HALK EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ Halkın içinden doğan eserler, tema ve duyarlılık bakımından halkın hayatına sıkı sıkıya bağlıdır. Genellikle açık ve sade bir anlatım vardır. Şairler genellikle okumamış kişilerdir. Aşk, doğa, ayrılık, özlem, ölüm, din, tasavvuf konularının yanı sıra toplum hayatını ilgilendiren sorunlara da sık sık eğilen şairler daha çok somut konular işlemiştir. Biçimden çok konuya ağırlık verilmiştir. Şiir ağırlıklı bir edebiyattır düzyazı ikinci plana atılmıştır çünkü duygu ve düşüncelerin kalıcılığı şiirle daha kolay sağlanmaktadır. Şiirler aşık veya saz şairi denilen sanatçılar tarafından saz eşliğinde belli bir ezgi ile söylenir. Nazım birimi dörtlüktür. Yaygın olarak hece ölçüsü kullanılmıştır medrese eğitimi almış bazı ozanlar aruzu da kullanmışlardır. Hecenin en çok 7'li, 8'li ve 11'li kalıpları kullanılmıştır. Şiirler doğaçlama söylenir o yüzden şiirlerde derin bir anlam ve kusursuz bir biçim görülmez. Halk deyimlerine ve güzel halk söyleyişlerine yer verilir. Az da olsa mazmunlardan faydalanılmıştır. (Boy serviye, yüz aya, kaş kaleme, diş inciye, yanak güle benzetilmiştir.) Şiirlerin başlığı yoktur o yüzden şiirler nazım şekilleri ile adlandırılır. Genellikle yarım kafiye kullanılır. www.harunardic.net 1
Konu, şekil ve dil bakımından dış tesirlerden uzaktır. Nesir örnekleri arasında halk masalları, halk hikâyeleri, efsaneler, atasözleri, deyimler, halk tiyatrosu, bilmeceler, fıkralar sayılabilir. Sözlü edebiyatın devamıdır. Şairler, sazlarını omuzlarına alarak köy köy, kasaba kasaba, şehir şehir dolaşmışlardır. Şairler, şiirleri Cönk denilen yassı defterde toplanmıştır. Anonim, Âşık Edebiyatı ve Dini-Tasavvufi(Tekke) Edebiyatı diye üçe ayrılır. A-) ÂŞIK EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ Âşık veya ozan denilen kişilerin, saz eşliğinde söyledikleri şiirlerden oluşur. Şiirlerde anlatım içten, canlı ve yalındır. Nazım birimi dörtlüktür. Koşma, semai, varsağı gibi nazım şekilleri kullanılmıştır. Aşk, tabiat, gurbet, ayrılık, ölüm, özlem, kıskançlık, yiğitlik, ve toplum sorunları işlenmiştir. Şiirlerin son dörtlüğünde şairin adı veya mahlası geçer. Genellikle yarım ve cinaslı kafiye kullanılmıştır. Benzetme (teşbih) ve kişileştirme (teşhis) dışında edebi sanatlara fazla yer verilmemiştir. Bazı ürünlerde yöresel özellikler görülür. Şiirler genellikle hazırlık olmaksızın irticalen yani içe doğduğu gibi söylenir. Divan Edebiyatı nda görülün kalışlaşmış benzetmeler (mazmun) Halk Edebiyatı nda da vardır. Buna göre sevgili anlatılırken yeşilbaşlı ördek, inci diş, elma yanak, badem göz, kiraz dudak, keman kaş, sırma saç, selvi boy gibi benzetmeler kullanılmıştır. www.harunardic.net 2
Divan Edebiyatı daha çok düşünceye önem verdiği için soyut bir edebiyattır. Halk Edebiyatı nda ise şair gördüğünü, yaşadığını anlatır. Bu nedenle Aşık Edebiyatı, somut bir edebiyattır. Ayrıca Divan Edebiyatı nda sevgilinin tipi çizilir, adı söylenmez. Halk Edebiyatı nda ise sevgilinin adı (Elif, Ayşe...) vardır. Şiirler, işlenen konulara göre koçaklama, güzelleme, taşlama, ağıt gibi adlar alır. Âşık Edebiyatı hayali olaylardan çok, gerçekçiliğin ön plana çıktığı bir edebiyattır. I.ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ 1. KOŞMA Âşık edebiyatında en çok sevilen ve kullanılan nazım şeklidir. Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır. 11 li hece ölçüsüyle Şair son dörtlükte mahlâsını söyler. Uyak düzeni abab cccb dddb... şeklindedir. İlk dörtlüğün uyak düzeni xbxb ya da aaab şeklinde de olabilir. Koşmalar genellikle lirik konularda söylenir. Aşk, güzellik, tabiat, sevgi vb konular işlenir. Koşmalar konularına göre güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt gibi nazım türleri içerir. Karşılıklı konuşma (dedim-dedi) biçiminde olan koşmalar da vardır. Önemli koşma şairleri: Köroğlu Karacaoğlan, Seyrani 2. SEMAİ Koşma ile benzerler. Semai sekizli kalıpla yazılır. www.harunardic.net 3
