Ev Temizlik Malzemeleri Farkındalık Araştırması-Aydın

Araştırma/Research Article TAF Prev Med Bull 2011; 10(4): 451-462 Ev Temizlik Malzemeleri Farkındalık Araştırması-Aydın [Awareness Research on Household Cleaning Substances-Aydin] ÖZET AMAÇ: 20 yaş ve üzeri katılımcıların, evlerde bulunan temizlik malzemeleri hakkında yaklaşımlarını belirlemeyi; konutlarda depolama koşullarını belirlemeyi amaçlamaktadır. YÖNTEM: Kesitsel tipte düzenlenen araştırma Ekim 2007-Ocak 2008 tarihleri arasında, Aydın il merkezindeki sekiz sağlık ocağı bölgesinde, 603 kişiyle, yüz yüze anket yöntemi ve konutların kontrol listeleri doldurularak incelenmesi yoluyla yapılmıştır. BULGULAR: Konutların %97,7 sinde en az bir tane temizlik malzemesi bulunmuştur. Bunların %88,6 sının banyoda depolandığı görülmüştür. Konutta incelenen altı bölümde, depolama yerleri altı yaş ve altı çocukların ulaşabileceği yüksekliktedir (%86-100). SONUÇ: Sağlık personelinin ev ziyaretlerinde pratik kullanımı için, çocukların yaşam çevrelerini ve sağlık ilişkisini kontrol/denetim listeleri geliştirilmelidir. Toplumun özellikle temizlik maddelerinin satın alınması, kullanımı ve depolanması konusunda bilgi ve fardındalık düzeyini artıran özel eğitim programları geliştirilmeli ve uygulanmalıdır. SUMMARY AIM: To determine the knowledge levels of participants at the age of above 20 about the risks of household cleaning substances and investigate of the storage conditions of them in the houses of the participants. METHOD: This is a cross-sectional research which involves 603 participants as head of the household from each of houses region of eight health center of Aydin, October 2007-January 2008. The questionnaire was given to the participants by a face-to-face technique. The storage conditions of household cleaning substances were also investigated and filled a control list for each houses. RESULTS: There were at least one household cleaning substance of 97.7% of the houses. The most of them were storaged in the bathroom (88.6%). In the houses, cleaners were founded attainable level for the childrens at the age of under the six as at the varying percents between 86-100 % according to storage part of the houses. CONCLUSION: Child-specific health and environment control/investigation lists for practical using during periodical visiting of the health staffs should be developed. Specific training programs can be prepared and performed to increase knowledge and awareness level of the community on buying, using and storing household cleaning substances. E.Didem Evci Kiraz 1 Fatma Demirkıran 2 Sakine Memiş 2 Filiz Ergin 1 Mete Önde 1 Mehmet Ali Bilgen 3 Erdal Beşer 1 1 Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Aydın. 2 Adnan Menderes Üniversitesi Aydın Sağlık Yüksekokulu, Aydın. 3 Afyon Sağlık Müdürlüğü, Afyon. Anahtar Kelimeler: Çocuk, Çevre, Sağlık, Temizlik Malzemeleri, Konut. Key Words: Children, Enviroment, Health, Household Cleaning Substances, Household. Sorumlu yazar/ Corresponding author: E.Didem Evci Kiraz Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Aydın, Türkiye. devci@yahoo.com GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 4. Avrupa Sağlık ve Çevre Bakanlar Konferansı 23-25 Temmuz 2004 yılında Macaristan ın Budapeşte kentinde gerçekleştirilmiştir. Bu toplantının temel konusunu Çocuk ve Çevre Sağlığı oluşturmuştur. Toplantı sonunda tüm çocuklar için sağlık şartlarına uygun su temin edilmesi, kazaların önlenmesi, iç ve dış ortam hava kirliliğinin azaltılması, zararlı kimyasal, fiziksel ve biyolojik ajanların kontrolüne yönelik önlemlerin alınması, çocuklarda yukarıdaki nedenlerden kaynaklanan hastalık ve ölümlerin azaltılması hedeflenmiştir. Toplantının ana çıktısı her ülkenin Ulusal Çocuk Çevre Sağlığı Eylem Planı nı hazırlamasına ilişkin karar olmuştur (1). Avrupa Çocuk Çevre Sağlığı Eylem Planı nı imzalayan ülkeler çocukların yaşam ortamlarını sağlık ve çevre unsurları açısından öncelikleri oluşturma, sürdürülebilir politikalar oluşturma, sürekli izleme/denetleme, izlemeye yönelik göstergeleri oluşturma, ulusal, bölgesel ve uluslararası kıyaslanabilir araştırma sonuçları sunma, bu alanda eğitim almış insan gücünü geliştirme, sektörlerarası işbirliği oluşturma, çevre sağlığı uzmanları, çevre bilimciler, şehir planlamacılar, halk sağlığı çalışanları, aile doktorları, çocuk uzmanları, paramedikler için ortak eğitim, uygulama programları geliştirilmesini taahhüt etmişlerdir (1). Türkiye de bu toplantıya Bakanlıklar düzeyinde katılım sağlamıştır. T.C. Sağlık Bakanlığı nın 04.10.2004 tarih ve 04981 sayılı kararıyla Ulusal Çocuk Çevre Sağlığı Eylem Planı çalışmalarına başlanmıştır. Çalışmaların sonucunda Çocuk Çevre Sağlığı Eylem Planı sektörler arası genel plan hazırlanmıştır (2). Aynı Bakanlık özellikle çocuk www.korhek.org 451

