAK TANIMLAMAK YERİNDE OLACAKTIR. Laser ve tüpünün aynı zamanda LAMBA-AMPÜL işlevselliğinde olduğunu belirtmek doğru olacaktır. Her türlü MK VE EC İÇİN ( Mühendislik poliçelerine konu olan ) TEMEL ÇALIŞMA PRENSİBİNDE ISI, IŞIN VE FOTON ETKİNLİĞİ BULUNAN CİHAZLARDA BU ETKİNLİĞİN KAYNAĞINI OLUŞTURAN YAPISAL ELEMAN VE ELEMANLAR TÜP OLARAK ANILACAKTIR. Şeklinde bir ibare poliçe içeriğinde ayrıca yer aldığı durumda hasar dosyalarında sıkça karşılaşılan tartışmalı durumu ortadan kaldıracak ve bu tür bir düzenleme sonuca katkı sağlayacaktır. Aksi takdirde sigortacı TTK Maddeleri gereğince sorumlu olacaktır.(ttk 1435,1436, 1437, 1438 ve 1439) Sigortacıya; poliçe metinlerinde yeterli açıklamayı sağlayacak biçimde genişletme yapılması, riziko konusu olan valf ve tüplerin ne anlam ifade ettiğinin açıkça belirtilmesi çözüm önerisi olarak sunulmaktadır.
Bilgisayarlı Tomografi, Radyografi, Tanılama, Fluoroscop ve Mamografi Cihazlarında Kullanılan X Işını Tüpleri MR Cihazı RF Tüpü Lazer epilasyon cihazlarında Cavıty Unıt olarak geçen parça tüpdür.
Tıbbi ölçüm ve kimyasal analiz cihazlarında lazer tüpü Red Laser olarak adlandırılan parçalardır. Fotoğrafçılık sektöründe; baskı makinelerindeki tüpler, görevi pozlamaya yardımcı lazeri üretmek olan, Lazer Unıt olarak isimlendirilen parçadır. Sanayii sektöründe; Laser kesim tezgahlarında lazer tüpü, RF Tüpü olarak adlandırılmaktadır. Lazer Kesim Cihazlarında Kullanılan RF Tüpleri (Amerikan Tüpü) Güvenlik ve kamu alanlarında kullanılan X-ray Cihazı içinde X-Ray Tüpü (X Işını Tüpü) olarak anılmaktadır. Nihayetinde tüp tanımına getirilecek açıklama poliçelerde yer verilen genel ve özel şartlara işlevsellik katarak teminatının sağlandığı poliçelerde tüpün yaş veya kesit aralığına göre belirtilen kullanım süreleri baz alınmak sureti ile bir hasar halinde parçanın değerlendirilmesinde yaşanan sektörel tartışmaları ve sigortalı-sigortacı arasındaki uzlaşmazlığı ortadan kaldıracaktır.
EKOL EKSPERTİZ MÜHENDİSLİK GRUBU Ayşe Nazlıer Efetürk Eksper Mühendislik / Yangın / Kredi Finans Ayça Şener Hüseyin Kaycı Ali Ömer Yıldır Efe Eroğlu Erdim Dalkılıç Zühre Tamer Aycan Koçak İlhan İrfan Adıgüzel Eksper Mühendislik / Kimya Yüksek Mühendisi Eksper Mühendislik / Tarım Makinaları Mühendisi Risk ve Hasar Yönetmeni Uzman /Otomotiv Öğretmeni Risk ve Hasar Yönetmeni Uzman/Makine Mühendisi Risk ve Hasar Yönetmeni Uzman / Makine Mühendisi Risk ve Hasar Yönetmeni Hasar Uzmanı Risk ve Hasar Yönetmeni Uzman / Yapı Yönetim Müh. Risk ve Hasar Yönetmeni Uzman/Rafineri ve Petrokimya Tek. ***Bu bülten, konuyla ilgili çeşitli kaynaklardan derlenen bilgiler ile hasar ve risk alanındaki tecrübelerimiz çerçevesinde hazırlanmış olup, kendi görüşlerimizi içermektedir.