Kendine özgü bir ezgiyle söylenir. Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır. Uyak düzeni koşma ile aynıdır. Sevgi, güzellik, ayrılık ve doğa konularını işler. Aruzla ve heceyle yazılan olmak üzere iki türlü semai vardır. Heceyle yazılanlar koşmaya benzer. 3. VARSAĞI Toroslardaki Varsak(Avşar) boyunun özel bir ezgiyle söylediği türkülerden geliştirilmiş bir nazım biçimidir. Genellikle bre, bre hey, hey, be hey gibi ünlem sözcüklerine yer verilir. Kendine özgü bestesi vardır. Hecenin 8 li kalıbıyla yazılır Sert, yiğitçe bir söyleyişi vardır. Hayattan ve talihten şikâyet gibi konular da işlenir. Kafiyelenişi koşmayla aynıdır. Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır. Epik şiirlerdir. 4. DESTAN Âşık şirinin en uzun nazım biçimidir. Dörtlüklerden oluşur. Savaşlar, kahramanlıklar, ayaklanmalar, kıtlıklar, doğal afetler, salgın hastalıklar, eşkıya ve ünlü kişilerin serüvenleri, gülünç olaylar, toplumsal taşlama ve eleştiri, atasözleri, hayvanlar destanlara konu olur. www.harunardic.net 4
Destan koşma gibi kafiyelenir: abab cccb dddb... İlk dörtlüğün uyak düzeni: xbxb şeklinde de olabilir. Hecenin daha çok on birli kalıbıyla yazılır/söylenir. Destanların kendine özgü bir ezgisi vardır. Destanda da şair son dörtlükte mahlâsını söyler. II. AŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ 1. GÜZELLEME İnsan, tabiat, aşk, sevgi sevgilinin güzelliklerinden bahseden şiirlerdir. Lirik şiirlerdir. En önemli şairi Karacaoğlan dır. 2. KOÇAKLAMA Coşkun ve yiğitçe bir üslûpla yiğitlik, kahramanlık ve savaş konularını işler. Epik şiirlerdir. Koşma şeklinde söylenir. Edebiyatımızda Köroğlu ve Dadaloğlu koçaklama şairi olarak tanınır. 3. TAŞLAMA Bir kimseyi veya toplumun bozuk yönlerini eleştirmek için yazılan şiirlerdir. Koşma nazım şekliyle yazılır. Aşık Dertli, Bayburtlu Zihni, Ruhsati ve Seyrani önemli taşlama şairleridir. Divan edebiyatındaki adı hicviye dir. 4. AĞIT Sevilen bir kişinin ölümünden duyulan üzüntüyü dile getirmek amacıyla ve koşma nazım şekliyle yazılan şiirlerdir. www.harunardic.net 5
İslamiyet öncesindeki adı sagu, Divan edebiyatındaki adı mersiyedir. Anonim halk edebiyatında da ağıtlar olmakla birlikte ağıtlar âşık tarzı Türk edebiyatına aittir. Doğal afetler, ölüm, hastalık vb. çaresizlikler karşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibi duyguları ifade eden ezgili ürünlerdir. Ağıt söyleme işine ağıt yakma, ağıt söyleyenlere ise ağıtçı denilmektedir. Koşma nazım şekliyle söylendiğine göre dörtlüklerden oluşur. Kafiye şeması koşmadaki gibidir. III. AŞIK EDEBİYATI SANATÇILARI 1-) Karacaoğlan 17 yy şairdir. Güney Anadolu bölgesinde yetişmiştir.(çukurova da Türkmenler arasında) Halk edebiyatının en güçlü ozanlarındandır. Sade bir dille ve hece vezniyle söylemiştir. Güzellik, coşku, doğa şiirlerindeki önemli konulardır. Daha çok koşma ve semai türünde eser vermiştir. 2-) Köroğlu 16 yy şairidir. Bolu Beyi ile yaptığı mücadele ile bilinir. Haksızlıklarla mücadele etmiş. Şiirlerinde de bu konular ve kahramanlık duygusu işlenmiştir. Daha çok koçaklama türünde eser vermiştir. Divan şiirinin etkisi yoktur. www.harunardic.net 6