uzmanlarına yönelik eğitimler düzenleyerek ve sektöre yönelik izleme soru kâğıtları uygulayarak farkındalık yaratmaya çalışmaktadır. Ancak, sektörlerarası işbirliği ile gerçekleştirilmesi gereken eylemler gerçekleştirilememiştir. Her kurum kendi sorumlulukları düzeyinde, kendi yetkisinde olan eylemleri yapmaya devam etmektedir. Bunun sonucunda insan gücü, zaman ve kaynak kaybı yaşanmakta ve standart bir değerlendirme yapılamamaktadır. Sağlık Bakanlığı Çocuk, Çevre ve Sağlık Eylem Planı nda temel amaçlar bölümünde Çocuk çevre sağlığı ile ilgili göstergelerin belirlenmesi ve düzenli olarak toplanmasının sağlanarak izlemlerin ve değerlendirmelerin yapılabilmesi ve politikaların oluşturularak çocuk çevre sağlığı sorunlarının ve hastalık yükünün azaltılmasıdır. ibaresi sekizinci maddede yer almaktadır. Fizikojeokimyasal çevreye ve kazaların önlenmesine yönelik eylemler bölümünde Çocuk ev kazalarının en az düzeye indirilmesi, evlerin çocuk çevre sağlığı açısından değerlendirilmesine yönelik bir denetim listesi geliştirilmesi, evlerde kullanılan her türlü deterjan, yumuşatıcı dâhil kimyasal madde ambalajları ve kutularının üzerinde çocuklara sempatik gelecek resimler bulunmaması, evlerde sprey, pestisit vb kullanımının azaltılması için yaygın toplum eğitimi yapılması hedef olarak belirtilmiştir. Evlerin çocuk çevre sağlığı açısından değerlendirilmesinde birçok faktör ele alınabilir. Günümüzde teknolojinin gelişmesine paralel olarak evlere giren temizlik maddesi sayısı ve çeşitliliği artmaktadır. Kapalı ortamda kullanılan bu maddelerin riskleri bilinmekte olup, çeşitlilik artışı ile birlikte yeni risklerde ortaya çıkmaktadır (3,4). Her evde bulunan, çekici renklerde, oyuncağı anımsatan boyutta ve şekillerde ambalajlar, parfümlü içerikler, kolay açılabilen kapaklar, gıda maddelerini anımsatan görünümlere sahip temizlik maddelerinin kullanımı ve depolanmasında nelere dikkat edilmesi gerektiğine ilişkin çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Amerika Çevre Koruma Ajansı (EPA) çocuklar, öğrenciler ve öğretmenler için kimyasalları tanımaya yönelik bir web sayfası oluşturmuştur. Bu sayfada evinizdeki kimyasallar bölümünde bir evin içinde tur atarak, ev temizlik malzemelerinin de aralarında yer aldığı konut içi kimyasalların bulunduğu, çocuklar için riskli bölgelerin görülmesi sağlanmaktadır (5). Aydın çalışması il merkezinde, sekiz sağlık ocağı bölgesinde yaşayanlarla, Çocuk Çevre Sağlığı Eylem Planı nında belirtilen çocuk çevre sağlığı ile ilgili göstergelerin belirlenmesi ve düzenli olarak toplanmasının sağlanarak izlemlerin ve değerlendirmelerin yapılabilmesi ve politikaların oluşturularak çocuk çevre sağlığı sorunlarının ve hastalık yükünün azaltılması temel amacı ve evlerin çocuk çevre sağlığı açısından değerlendirilmesine yönelik bir denetim listesi geliştirilmesi hedefine ulaşmak için örnek bir çalışma olarak planlanmıştır. Çalışmada evlerde birlikte yaşanan temizlik malzemeleri hakkında yaklaşımların belirlenmesi ve konutlarda mevcut temizlik malzemelerinin bulundurma koşullarının tespit edilmesi amaçlanmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Çalışma 24 Eylül 2007-5 Ocak 2008 tarihleri arasında, Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2003 e göre ilk evlenme yaşı olan 20 yaş üzeri, Aydın merkezde, sekiz sağlık ocağı bölgesinde yaşayanlarla gerçekleştirilmiştir. Kesitsel bir araştırmadır. Örnek Büyüklüğü Toplumun temizlik malzemeleri hakkında bilgi düzeyi %50, p=0.05 hata, %95 güven aralığında, dizayn etkisi 1,5 ve fire oranı %10 kabul edilerek örnek büyüklüğü 634 olarak belirlenmiştir (6). Örnek Seçimi Çalışmada dört aşamalı örnekleme yöntemi kullanılmıştır. 1 Küme Örnekleme: Kümeler sekiz sağlık ocağı bölgelerinde bulunan mahalleler, mahallelerdeki ebe çalışma bölgeleri (kent, kır ayrımına göre ebe bölgeleri sınıflanıp, sıralanmış ve numara verilmiştir) olarak seçilmiştir. 2 Basit rastgele Örnekleme: Bir kır ve bir kent için ayrı torbalar içinden kura ile her bir sağlık ocağına ait iki ebe çalışma bölgesi seçilmiştir. Seçilen kent, kır ayrımına göre ebe bölgeleri sınıflanıp, sıralanmış, numara verilerek, her birinin toplam nüfusları ve 20 yaş üzeri nüfusları belirlenmiştir. Aydın ın 2007 merkez ilçe ve merkez köy nüfusu: 160,635 dir (7). 3 Nüfusa orantılı tabakalı Örnekleme: Yukarıdaki yönteme göre toplam 16 bölgede çalışılmıştır (sekiz kır, sekiz kent). Sekiz kır, sekiz kent çalışma bölgesinin toplam 20 yaş üzeri nüfusları ile örnek büyüklüğü göz önünde bulundurularak kır ve kent çalışma bölgelerinden nüfusa orantılı şekilde çalışmanın uygulanacağı nüfuslar belirlenmiştir. 4 Basit rastgele Örnekleme: Belirlenen çalışma bölgelerinin ev halkı tespit fişlerinden (ETF) 20 452 www.korhek.org