3-) Kayıkçı Kul Mustafa 17. asırda yaşadığı söylenir. Yeniçeri ocağından yetişmiştir. Daha çok Destan ve Türkü şeklinde eserler vermiştir Genç Osman Destanı ünlüdür. 4-)Aşık Ömer 17. asırda yaşamıştır. Divan şiirinden etkilendiği için şiirleri sade değildir. Aruz vezni ile de yazmıştır. Koşma, nefes, destan, semai vb. türlerde eser vermiştir. Şiirlerinde zamanın aksaklıkları ile ilgili taşlamalar da vardır. 5-) Dadaloğlu 19. asırda Toroslar da yaşamış Avşar Türklerine mensup bir şairdir. Şiirlerinde içli, özlü, yiğitçe bir söyleyiş hakimdir. Aşk, doğa, savaş konularını işler. Daha çok, semai, varsağı, koşma ve destan türlerinde yazar. 6-)Erzurumlu Emrah Divan şiirini en iyi bilen halk şairlerindendir. Hem heceyi hem aruzu kullanmıştır. Tasavvufi şiirleri de vardır. Asıl kişiliğini aşık tarzında göstermiştir. Koşma, semai gibi türlerin yanında gazel, murassa, muhammes tarzında da şiirleri vardır. Yani hem heceyle, hem aruzla şiirler yazmıştır, heceyle yazdıklarında daha başarılı olmuştur. www.harunardic.net 7
7-)Seyrani Kayseri'nin Develi Kasabasında doğmuş, İstanbul'a yerleşmiş yaptığı taşlamalar yüzünden hayatı tehlikeye girince Kayseri'ye kaçmıştır. Halk edebiyatında, taşlama şiirinin en büyük üstadıdır. Çağının aksaklıklarını, değersiz yöneticilerini yerden yere vurmuştur. Aruzla da yazmıştır ama gerçek kişiliğini koşma, nefes, destan, semai, devriye tarzındaki şiirlerinde göstermiştir. 8-)Bayburtlu Zihni Hem heceyi hem aruzu kullanmıştır. Asıl ününü heceyle yazdığı taşlama ve yergi türlerindeki aşık tarzındaki şiirleriyle kazanmıştır. Divan edebiyatından etkilenmiş; gazel, kaside gibi türlerde ve aşık tarzındaki koşma, semai gibi türlerde şiirler yazmıştır. Şiirlerinde eleştiri ve mizah da görülür. "Sergüzeştname" adlı bir mesnevisi ve "Divan'ı" vardır. 9-)Aşık Veysel(1894-1973) Şiirlerinde insan, yurt ve tabiat sevgisini işlemiştir. Saz şiirimizin son büyük ustası kabul edilir. Şiirlerinde sade bir dil kullanmıştır. Çocukluğunda geçirdiği çiçek hastalığı yüzünden gözlerini kaybetmiştir. Türk edebiyatında onu bize Ahmet Kutsi Tecer kazandırmıştır. Eserleri Deyişler, Sazımdan Sesler'dir. Daha sonra tüm şiirleri Dostlar Beni Hatırlasın da toplanmıştır. www.harunardic.net 8
10-) Dertli Sevgilisi için intihara kalkıştığı için bu adı almıştır. Aruzu da kullanmıştır. 11-) Gevheri Toplumsal olaylarla ilgilenmemiş, aşk ve doğa güzelliklerini işlemiştir. Aruzu da kullanmıştır. Kırımlıdır. 17-18 yy şairidir. 12-) Şeref Taşlıova(1938- ) 20 yüzyılın en tanınmış şairlerindendir. Şiirlerini Gönül Bahçesi adlı kitabında toplamıştır. 13-) Karslı Murat Çobanoğlu(1940-2005) Bestelenen Kiziroğlu Mustafa Bey türküsünü yazan kişidir. Konya Aşıklar Bayramı nda birçok dalda birincilikler kazanmıştır. Şiirleri didaktik özellik taşır. 20. Yüzyılın usta aşıklarındandır. Karsta Çobanoğlu Halk Ozanları Kahvesi ni kurmuştur. 14-) ABDURRAHİM KARAKOÇ(1932-2012) Mihriban şiiri bestelenmiştir. Kahramanmaraş ın Elbistan ilçesinde doğmuştur. Hasan a Mektuplar adlı şiir kitabıyla ön plana çıkmış ve kitap ilgi görmüştür. Gazetecilik de yapmıştır. Aşık edebiyatı sanatçısı olduğu için şiirlerinde birçok özellik görülmekle birlikte toplumsal konulara daha sık değinmiştir. www.harunardic.net 9
Eserleri: Şiir: Hasan a Mektuplar, Vur Emri, Eli Kulakta, Mihriban, 15-) AŞIK MAHZUNİ ŞERİF(1940-2002) Kahramanmaraş ın Afşin ilçesinde dünyaya gelmiştir. Alevi inancını anlatan şiirler yazmıştır. Toplumsal yönü ağır basan şiirleri ön plandadır. Şiirlerinde eleştiri önemli yer tutar. İşte Gidiyorum Çeşmi Siyahım Halk arasında en sık bilinen şiiridir. Eserleri: Şiir: İşte Gidiyorum Çeşmi Siyahım, Dolunaya Tül Düştü 16-) AŞIK FEYMANİ(1942- ) Osmaniye de doğmuştur. Çukurova nın usta şairlerindendir. Her ne kadar aşık edebiyatı sanatçısı olsa da şiirlerinde tasavvuf da vardır. Aşık atışması ve sazla şiir söylemede oldukça önemli bir sanatçıdır. İlk mahlası Çoban Osman dır. Eserleri: Şiir: Gönül Sarayı, Ahu Gözlem 17-) ERZURUMLU İBRAHİM REYHANİ(1932-2006) Özellikle Doğu Anadolu ve Güneydoğu bölgelerinde tanınan ve zevkle dinlenen bir sanatçıdır. 20. Yüzyılın tanınmış sanatçılardandır. Erzurum un Pasinler ilçesinin Alvar köyünde dünyaya gelmiştir. Eserleri: Şiir: Kervan, Bölge Bağlar, Alvarlı Reyhani, www.harunardic.net 10
18-) NEŞET ERTAŞ(1938-2012) Abdallık geleneğinin son büyük temsilcisidir. Zahidem ve Gönül Dağı gibi adlı eserleri Halk tarafından beğenilmiştir. Bozkırın Tezenesi diye anılır. YÜZYILLARINA GÖRE AŞIK EDEBİYATI SANATÇILARI 16 YY: Köroğlu 17 YY: Karacaoğlan, Kayıkçı Kul Mustafa, Aşık Ömer, Gevheri 19 YY: Dertli, Dadaloğlu, Seyrani, Erzurumlu Emrah, Ruhsati, Bayburtlu Zihni 20 YY: Aşık Veysel Not: Aruzu da kullanan halk edebiyatı sanatçıları: Seyrani, Dertli, Aşık Ömer, Gevheri, Erzurumlu Emrah, Bayburtlu Zihni B. TEKKE (TASAVVUF) EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ Kurucusu Hoca Ahmet Yesevi dir. Tekke Edb., Anadolu da 13. y.y.dan itibaren gelişmiştir. Bu edebiyat şairleri tarikat merkezi olan tekkelerde yetişmiştir. Nazım birimi genellikle dörtlüktür. Allah, insan, felsefe, doğruluk, ibadet gibi konular işlenmiştir. İlahi, nefes, nutuk, devriye, şathiye, deme gibi nazım şekilleri kullanılmıştır. Dili Âşık Edebiyatı na göre ağır, Divan Edb. na göre sadedir. www.harunardic.net 11
I. TEKKE(TASAVVUF) EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ 1. İLÂHÎ Allah aşkını konu edinen, Tanrıyı övmek, ona yalvarmak için yazılan/söylenen şiirlerdir. Özel bir ezgiyle okunur. İlâhîler tarikatlara göre türlü adlar alır: Mevlevîlerde âyin, Bektaşîlerde nefes, Alevilerde deme (deyiş, deme), diğer tarikatlarda de cumhur ya da ilâhî denir. İlâhîleriyle en çok Yunus Emre ünlenmiştir. İlâhî, yedili, sekizli ve on birli hece ölçüsüyle yazılır. Dörtlük sayısı 3-7 arasındadır. Kafiye düzeni koşmaya benzer: abab cccb dddb... İlk dörtlüğün uyak düzeni xbxb ya da aaab şeklinde de olabilir. 2. NEFES Bektaşî şairlerinin yazdıkları tasavvufî şiirlerdir. Nefeslerde genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücut (varlığı birliği) kavramı anlatılır. Bunun yanı sıra Hz. Muhammet ve Hz: Ali için övgüler de söylenir. Nefeslerde alaycı bir üslûp göze çarpar. Edebiyatımızda Pir Sultan Abdal nefesleriyle ünlüdür. 3. NUTUK Tekke önderlerinin tarikata yeni giren dervişlere tarikatın ilkelerini öğretmek amacıyla söyledikleri didaktik şiirlerdir. 4. DEVRİYE İlâhîye benzer. Ezelden beri var olan insan ruhunun Allah tan gelip tekrar Allah a dönmesi düşüncesini işleyen şiirlerdir. www.harunardic.net 12
5. ŞATHİYE Dinin ilkelerinden, inançlardan teklifsizce ve alaycı bir dille söz ediyormuş gibi söylenen şiirlerdir. Görünüşte saçma sanılan bu şiirler aslında toplumun ve insanların eleştirisini yapmakta ve tasavvuf kavramlarını anlatmaktadır. II. TEKKE EDEBİYATI NIN ÖNEMLİ SANATÇILARI 1-Ahmet Yesevi Ahmet Yesevi Tasavvuf şiirinin öncüsüdür. Bazı şiirlerinde heceyi, bazı şiirlerinde aruzu kullanmıştır. İslamla ilgili sözlerini "Divan-ı Hikmef'te toplamıştır. Divan-ı Hikmet'teki şiirler dil, ölçü, şekil gibi unsurları bakımından halk şiirine yakındır. Bu şiirler dörtlüklerden oluşmuştur. 7 ve 12'li hece ölçüsü kullanılmıştır. Dili sadedir. 2-Hacı Bektaş-ı Veli Anadolunun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında büyük rol oynamıştır. Birçok mutasavvıftan ders alarak iyi bir tahsil görmüştür. Türkistanın büyük şeyhi Ahmet Yesevi'nin işaretiyle Anadolu'ya gelmiştir ve Kırşehir'e yerleşmiştir. Sohbetler, sözler anlamına gelen "Makalat" adlı bir eseri vardır. Makalat'ın konusu tasavvuftur. Hz.Adem'in yaratılışı, Şeytan ve şeytani işler, Allah'ın birliği konuları ele alınmıştır 3-Yunus Emre Tekke edebiyatının en büyük şairidir. Şiir dili; güzel, temiz ve içtenlik taşıyan bir halk Türkçesidir. www.harunardic.net 13