yaş üzeri nüfusta yer alan kişiler belirlenmiştir. ETF kartlarından basit rasgele örnekleme yöntemi ile hedef nüfus seçimi yapılmıştır. Hedef nüfusa ulaşıncaya kadar işleme devam edilmiş, hedef nüfus içermeyen kartlardan sonra gelen ilk kart işleme alınmıştır. İsim, adres ve gerekli olan bilgiler tam olarak ETF lerden not edilmiştir. Bir kartta hedef nüfusta yer alan birden fazla kişi varsa hepsinin bilgileri not edilmiştir. Evlerdeki ziyarette evin reisi (evde bulunan ve görüşmeyi kabul eden bay veya bayan) ile görüşülmüştür. Bu sayede 634 konut incelenmiştir. Evde bulunamayanlar için, bir kez daha ev ziyaretine gidilmiş, tekrar bulunamaması durumunda ulaşılamamış hane olarak kabul edilmiştir. Araştırma aracı Çalışmada iki araştırma aracı kullanılmıştır. Bunlardan birincisi; referanslardan yararlanılarak hazırlanan ve 20 kişilik bir grupta ön denemesi yapılarak geliştirilen, katılımcıların sosyo-demografik özelliklerini, temizlik malzemelerine ilişkin mevcut bilgilerini ve uygulamalarını sorgulayan, yüzyüze görüşme yöntemiyle uygulanan soru kâğıdıdır. İkincisi ise; T.C. Sağlık Bakanlığı nın iki mevzuat düzenlemesindeki (TSHGM 2005/2 nolu Çamaşır Suyu ve Mekanik Temizleme Tozu Etiketlenmesine Dair Tebliği ile TSHGM 2005/3 nolu Deterjanların Nitelikleri İle Ambalaj ve Etiketlerine Dair Tebliğinin Etiket Üzerinde Yer Alması Gereken Hususlar bölümü) maddeler aynen kullanılarak hazırlanan, evlerde temizlik malzemelerinin bulundurulduğu mekânları ve temizlik maddelerini incelemede kullanılan kontrol listesidir (8,9). Çalışma sırasında çalışma yapılan hanelere bir bilgilendirme broşürü de bırakılmıştır. Araştırma Ekibi Çalışma Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı ve Aydın Sağlık Yüksekokulu öğretim üyeleri tarafından planlanmıştır. Saha çalışmaları İl Sağlık Müdürlüğü ne bağlı sağlık ocaklarının ve Tıp Fakültesi araştırma görevlilerinin danışmanlığı ile Aydın Sağlık Yüksekokulu öğrencileri tarafından gerçekleştirilmiştir. Saha uygulamalarını yapacak ekip üyeleri araştırma araçlarının kullanımı için eğitilmiştir. Veriler Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı tarafından değerlendirilmiştir. Veri analizi Araştırma verilerinin analizi bilgisayar ortamında SPSS 11.0 (for WindowsR software, Chicago, IL, USA) kullanılarak yapılmıştır. İzinler ve Etik Çalışma İl Sağlık Müdürlüğü nden, Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik Kurulu ndan alınan izin ile gerçekleştirilmiştir ve Etik Kurul dan 26.08.2008 tarih, VI nolu uygunluk onayı almıştır. BULGULAR Katılımcıların sosyo-demografik özellikleri, temizlik malzemelerine ilişkin mevcut bilgileri ve uygulamaları (soru kağıdı) Örnek büyüklüğünün %95 (n:603) ine ulaşılmıştır. Araştırmaya katılanların yaş ortalaması 39.36±11.36 (20-82) dir. Katılımcıların sosyodemografik özellikleri Tablo 1 de özetlenmiştir. Tablo 1: Araştırmaya katılanların bazı sosyodemografik özellikleri (Aydın, 2007-2008). Sosyo-demografik özellikler n % Cinsiyet (n:603) Eğitim durumu (n:603) Mesleği (n:600) Medeni durumu (n:603) Sosyal güvence (n:600) Yaşadığı yer (n:603) Eş mesleği (n:551) Kadın 562 93,2 Erkek 41 6,8 İlköğretim ve altı 390 64,7 Lise ve üstü 206 34,2 Bilinmiyor 7 1,1 Ev hanımı 466 77,7 Diğer* 134 22,3 Evli 550 91,2 Diğer** 53 8,8 Var 569 94,8 Yok 31 5,2 Kent 413 68,5 Kır 190 31,5 İşçi 155 28,1 Devlet memuru 128 23,2 Özel çalışanı sektör 121 22,0 Emekli 72 13,1 Diğer*** 75 13,6 *Devlet memuru(37), emekli(33), işçi(24), özel sektör çalışanı(19), serbest meslek(13), işsiz(5), öğrenci(2), bakıcı(1) **Eşi ölmüş(23), bekar(21), boşanmış(9) *** serbest meslek(26), ev hanımı(21), esnaf(10), işsiz(8), çiftçi(7), şöför(2), ressam(1) www.korhek.org 453

Tablo 2: Araştırmaya katılanların ev temizlik malzemeleri hakkında farkındalığını belirleyen unsurlar (Aydın, 2007-2008). Ev temizlik malzemelerini satın alan kişi (n:603) Ev temizlik malzemelerinin satın alındığı yer(n:596) Ev temizlik malzemesi satın alırken öncelikle dikkat edilen ilk üç özellik (n:1593)*** Ev temizlik malzemesinin zararlı özellikleri arasında akla gelen ilk üç tanesi (n:1305)*** Ev temizlik malzemesinin sağlıklı ve güvenli olup olmadığına karar verme (n:1362)*** Etiket/ambalajda baktıkları bilgiler (n:1142)*** n % Kendisi 343 56,9 Eşi-kendisi 153 25,4 Eşi 88 14,6 Diğer* 19 3,1 Market 532 89,3 Temizlik malzemesi satan dükkan 26 4,4 Bakkal 19 3,2 Pazar 15 2,4 Diğer** 4 0,7 1. Sırada dikkat edilen özellik Fiyat 2. Sırada dikkat edilen özellik Marka 3. Sırada dikkat edilen özellik Kalite 1. Sırada belirtilen zararlı özellik Zehirlenme 2. Sırada belirtilen zararlı özellik Cilt tahrişi 3.Sırada belirtilen zararlı özellik Solunum sıkıntısı 464 29,1 283 17,8 247 15,5 375 28,7 267 20,5 119 9,1 Fiyatına bakarım 386 28,3 Etiket/ambalaj üstündeki bilgilere bakarım 302 22,2 Daha önce satın alanların tavsiyelerine göre hareket ederim 270 19,8 Daha önce reklamlarını gördüğüm ürünü tercih ederim 178 13,1 Satıcıdan aldığım bilgi doğrultusunda karar veririm 104 7,6 Satılan her temizlik malzemesi denetimden geçmiştir, güvenle alırım 74 5,4 Temizliğe gelen bayanın tercihi önemli 26 1,9 Diğer 22 1,7 Üretim ve son kullanma tarihi 222 19,4 Kullanım kılavuzu 206 18,0 TSE/standart belgesi 175 15,3 Fiyat 149 13,0 İçindeki kimyasalların yaratabileceği tehlikelere ve zararlara ilişkin uyarılar ile bunları önlemek için alınması gereken önlemler Belirli bir yaştan küçük çocuklara uygun olup olmadığına ve/veya kullanım usüllerine dair açıklama Üreticinin adı ve/veya ticaret ünvanı ve/veya markası ve adresi 103 9,0 85 7,4 83 7,3 Ruhsat bilgileri 61 5,3 Diğer 61 5,3 454 www.korhek.org