Divanında insan, Allah, ölüm, varlık, yokluk kavramlarını tasavvuf anlayışında eriterek işlemiştir. Lirik şiirin en güzel örneklerini vermiştir. Şiirlerinde hem aruz hem de hece veznini kullanmıştır. İnsana ait konuları işlemesi yönüyle evrenseldir. 1991 de Unesco tarafından Yunus Emre Sevgi Yılı ilan edilmiştir. Divanı ve Risalet'ün Nushiye adlı iki eseri vardır. Risaletün Nushiye mesnevi tarzındadır. 4-Hacı Bayram Veli Ankara'nın Zülfazl köyünden olan Hacı Bayram-ı Veli Bayramiye tarikatının kurucusudur. Şiirlerinde Yunus'un etkisi vardır Aruzla da yazmıştır ama daha çok heceyi kullanmıştır. 5-Kaygusuz Abdal Nefeslerinde nükteli, iğneli bir dil kullanmıştır. Hem aruz hem hece ölçüsüyle yazmıştır. Şiirlerinde Gaybi mahlasını kullanmıştır. Üslubu, konuları ve insanları kucaklaması yönleriyle Yunus Emre'nin devamı gibidir. Şiirlerinin tamamı Divan'ındadır. Mugalataname ve Budalaname adlı iki nesir kitabı davardır. 6-Pir Sultan Abdal (16.yy) Alevi-Bektaşi şiir geleneğinin en büyüğüdür. Aleviliği yaymaya çalıştığı şiirlerinde lirizm vardır. www.harunardic.net 14
Divan şiirinden hiç etkilenmemiştir. Hem Aşık edebiyatı, hem Tekke edebiyatı temsilcisi kabul edilebilir. Aşkı, doğayı, halkın gerçek yaşayışını dile getiren duru söyleyişli, din dışı şiirleri de vardır. (Aşık edb.) Asıl adı Haydar'dır. Kanuni döneminde bir ayaklanmaya katılmış, bu nedenle de asılmıştır. 7-Erzurumlu İbrahim Hakkı Şair, bilgin ve mutasavvıftır. Tasavvufi coşkunluk vardır. Divan'ı ve birçok ilimden bahseden Marifetname'si ünlüdür. Tevfikname adlı şiirindeki "Mevla görelim neyler nelerse güzel eyler." nakaratı atasözü haline gelmiştir. 8. Niyazi-i Mısri O, Yunus'un 17 yy.daki temsilcisi sayılır. Heceli şiirlerinde Yunus'un aruzlu şiirlerinde Fuzuli'nin ve Nesimi'nin etkisi görülür. Divan-ı ilahiyat ve Mevaid'ül İrfan adlı eserleri vardır. 9. Eşrefoğlu Rumi 15. yüzyılda yaşamıştır. Müzekkin i Nüfus adlı eseri vardır. www.harunardic.net 15
YÜZYILLARINA GÖRE TEKE EDEBİYATI SANATÇILARI: 13 YY: Mevlana, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre 15 YY: Hacı Bayram Veli, Kaygusuz Abdal 16 YY: Pir Sultan Abdal 18 YY: Erzurumlu İbrahim Hakkı C. ANONİM HALK EDEBİYATI GENEL ÖZELLİKLERİ Halkın ortak malı olan ürünlerden oluşan söyleyeni unutulmuş eserlerdir. Dili sade, akıcı bir halk Türkçesidir. Şiirlerde hece ölçüsünün 7 li, 8 li, 11 li kalıpları ağırlıklı olarak kullanılır. Somut ve gerçeklerle iç içe bir edebiyattır. Şiirlerinin nazım birimi dörtlüktür. En çok yarım kafiye kullanılmıştır. Bazı manilerde cinaslı kafiye görülür. Mecazlara ve edebi sanatlara fazla yer verilmez. Ölüm, aşk, tabiat sevgisi, ayrılık acısı, özlem, yiğitlik, toplumsal aksaklıklar gibi konular işlenir. I. ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ 1-) MANİ Sözlü/anonim edebiyat ürünlerindendir. Dört mısradan meydan gelir. Yedili hece ölçüsüyle söylenir. Sevgi, tabiat, övgü, yergi, evlât sevgisi, ayrılık, hasret ve aşk konularını işler. www.harunardic.net 16
İlk iki mısra doldurmadır, Son iki mısrada ise asıl söylenmek istenen verilir. Doğu Anadolu'da mani yerine bayatı sözü de kullanılmaktadır. Uyak düzeni aaxa şeklindedir. Kesik Mani(ayaklı, cinaslı): Birinci dizesi 7 heceden az olan manilerdir. Yedekli(artık) Mani: Dört dizeden fazla olan manilerdir. 2-) TÜRKÜ Çağdan çağa ve yöreden yöreye içerik ve şekil olarak değişiklikler gösterebilir. Aşk, doğa, güzellik, kahramanlık, sosyal konular türkülerin konusunu oluşturur. Türküler aynı zamanda aşık edebiyatı nazım şeklidir. Yani söyleyeni belli türküler de vardır. Kendine özgü bir ezgiyle söylenir. 7,8 ve 11 li hece kalıbıyla söylenir. Bent ve kavuştak olmak üzere iki bölümden oluşur. Bozlak, hoyrat, kayabaşı, çukurıva gibi isimlerle de anılırlar. 3-) NİNNİ Çocuğun uyuması için söylenen şiirlerdir. Anonim/sözlü ürünlerdendir. Türkü çeşitlerinden biridir. www.harunardic.net 17
D-)HALK EDEBİYATINDA DÜZ YAZI(NESİR) 1-)KARAGÖZ Geleneksel Türk Tiyatrosu ürünlerindendir. Manda ve deve derisinden yapılan resimlerin, bir ışık yardımıyla sahnedeki perdeye yansıtılmasıyla oluşur. Bir gölge oyunudur. Kahramanları Karagöz, Hacivat, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, satıcılardır. Karagöz; okumamış, hazırcevap, söylenenleri ters anlayan ve buna göre cevaplar veren kaba bir adamdır. Hacivat ise aydın ve yarı aydın kişileri temsil eder. Karagöz oynatan kişiye Hayali denir. Karagöz oyununda bütün konuşmalar perdenin arkasındaki tek kişi tarafından yapılır. Cumhuriyet döneminin son büyük Karagöz ustası Hayali Küçük Ali dir. Karagöz oyunu dört bölümden oluşur: Mukaddime (Giriş): Oyunun başlangıç bölümüdür. Perdede görüntü verilmeden önce müzik başlar. Sonra konuya uygun olarak bir görüntü verilir. Hacivat Of hay, Haak! diyerek perde gazeline başlar. Muhavere (Söyleşme): Karagöz ile Hacivat arasındaki atışmaya dayanr. Fasıl (Oyun): Oyunun asıl bölümüdür. Hacivat ve Karagöz den başka oyun kişileri fasılda görünürler. Karagöz oyunları genellikle adlarını bu bölümün içeriğinden alır. Bitiş: Bu bölüm çok kısadır. Karagöz, oyunun bittiğini haber verir, kusurlar için özür diler, gelecek oyunu duyurur. Karagöz le Hacivat arasında kısa bir söyleşme geçer. Bu söyleşmede oyundan çıkarılacak sonuç da belirtilir. www.harunardic.net 18
2-)ORTA OYUNU Meydanda, Kavuklu ve Pişekâr adı verilen kahramanların oynadığı oyundur. Yazılı bir metin yoktur yani tuluata dayanır. Halkın ortak malıdır. Oyunların güldürme unsurları karşılıklı konuşmalardaki söz oyunları, hazır cevaplılık, yanlış anlamalar ve yöresel konuşmaların taklitleridir. Oyunda Karagöz ile Kavuklunun; Pişekâr ile Hacivat ın bütün özellikleri aynıdır. Karagöz ile Ortaoyunun farkı ise, Karagöz ün perdede, Orta Oyun un meydanda oynanmasıdır. Yani Orta Oyunu canlı kişilerle oynanırken Karagöz de tasvirlerin gölgesi oynatılır. Karagöz gibi dört bölümden oluşur: Mukaddime, Muhavere, Fasıl, Bitiş. 3-) MEDDAH Tek kişi tarafından oynanan bir halk tiyatrosudur. Meddah halk arasında dolaşan veya yazılı edebiyattan alınma yahut kendisinin zemin ve zamana uygun olarak uydurdukları hikâyeleri, kahramanlarının şivelerini taklit ederek türlü jest ve mimiklerle anlatır. Meddah, bir tiyatro eserindeki bütün şahısları kendisinde birleştirmiş bir aktör durumundadır. Meddah, olayları temsil ederken seyircilerin rahatça görebileceği yüksek bir yere oturur. Bir eline mendil bir eline de sopa (değnek) alır. Mendili değişik tipteki kişilerin kıyafetini göstermek ve ağzını kapatarak seslerini taklit etmek, değişik başlıklar yapmak için kullanır. Sopadan da oyunu başlatmak, seyirciyi susturmak, değişik sesler çıkarmak ve saz, süpürge, tüfek, at gibi varlıkları canlandırmak için yararlanır. www.harunardic.net 19
Meddah oyunu, genellikle kahvehane, meydan gibi halkın topluca bulunduğu yerlerde oynanırdı. Her kesimden insan bu oyuna ilgi gösterirdi. Saray halkını eğlendirmek için görevlendirilen meddahlar da vardı. 4-) HALK MASALLARI Toplumun beğenisini, düşünüş tarzını, geleneklerini, dünya görüşünü kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktaran ürünlerdir. Çoğunluğu olağanüstü olaylarla doludur. Kafdağı gibi olağanüstü coğrafi unsurlar; dev, yedi başlı canavar, ev büyüklüğünde kuş gibi olağanüstü yaratıklar vardır. Masallarda yer ve zaman kavramı belli değildir. Masalların anlatımında genellikle miş li geçmiş zaman kipi kullanılır. Söyleyeni bilinmeyen bu ürünler, kulaktan kulağa günümüze kadar gelmiştir. Masallarda iyilik, doğruluk, yardımlaşma öğütlenir. Bu nedenle masallar didaktik eserlerdir. Masalların özellikle başında, bazen de ortasında ve sonunda tekerleme denilen kafiyeli sözle kullanılır. Türk masallarının