Tablo 2: Araştırmaya katılanların ev temizlik malzemeleri hakkında farkındalığını belirleyen unsurlar (Aydın, 2007-2008) (devam). Etiket/ambalajdaki bilgileri okurken en çok karşılaşılan sorunlar (n:414)*** Kullanılan ev temizlik malzemeleri sayısı (n:569) En güvenerek kullanılan ev temizlik malzemesi (n:582) Ev temizlik malzemelerinin konutta bulundurulduğu bölüm (n:956)*** Ev temizlik malzemelerinin konutta depolandığı yerlerin çocuklar tarafından erişebilirliği (n:224, 6 yaşından küçük çocuğu olanlar) n % Yazıların çok küçük ve zor okunuyor olması 203 49,0 Etiketin üzerine bir şey yapıştırılmış ve okunmuyor 105 25,4 Etikette yazılanları anlayamama 65 15,7 Diğer 41 9,9 3 ve daha az 511 89,8 4 ve daha fazla 58 10,2 Çamaşır suyu 279 47,9 Yüzey temizleyici 91 15,7 Bulaşık deterjanı 81 13,9 Çamaşır deterjanı 62 10,7 Diğer (sabun, yumuşatıcı vb.) 69 11,8 Banyo 501 83,5 Mutfak 336 56,0 Tuvalet 44 7,3 Malzeme odası 39 6,5 Antre/koridor 12 2,0 Balkon 7 1,2 Diğer 17 2,8 Çocukların ulaşabileceği yüksekliktedir 104 46,4 Çocukların ulaşabileceği yükseklikte değil 120 93,6 Katılımcıların %93,2 si kadındır, %64,7 si ilköğretim ve altı eğitim düzeyine sahiptir, %77,7 si ev hanımıdır. %88,1 i çocuk sahibidir ve bunların %47,7 sinin altı yaş ve altı çocuklar olduğu belirtilmiştir (bir yaşında=160, iki yaşında=51, üç yaşında=14, dört yaşında=2). Araştırmaya katılanların ev temizlik malzemeleri konusunda farkındalık durumunu ortaya koymak için eğitim düzeyi yanı sıra yeni gelişmeleri izlemeye yönelik gazete ve internet takibi sorgulanmıştır. Katılımcılardan 587 si gazete okuma durumlarını belirtmiş olup, bu kişilerin %54,0 ü haftada en az bir kez gazete okuduklarını belirtirken, araştırmaya katılanlardan evinde internete bağlı bilgisayar bulunup bulunmama durumunu belirten 590 kişinin %29,3 ü ise evinde internete bağlı bilgisayar bulunduğunu ifade etmişlerdir. Ev temizlik malzemeleri hakkında farkındalığını belirleyen unsurlar Tablo 2 de sunulmuştur. Araştırmaya katılanların %56,9 u evde kullanılan temizlik malzemelerini kendisinin aldığını; %89,3 ü temizlik malzemelerini marketten satın aldıklarını ifade etmişlerdir. Temizlik malzemesi satın alırken öncelikle dikkat edilen özellikler arasında ilk üç önceliğinizi belirtiniz sorusuna verilen cevaplar sıralandığında, 1. sırada dikkat edilen özellik fiyat olarak belirtilmiştir. Temizlik malzemelesinin zararlı özellikleri arasında akla gelen ilk zararlı özellik ise zehirlenmedir. Farkındalık ile ilgili sorgulanan diğer unsurlar şunlardır: *Ev temizlik malzemesinin sağlıklı ve güvenli olup olmadığına karar verme *Etiket/ambalajda baktıkları bilgiler *Etiket/ambalajdaki bilgileri okurken en çok karşılaşılan sorunlar *Kullanılan ev temizlik malzemeleri sayısı *En güvenerek kullanılan ev temizlik malzemesi *Ev temizlik malzemelerinin konutta bulundurulduğu bölüm www.korhek.org 455

*Ev temizlik malzemelerinin konutta depolandığı yerlerin çocuklar tarafından erişebilirliği Katılımcıların yanıtları incelendiğinde; temizlik malzemelerinin satın alınmasında fiyat (%28,3), etiket/ambalaj üstündeki bilgiler (%22,2) ve daha önce satın alanların tavsiyeleri (%19,8) ön plana çıkmaktadır. Satın alınan temizlik malzemesinin sağlıklı ve güvenli olup olmadığına etiket/ambalaj üstündeki bilgilerine bakarak karar verdiklerini ifade eden 302 kişinin 299 unun etiket/ambalaj üstünde hangi bilgilere bakarsınız sorusuna verdikleri toplam 1142 cevap incelendiğinde, üretim ve son kullanma tarihi (%19,4), kullanım kılavuzu (%18,0), TSE/standartbelgesi (%15,3) ve fiyat (%13,0) ilk sıralarda yer almaktadır. 302 kişiden 285 inin temizlik malzemelerinin etiketlerini okumak istediklerinde en çok karşılaştıkları sorunlar için verdikleri toplam 414 cevap incelendiğinde, ilk üç sırada yazıların çok küçük ve zor okunuyor olması (%49,0), etiket var ancak etiketin üzerine bir şey yapıştırılmış ve okunmuyor olması (%25,4) ve etikette yazılanları anlayamama (%15,7) yer almaktadır. Araştırmaya katılanlardan evde temizlediği bölümü belirten 595 kişi en sık mutfağı (%42,9) temizlediğini ve %68,5 i günde 1-2 kez evde temizlik yaptıklarını ifade etmişlerdir. Evde kullanılan temizlik malzemeleri çoğunlukla banyo (%83,5) ve mutfakta (%56,0) depolanmaktadırlar. Soruları yanıtlayanların %49,8 i depolama yerlerinin çocukların ulaşabileceği yükseklikte olduğunu belirtirken, 6 yaşından küçük çocuğu olduğunu belirten 224 kişinin %46,4 ü de aynı bilgiyi vermiştir. Ev temizlik malzemeleri ve depolama yerlerinin mevcut durumu ( kontrol listesi) Araştırma sırasında onay veren evlerde anketörler tarafından 503 banyo, 69 mustakil tuvalet, 380 mutfak, 3 çamaşır odası, 29 malzeme odası, 37 diğer bölümler gözlemlenerek; ev temizlik malzemelerinin bulunduğu yerlerin yerden yüksekliği ölçülmüş, bulunduğu yerler ve ortam tarif edilmiştir. Temizlik malzemelerinin bulunduğu yerlerin yerden yüksekliği kontrol listesi kâğıdı ile ölçülmüş ve Bir A4 kâğıdı boyu=30 cm olarak kabul edilmiştir. Elde edilen ölçüler 6 yaş ve altındaki çocuklar için ulaşılabilir yükseklik olarak belirlenen 150 cm=5 A4 ile kıyaslanmıştır (Tablo 3). Tüm gözlemlerin ortak sonucu %86,3-100,0 ü ulaşılabilir yükseklikte depolanmaktadır. Tablo 3: Araştırmaya katılanların evlerinde ev temizlik malzemelerinin depolandığı yerlerin çocuklar tarafından erişebilirliği (Aydın, 2007-2008). Banyo (n: 503) Mutfak (n: 380) Mustakil Tuvalet (n: 69) Malzeme odası (n: 29) Çamaşır odası (n: 3) Diğer (n: 37) n % 5 A4 ve altı yükseklik 434 86,3 6 A4 ve üzeri yükseklik 69 13,7 5 A4 ve altı yükseklik 344 90,5 6 A4 ve üzeri yükseklik 36 10,5 5 A4 ve altı yükseklik 67 97,1 6 A4 ve üzeri yükseklik 2 2,9 5 A4 ve altı yükseklik 27 93,1 6 A4 ve üzeri yükseklik 2 6,9 5 A4 ve altı yükseklik 3 100,0 6 A4 ve üzeri yükseklik 0 0,0 5 A4 ve altı yükseklik 33 89,2 6 A4 ve üzeri yükseklik 4 10,8 Ev temizlik malzemelerinin depolandığı yerlerin mevcut durumu dolapta, açıkta, yerde ve bunların dışında kalan yerler şeklinde tarif edilerek kayıt tutulmuştur (Tablo 4). Tablo 4: Araştırmaya katılanların evlerinde ev temizlik malzemelerinin depolandığı yerlerin mevcut durumu (Aydın, 2007-2008*). Banyo (n: 525) Mutfak (n:403) Mustakil Tuvalet (n: 67) Malzeme odası (n: 28) Çamaşır odası (n: 2) Diğer (n: 36) n % Dolap 358 68,2 Açıkta 91 17,3 Yerde 52 9,9 Diğer 24 4,6 Dolap 229 56,8 Açıkta 96 23,8 Yerde 24 6,0 Diğer 54 13,4 Yerde 14 20,9 Açıkta 15 22,4 Dolap 34 50,7 Diğer 4 6,0 Dolap 13 45,4 Açıkta 6 21,4 Yerde 7 25,0 Diğer 2 7,2 Dolap 1 50,0 Yerde 0 0,0 Açıkta 1 50,0 Diğer 0 0,0 Dolap 20 55,6 Açıkta 6 15,7 Yerde 4 11,1 Diğer 6 15,6 *Ev temizlik malzemeleri ev bölümlerinde birden fazla yerde bulunabilmektedir. % ler evlerde gözlemlenen toplam bölümler üzerinden hesaplanmıştır. 456 www.korhek.org

Gözlem yapılan yerlerde, mustakil tuvalet hariç, ev temizlik malzemeleri dolapta depolanmaktadır (%50,0-68,2). Mustakil tuvaletlerde bu malzemelerin yerde olduğu görülmüştür (%20,9). Malzemelerin bulunduğu ortamlar anketörler tarafından yorumlanmıştır. Buna göre ortamlar ıslak, orijinal kutusunda, yerlere dökülmüş, su-kola şişesi içinde ve bunlar dışında kalan ortamlar olarak tarif edilmiştir. *Banyo: %85,2 si orijinal kutusunda, %8,4 ü sukola şişesi içinde, %2,8 i ıslak ortamda *Mustakil tuvalet: %79,7 si orijinal kutusunda, %12,5 i su-kola şişesi içinde, %4,7 si ıslak ortamda *Mutfak: %75,1 orijinal kutusunda, %7,9 su-kola şişesi içinde, %3,9 ıslak ortamda *Çamaşır odası: %50 orijinal kutusunda, %50 sukola şişesi içinde *Malzeme odası: %75,7 orijinal kutusunda, %15,7 su-kola şişesi içinde *Evin diğer yerleri: %80,0 ı orijinal kutusunda, %5,0 ı su-kola şişesi içinde, %5,0 ı ıslak ortamda tespit edilmiştir. Evde kullanılan temizlik malzemelerinin muhafaza edildiği ev bölümlerinde, böcek ilaçları, boyalar ve markasız ürünler anketörler tarafından ayrı ayrı tespit edilmiştir. Buna göre araştırmaya katılan kişilerin %97,7 sinin evinde en az bir tane kimyasal içerikli temizlik malzemesi, böcek ilacı, boya veya markasız ürün bulunmuştur. Bu ürünler çoğunlukla banyo (%88,6) ve mutfakta (%71,1) görülmüştür. Araştırmaya katılan kişilerin %11,3 ünün evinde en az bir tane kimyasal içerikli markasız ürün tespit edilmiştir. Bir başka değerlendirmeyle; konutlarda ortalama 14,2±7,8 adet kimyasal içeriği olan temizlik malzemesi, böcek ilacı, boya veya markasız ürün bulunmuştur. TSHGM 2005/2 nolu Çamaşır Suyu ve Mekanik Temizleme Tozu Etiketlenmesine Dair Tebliği ile TSHGM 2005/3 nolu Deterjanların Nitelikleri İle Ambalaj ve Etiketlerine Dair Tebliği ne göre değerlendirme (kontrol listesi) Türkiye de yasal düzenlemesi bulunan ev temizlik malzemeleri *çamaşır suyu *mekanik temizleme tozu ve *deterjanlar dır. Bunlar iki tebliğ ile düzenlenmiştir. Araştırmada kontrol listesi aracılığı ile tespit edilen bulgular Tablo 5 de sunulmuştur. Tablo 5 e göre incelenen temizlik malzemelerinin %50,0-90,0 nında tebliğlerde yer alan bilgilerin bulunduğu görülmektedir. %75,0 ve altında bulunma sıklığına sahip bilgiler