sonunda, genellikle iyiler ödüllendirilir. Kırk gün, kırk gece düğün yapılır. Kötüler ise ya kırk katır ya da kırk satır cezasına çarptırılır. Sözlü gelenekte gelişen masallar, sonradan kitap haline getirilmiştir. Türk Edebiyatı nda masal derleme konusunda en ciddi çalışmayı yapan Eflatun Cem Güney dir. 5-)TEKERLEMELER: Ses ve kelime benzerliğinden yararlanılarak oluşturulan yarı anlamlı, yarı anlamsız, hoş söyleyişli sözlerdir. Tekerlemelerde vezin, kafiye, seci ve aliterasyonlardan yararlanılır. Duygu, düşünce ve hayaller, tezata, abartmaya, güldürmeye, www.harunardic.net 20
tuhaflığa ve şaşırtmaya dayalı olarak ustalıkla anlatılır. Az gitmiş, uz gitmiş. Dere, tepe düz gitmiş. 6-) EFSANELER: Tarihi olaylar örülmüş, içlerinden olağanüstü durumla ve kişiler bulunan eserlerdir. Efsanelerde halkın hayal gücü, tarihi olayları akıcılık ve olağanüstülüklerle süslenmiştir. 7-)HALK HİKÂYELERİ: Destanların, zaman içerisinde biçim ve öz değişikliğine uğramasıyla oluşan ürünlerdir. Halk hikâyelerinde olağanüstü unsurlar azalmış, kişiler ve olaylar doğal boyutlarına gelmiştir. Tek olay çevresinde gelişen halk hikâyeleri olduğu gibi, kişi ve olay sayısı çok halk hikâyeleri de vardır. Bu hikâyeler âşıklar ve yaşlılar tarafından anlatılır. Halk hikayelerinde nazım nesir karışıktır. 8-) FIKRALAR: Batı Edebiyatı ndan gelen gazete ve dergi yazısı fıkradan önce, bizim edebiyatımızda bir tabiat ve topluluk gerçeğini, toplumdaki aksaklıkları, hatalı davranan kişileri güldürücü ve düşündürücü bir şekilde anlatan küçük hikâyeler vardır. Bunlara da fıkra denir. Fıkralarda güldürmenin yanında yol göstericilik de söz konusudur. Halk fıkralarının en tanınmışları şunlardır: Nasrettin Hoca fıkraları, Karadeniz (Laz, Temel) fıkraları, İncili Çavuş fıkraları, Bektaşi fıkraları 9-) BİLMECELER: Herhangi bir şeyin, bazı niteliklerini belirterek, ipucu vererek adını gizli tutmak ve ne olduğunun bilinmesini istemektir. Çoğu ölçülü, kafiyeli, aliterasyonlu ve cinaslı olan bilmeceler birer söz oyunu niteliğindedir. Bilmecelere Divan Edebiyatı nda Muamma adı verilmiştir. Manisa dan, Tire den, şimdi geçti buradan. (Rüzgâr), Burdan vurdum kılıcı, Halep ten çıktı ucu. (Şimşek) www.harunardic.net 21
E-)DEDE KORKUT HİKAYELERİ NİN ÖZELLİKLERİ Asıl adı Kitab-ı Dede Korkut Alâ Lisan-ı Taife-i Oğuzan şeklindedir. 12, 13 ve 14.yy.da Doğu Anadolu da ve Azerbaycan da yaşayan Müslüman Oğuz boylarının geleneklerini, göreneklerini, iç mücadelelerini, doğaüstü güçlerle, yaratıklarla savaşmalarını ele alır. 15. yy.da yazıya geçirilmiştir. Destan geleneğinden Halk hikâyeciliğine geçişin ilk ürünüdür. Hikâyelerin kimin tarafından yazıya geçirildiği bilinmemektedir. Bir önsöz ve on iki hikâyeden oluşur. Şiir ve düzyazı (nazım-nesir) karışık oluşturulmuştur. Hikâyelerde az da olsa masal ve destan unsurları görülür. Anlatım açık, yalın ve durudur. Hikâyelerde geçen ve hikâyeler adını veren Dede Korkut; yaşlı, herkesin saygı gösterdiği, hakanların bile akıl danıştığı, çocuklara isim koyan, eğlencelerde kopuz çalıp şiirler söyleyen, kırgınlıkları gidermede aracılık eden kişidir. Hikâyelerde en önemli meziyet kahramanlıktır. Oğuzca yazılmıştır. Biz bilgiye açız sınavı kesin kazanmamız lazım pratik bilgileri de söyle diyorsan al sana not Mevlevilerde ayin, Alevilerde deme, Bektaşilerde nefes, Halveti lerde durak ilahinin farklı adıdır. Aruzu kullanan halk edebiyatı sanatçıları: Âşık Ömer, Gevheri, Dertli, Seyrani, Baybutlu Zihni, Erzurumlu Emrah, Ruhsati Kayıkçı Kul Mustafa bir yeniçeri ozanıdır. www.harunardic.net 22