ise; çamaşır suyu etiketinde varsa kütlece %0,2'den daha fazla olan diğer katkı maddeleri ve kullanılmaması gereken alanlar, mekanik temizleme tozunda nominal dolum miktarı ve deterjanlarla ilgili kullanılmaması gereken alanlar, alınması gerekli koruyucu tedbirler (yazı veya sembolle) dikkat çekecek şekilde, deterjan formülü hakkında detaylı açıklama, çamaşır deterjanlarında uygun yıkamayı sağlayacak dozaj talimatları, standart çamaşır yıkama makinesi yüklerinin sayısı, eğer mevcut ise, mililitre veya gram cinsinden herhangi bir ölçüm kabının kapasitesi dir. TARTIŞMA Ev temizlik malzemeleri hakkında yapılan çalışmalar güvenli saklanma koşullarında bulunmaması, bu nedenle ortaya çıkan zehirlenmeler, koroziv etkiler; temizlik malzemelerinin tek veya karıştırılarak kullanımları sonucu ortaya çıkan deri lezyonları, yanıklar, astım vb. alerjik sorunlar alanında yoğunlaşmaktadır (10-21). Bu çalışmaların bazılarında temizlik malzemesinin saklanma koşulları-saklama kabı, dolapların kilitli olup olmaması vb. olarak sorgulanmıştır. 2005 yılında yayımlanan bir çalışma Aydın araştırmasında sorgulanan bazı unsurları içermektedir (21). Bu çalışmada annelerin %39,0 u haftada bir kez temizlik yaptığını belirtirken, Aydın araştırmasında %68,5 inin günde 1-2 kez temizlik yaptığı görülmüştür. Bu çalışmada annelerin açık temizlik malzemesi tercihleri üzerinde durulmuştur; Aydın çalışmasında ise bu konu sorgulanmamıştır. Ancak, özellikle konutlarda mevcut durumu incelenen temizlik malzemelerinde kullanılmaması gereken alanlar, alınması gerekli koruyucu tedbirler (yazı veya sembolle) dikkat çekecek şekilde, deterjan formülü hakkında detaylı açıklama, çamaşır deterjanlarında uygun yıkamayı sağlayacak dozaj talimatları, standart çamaşır yıkama makinesi yüklerinin sayısı, eğer mevcut ise, mililitre veya gram cinsinden herhangi bir ölçüm kabının kapasitesi bilgilerinin bulunmadığı deterjanlar saptanmıştır. Bunun yanında orijinal ambalajında bulunmayan temizlik ürünleri de görülmüştür. Kızılay Sağlık Ocağı bölgesinde annelerin %63,7 si temizlik malzemelerini kola ve pet şişelerinde saklarken; Aydın çalışmasında bu sıklık bulundukları ev bölümüne göre değişiklik göstermekle birlikte %5,0 ile %50,0 arasında değişmektedir. Kızılay Sağlık Ocağı bölgesinde annelerin %19,0 u temizlik maddelerinin üzerindeki uyarıları okumamaktadır. Gerekçe olarak acelecilik ve yazıların çok küçük olması belirtilmiştir. www.korhek.org 457

Tablo 5: Araştırmada kontrol listesi ile tespit edilen ev temizlik malzemelerinin özellikleri (Aydın, 2007-2008). Çamaşır suyu etiketlerinin incelenmesi sonucu elde edilen bilgiler (n:590) n % Üreticinin adı ve adresi Ürün adı ve markası Etken maddenin adı ve yüzde aralığı Varsa kütlece % 0,2'den daha fazla olan diğer katkı maddeleri Amaçlanan kullanım alanları Ürünün kullanım talimatı Nominal dolum miktarı Üretim tarihi Parti/seri/kod numarası veya ürünün izlenebilirliğini sağlayacak uygun işaret Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği hükümlerine uygun şekilde ürünün içeriğinde bulunan maddelerin tehlike sembolleri ve korunma önlemleri Zehirlenme belirtileri görüldüğünde Zehir Danışma Merkezinin ücretsiz 0 800 314 79 00 (5 Hat) nolu telefonunu arayınız. ibaresi Uyarılar: İçildiği takdirde zehirlidir. Derhal doktora başvurunuz Kapalı yerlerde uzun süre solumayınız Parfüm katılmış olması yukarıdaki zarar ve tehlikeleri kesinlikle önlemez* Var ise, kullanılmaması gereken alanlar Var 533 90,3 Yok 50 9,7 Var 550 93,2 Yok 40 6,8 Var 497 84,2 Yok 93 15,8 Var 406 68,8 Yok 184 31,2 Var 529 89,7 Yok 61 10,3 Var 523 88,6 Yok 67 11,4 Var 470 79,7 Yok 120 20,3 Var 522 88,5 Yok 68 11,5 Var 489 82,9 Yok 101 17,1 Var 456 77,3 Yok 134 22,7 Var 463 78,5 Yok 127 21,5 Var 502 85,1 Yok 88 14,9 Var 492 83,4 Yok 98 16,6 Var 462 78,3 Yok 128 21,7 Var 416 70,5 Yok 174 29,5 *Bu madde yalnız parfüm katılmış çamaşır suları için geçerlidir. 458 www.korhek.org

Tablo 5: Araştırmada kontrol listesi ile tespit edilen ev temizlik malzemelerinin özellikleri (Aydın, 2007-2008) (devam). Mekanik temizleme tozu etiketlerinin incelenmesi sonucu elde edilen bilgiler (n:550) n % Üreticinin adı ve adresi Ürün adı ve markası Ürünün kullanma talimatı Nominal dolum miktarı Üretim tarihi Parti/seri/kod numarası veya ürünün izlenebilirliğini sağlayacak uygun işaret Uyarılar: Kullanma talimatını mutlaka okuyunuz El, yüz, vücut ve gıda maddeleri temizliğinde kullanmayınız Deterjanların etiketlerinin incelenmesi sonucu elde edilen bilgiler (n:598) Üreticinin adı ve adresi Ürün adı ve markası Amaçlanan kullanım alanları Ürünün kullanım talimatı Nominal dolum miktarı Üretim tarihi Parti/seri/kod numarası veya ürünün izlenebilirliğini sağlayacak uygun işaret Kullanma talimatını mutlaka okuyunuz Çamaşırlarınızı ve bulaşıklarınızı yıkadıktan sonra bol su ile durulayınız Cildi korumak amacıyla ellerin deterjanla uzun süre temasından kaçınınız El, yüz, vücut ve gıda maddeleri temizliğinde kullanmayınız Çocuklardan uzak tutunuz ** Bu bendin 2 ve 3 numaralı alt bendlerinde yer alan uyarı yalnız elde yıkanan çamaşır/bulaşık deterjanı içindir. Var 492 89,5 Yok 58 10,5 Var 508 92,4 Yok 42 7,6 Var 504 91,6 Yok 46 8,4 Var 401 72,9 Yok 149 27,1 Var 505 91,8 Yok 45 8,2 Var 484 88,0 Yok 66 12,0 Var 489 88,9 Yok 61 11,1 Var 489 87,6 Yok 68 12,4 Var 554 92,6 Yok 44 7,4 Var 573 95,8 Yok 25 4,2 Var 557 93,1 Yok 41 6,9 Var 564 94,3 Yok 34 5,7 Var 476 79,6 Yok 122 20,4 Var 538 90,0 Yok 60 10,0 Var 522 87,3 Yok 76 12,7 Var 538 90,0 Yok 30 10,0 Var 497 83,1 Yok 101 16,9 Var 500 83,6 Yok 98 16,4 Var 503 84,1 Yok 95 15,9 Var 509 85,1 Yok 89 14,9 www.korhek.org 459

Tablo 5: Araştırmada kontrol listesi ile tespit edilen ev temizlik malzemelerinin özellikleri (Aydın, 2007-2008) (devam). Deterjanların etiketlerinin incelenmesi sonucu elde edilen bilgiler (n:598) n % Var ise, kullanılmaması gereken alanlar Alınması gerekli koruyucu tedbirler (yazı veya sembolle) dikkat çekecek şekilde Deterjan formülü hakkında detaylı açıklama*** Çamaşır deterjanlarında uygun yıkamayı sağlayacak dozaj talimatları**** Standart çamaşır yıkama makinesi yüklerinin sayısı**** Eğer mevcut ise, mililitre veya gram cinsinden herhangi bir ölçüm kabının kapasitesi Var 444 74,2 Yok 154 25,8 Var 427 71,4 Yok 171 28,6 Var 381 63,7 Yok 217 36,3 Var 409 68,4 Yok 189 31,6 Var 320 53,5 Yok 278 46,5 Var 379 63,4 Yok 219 36,6 ***Deterjan formülünde fosfatlar, fosfonatlar, anyonik aktif madde, katyonik aktif madde, noniyonik aktif madde, amfoterik aktif madde, oksijen bazlı ağartıcılar, klor bazlı ağartıcılar, EDTA, fenoller ve halojenli fenoller, para-diklorobenzen, aromatik hidrokarbonlar, alifatik hidrokarbonlar, halojenli hidrokarbonlar, sabun, zeolit, bentonit, polikarboksilatlar ve benzeri maddeler kütlece % 0,2'den daha fazla ise ambalaj üzerinde; < % 5, % 5 15, % 15 30, > % 30 şeklinde belirtilmelidir. Deterjanın formülünde enzim, koruyucu ve dezenfektan maddeler bulunuyor ise, konsantrasyonları dikkate alınalınmaksızın ambalaj üzerinde belirtilir. **** Açıkça belirtilen su sertlik dereceleri ve bir ya da iki devir yıkama işlemleri için ve standart bir çamaşır makinesi yükü göz önüne alınarak mililitre ya da gram ifade edilerek tavsiye edilen miktarlar ****2.5 mmol CaCO3 /l değerine karşılık gelen orta seviyeli su sertlik derecesinde su kullanılarak paketin içeriği ile yıkanabilen normal olarak kirlenmiş kumaşlardan oluşan standart çamaşır yıkama makinesi yüklerinin sayısı Aydın araştırmasında etiket/ambalaj üstündeki bilgileri okuyarak satın alanların sıklığı %22,2 dir. Temizlik malzemelerinin etiketlerini okurken sorunla karşılaşanların gerekçeleri ise; yazıların çok küçük ve zor okunuyor olması, etiket var ancak etiketin üzerine bir şey yapıştırılmış ve okunmuyor olması ve etikette yazılanları anlayamamadır. Özellikle ev kazaları içerisinde önemli bir yer tutan zehirlenmelerin büyük çoğunluğu 0-6 yaş grubu çocuklarda görülmekte ve temizlik maddelerinin ortalıkta ulaşılabilecek yerlerde depolanması nedeniyle olmaktadır. Amerika Zehir Kontrol Merkezleri Birliği 2009 Raporu na göre; altı yaşından küçük çocuklarda saptanan zehirlenmeler tüm zehirlenmelerin %51,9 unu oluşturmaktadır (22). Türkiye de yapılan yerel araştırma sonuçları incelendiğinde, hareketlilik ve çevreyi tanıma içgüdüsünün fazla olduğu 1-6 yaşları arasındaki çocuklar için ilaçların ve diğer kimyasal maddelerin ulaşılabilir yerlerde bırakılmasının, kapların kolayca açılabilir olmasının, ilaç ve diğer toksik maddelerin gelişigüzel çöpe veya sokağa atılmasının başlıca zehirlenme tehditleri olduğu; zehirlenme etkenleri arasında koroziv maddelerin sık görüldüğü ve bu maddelerin çocukların kolayca ulaşabilecekleri yerlerde bulundurulması, dolaplarda içeceklerle bir arada yer almasının dikkat çektiği; ev temizlik maddelerinin zehirlenme etkeni olarak birinci sırada yer aldığı olgularda kolay ulaşılabilirlik yanı sıra, ambalajsız olarak satılan temizlik malzemelerinin içecek şişelerine benzer şişelere doldurularak satılmasının da neden olarak belirtildiği görülmektedir (14,17,23). Bu çalışmalarda Aydın araştırmasında kullanılan T.C. Sağlık Bakanlığı tebliğlerine göre hazırlanmış kontrol listesine benzer bir uygulamaya rastlanamamıştır ve bu nedenle veriler karşılaştırılamamıştır. Aydın araştırmasını farklılaştıran en önemli bulgularından birisi de ev temizlik malzemelerinin depolandığı yerlerin çocukların erişebileceği yükseklikte olup olmadığını gösteren verileridir. Konutlardan %46,4 ünde ulaşılabilir yükseklikte olduğu görülmektedir ve bunlar 6 yaş ve altı çocukların yaşadığı konutlardır. SONUÇ Evde kullanılan temizlik malzemelerinin güvenliği ve sağlık etkilerini sorgulamadan önce üretim, satış, reklam uygulamaları, tüketim 460 www.korhek.org