Eline beline ve diline dikkat et, Hacı Bektaş Veli ye aittir. Aruzu kullanan tasavvufçular: Kaygusuz Abdal, Eşrefoğlu Rumi dir. Yunus Emre hecenin yanında aruzu da kullanmıştır. Türk saz şairlerinin en başarılısı Karacaoğlan dır Saz şairleri içinde en çok şiiri olan isim Aşık Ömer dir. Ferman padişahınsa dağlar bizimdir sözü Dadaloğlu na aittir. Tüfek icat oldu mertlik bozuldu sözü Köroğlu na aittir. Hacı Bayram Veli Bayramiye tarikatını kurmuştur. Tekke şiirinin babası: Ahmet Yesevi Tasavvufi Türk halk şiirinin ilk örneği Divan-ı Hikmet tir. Karacaoğlan, Emrah, Aşık Veysel güzelleme türünde; Dadaloğlu, Köroğlu koçaklama türünde; Seyranî (kişisel), Dertli (toplumsal) taşlama türünde ön plana çıkmış sanatçılardır. Kalem şairi: Saz çalmayan aşığa denir. Yalnızca şiiri yazan yani. Türk epik destan geleneğindeki başlıca tipler: Kadın, alperen, kahramanın atı ve bilge devlet adamı Şairname: Aşıkların çağdaşları ya da kendilerinden önce yaşamış aşıkların mahlaslarına ve bazı özelliklerine yer verdikleri şiirlerdir. Şairname örneğini ilk olarak Âşık Ömer vermiştir. Saz şiiri geleneğinde aşıkların hüner göstermek amacıyla yazdıkları ve söyledikleri Leb Değmez in harfleri: b, f, m, p, v Nareke: kamıştan yapılan ve üflendiğinde arı vızıltısı gibi ses çıkaran müzik aletidir. Karagöz oyununda kullanılır. www.harunardic.net 23
Dolapnâme: Allah aşkının dile getirildiği sorulu-cevaplı şiirlere denir. Âşık Yunus un Dertli Dolabı ve Kaygusuz Abdal ın Dolapnâmesi bu türün başarılı örnekleri arasındadır. Alevi- Bektaşi edebiyatının en didaktik şairi: Kaygusuz Abdal dır. Alevi- Bektaşi edebiyatının en lirik şairi Pis Sultan Abdal dır. ERCİŞLİ EMRAH: 17. Yüzyıl aşıklarındandır. Aynı zamanda bir hikâye kahramanıdır. Aruzla yazmamış ve tasavvuftan etkilenmemiştir. Türk destanlarında görülen mitolojik unsurlar ve özellikleri: At: Sahibini koruyan, kollayan ona yol gösteren unsurdur. Ok-Yay: Savaşta kullanılmasının yanında Türk ün gücünü temsil eder. Ağaç: Atalarımızı, varlığımızı ve devleti temsil eden unsurdur. İhtiyar: Hakanların danışıp öğüt aldıkları kişi. Işık: Destanların kuruluşunda hayat verici özelliğe sahip olduğu düşünülen unsurdur. CÖNKLERİN ÖZELLİKLERİ: Cönk: Genellikle halk edebiyatı ait şiirlerin toplandığı kitaplardır. Cönkler genellikle besmele ile başlanır. Halk arasında dana dili veya sığır dili diye adlandırılır. Yaprak sayısı 10-300 arasında değişir. Birden fazla kişi tarafından yazılmış olabilirler. Çoğunda sayfa numarası yoktur. www.harunardic.net 24
Belli bir ebadı yoktur, her cönkün ebadı farklıdır. Divan şiirinin örnekleri de bulunabilir. Aşağıdan yukarıya doğru açılır. İmla yönden kusurlu da olabilirler. Cönklerde şiir türleri veya şekillerinin başına türkü, ninni, koşma gibi başlıklar konur. Dertli, Bektaşi tarikatına bağlıdır. Divan ve Tekke edebiyatından da etkilenmiştir. Seyrani halk şiiriyle tekke şiirini kaynaştıran bir aşıktır. KOŞMA ÇEŞİTLERİ: Musammat Koşma: İç kafiyeli koşmalara denir. Tecnis Koşma: Kafiyeleri cinaslı olan koşmalardır. Zincirleme Koşma: Dörtlüğün son mısrasındaki kafiyeli sözcüğün kendinden sonraki dörtlüğün ilk mısrası olarak kullanılmasıdır. Müraca Koşma: Dedim-dedi li koşmalardır. Yedekli Koşma: Dörtlüğün arasına mani eklenmesiyle oluşturulur. Dörtlüğün içindeki maniye de bayatı denir. MİT ÇEŞİTLERİ: Eskatoloji: İnsanın ve dünyanın geleceğini anlatan mitlerdir. Kozmogoni: Evrenin nasıl oluştuğunu anlatan mitlerdir. Teogoni: Tanrıların nereden geldiğini anlatan mitlerdir. Antropogoni: İnsanların nereden geldiklerini ya da nasıl meydana geldiklerini anlatan mitlerdir. www.harunardic.net 25
DERSE KISA BİR ARA :) Necip Fazıl, bir gün vapurla Kadıköy'e geçerken, yanına biri yaklaşarak; "Üstad! Peygambere neden gerek duyuldu? Biz insanlar kendi yolumuzu bulabilirdik" der. Necip Fazıl, ona şu cevabı verir: "Ne diye vapura bindin ki, yüzerek geçseydin ya karşıya" Para almaya alışan buyruk almaya da alışır(osmanlı Cumhuriyeti filmi ) www.harunardic.net 26