alışkanlıkları ve mevzuata uygunluğun değerlendirilmesinde yarar görülmektedir. Bu alanlarda ulusal düzeyde araştırma ve kanıtlara ihtiyaç duyulmaktadır. Çocuk çevre ve sağlık eylem planındaki Evlerin çocuk çevre sağlığı açısından değerlendirilmesine yönelik bir denetim listesi geliştirilmesi hedefine ulaşmak için Aydın çalışması bir örnek olabilecektir. Araştırmada kullanılan soru kâğıdı ve kontrol listesi geliştirilebilir ve ileri araştırmalarda kullanılabilir. Araştırmaların yoğunlaştığı zehirlenme, kazalar gibi konularda elde edilen bulgular ev temizlik malzemelerinin mevzuata uygunluğu, konutta depolanma yeri, depolanma koşulları, depolanma yerinin yüksekliği, güvenlik ve sağlık koşulları ile karşılaştırılmalıdır. Böylece elde edilen veriler üretici, satıcı ve tüketicilere anlaşılır şekilde sunulmalı ve farkındalık düzeyi arttırılmalıdır. TEŞEKKÜR Araştırmada yardımcı olan Aydın İl Sağlık Müdürlüğü ne, bağlı sağlık ocakları yetkililerine ve anketleri yapan Aydın Sağlık Yüksekokulu öğrencilerine teşekkür ederiz. KAYNAKLAR 1 Children s Environment and Health Action Plan for Europe (CEHAPE). 2004. EUR/04/5046267/7._www.euro.who.int/data/ass ets/pdf_file/0006/78639/e83338.pdf [Erişim Tarihi: 12.03.2011]. 2 Çocuk Çevre Sağlığı Eylem Planı- sektörler arası genel plan. 2004. T.C. Sağlık Bakanlığı. www.saglik.gov.tr/extras/birimler/temel/uccseph az.doc [Erişim Tarihi: 12.03.2011]. 3 7 Wolkoff P, Schneidera T, Kildesøa J, Degerthb R, Jaroszewskic M, Schunkd H. Risk in cleaning: chemical and physical exposure. The Science of the Total Environment. 1998; 215: 135-156. 4 Bateman DN. Household Products. The Medicine Publishing Company Ltd, 2003, p. 52-53. 5 Join Us For A House Tour. Learn About Chemicals Around Your House. http://www.epa.gov/kidshometour/ [Erişim Tarihi: 11.04.2011]. 6 Lwanga SK, Lemeshow S. Sample Size Determination in Health Studies: A Practical Manual. World Health Organization. Geneva. 1991. 7 Nüfus Bilgileri. Aydın Şehir Sağlığı Profili. Aydın Belediyesi. 2008, s. 20-24. 8 Çamaşır Suyu ve Mekanik Temizleme Tozu Etiketlenmesine Dair Tebliğ (Tebliğ No: TSHGM 2005/2). T.C. Sağlık Bakanlığı. 2005. 9 Deterjanların Nitelikleri İle Ambalaj ve Etiketlerine Dair Tebliğ (Tebliğ No: TSHGM 2005/3). T.C. Sağlık Bakanlığı. 2005. 10 Khare M, Bhide M, Ranade A, Jaykar A, Panicker L, Patnekar PN. Poisoning in children-- analysis of 250 cases. J Postgrad Med. 1990; 36: 203. 11 Zock J-P, Kogevinas M, Sunyer J, et al. Asthma risk, cleaning activities and use of specific cleaning products among Spanish indoor cleaners. Scand J Work Environ Health. 2001; 27(1): 76-81. 12 Özcan T, Tosun A, İnan G, et al. Hastanemize başvuran zehirlenme olgularının değerlendirilmesi. ADÜ Tıp Fakültesi Dergisi. 2002; 3(1): 5-8. 13 Akbay-Öntürk Y, Uçar B. Eskişehir bölgesinde çocukluk çağı zehirlenmelerinin retrospektif değerlendirilmesi. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi. 2003; 46: 103-113. 14 Kahveci M, Çeltik C, Karasalihoğlu S, Acunaş B. Bir üniversite hastanesi acil servisine başvuran çocukluk çağı zehirlenmelerinin değerlendirilmesi. Sted. 2004; 13(1): 19-21. 15 Öner N, İnan M, Vatansever Ü, et al. Trakya bölgesinde çocuklarda görülen zehirlenmeler. Türk Pediatri Arşivi. 2004; 39: 25-30. 16 Sawalha AF. Storage and utilization patterns of cleaning products in the home: Toxicity implications. Accident Analysis and Prevention. 2007; 39: 1186-1191. 17 Biçer S, Sezer S, Çetindağ F, et al. Çocuk acil kliniği 2005 yılı akut zehirlenme olgularının değerlendirilmesi. Marmara Medical Journal. 2007; 20(1): 12-20. 18 Özcan N, İkincioğulları D. Ulusal zehir danışma merkezi 2008 yılı çalışma raporu özeti. Türk Hij. Den. Biyol. Derg. 2009; 66(3): 29-70. 19 McKenzie LB, Ahir N, Stolz U, Nelson GN. Household cleaning product-related injuries treated in us emergency departments in 1990-2006. Pediatrics. 2010; 126: 509-516. 20 Manzar N, Saad MAS, Manzar B, Fatima SS. Therstudy of etiological and demographic characteristics of acute household accidental poisoning in children - a consecutive case series study from Pakistan. BMC Pediatrics. 2010; 10(28): 2-6. www.korhek.org 461

21 Karaman C, Şen S, Erkmen C, Buğa Ö, Gümüş H. Annelerin Temizlik Maddelerini Saklama Koşulları ve Riskleri İle İlgili Bilgi Düzeyleri. Sted. 2005; 14(9): 208-211. 22 Bronstein AC, Spyker DA, Cantilena LR, Green JL, Rumack BH, Giffin SL. 2009 Annual Report of the American Association of Poison Control Centers National Poison Data System (NPDS): 27th Annual Report. Clinical Toxicology. 2010; 48: 979-1178. 23 Biçer S, Yılmaz A, Keleş ES, Aydoğan G. Çocukluk çağı zehirlenmelerinde etiyolojik faktörlerin değerlendirilmesi. Türkiye Klinikleri J Pediatr. 2007; 16: 217-228. 462 www.korhek.org