Ünite 6 İŞ SÖZLEŞMESİNDEN DOĞAN TARAF BOÇLARI II Öğr. Gör. Şenol DOĞAN Bu ünitede iş sözleşmesi ve iş sözleşmesinin tarafları arasındaki borç ilişkileri incelenecektir. Ücret Sistemleri; Zamana göre ücret Akord ücret Götürü ücret Yüzde usulüne göre ücret olmak üzere dört başlık altında incelenmektedir. Zamana Göre Ücret; Ücretin yapılan işe göre değil, çalışma süresinin uzunluğuna göre hesaplanmasıdır. Zaman ölçüsü saat, gün, hafta ve ay olarak belirlenebilir. Burada önemli olan işin yapılması neticesinde belirli bir ücretin ödenmesi olup, yapılan işin miktarı önemli değildir. İşin miktarında ve kalitede değişiklik olması ücreti etkilemez. Uygulamada en yaygın ücret ödeme şekli olan zamana göre ücret hesaplamasındaki kolaylık, üretimde yüksekliğin sağlanması, hammadde, araç gereçlerin ve makinelerin yıpranmaması nedeniyle tercih edilmektedir. 1
Ücretin aylık ya da haftalık zaman dilimi esas alınarak ödenmesi durumunda, bu zaman dilimindeki çalışma gün ve sayısı dikkate almadan ücret ödenmesi söz konusu olmaktadır. Bu nedenle İş Kanununun öngördüğü hafta tatili, ulusal bayram ve genel tatil günleri ücretleri günlük ücret esasına göre çalışan işçilere ödenir. Akord Ücret; üretilen mal ve hizmetin miktarı esas alınarak hesaplanan ücrettir. Parça sayısı, büyüklük, ağırlık ve uzunluk gibi birimlere göre hesaplanır. Bu sistemde işçinin ücreti üretime göre artar; üretimin düştüğü ölçüde de ücreti düşer. İşçiye yeterince iş verilmemesi durumlarında, işçinin kusuru olmaksızın üretim yapamaması neticesinde daha düşük ücretle çalışmasını önlemek için karma bir sisteme başvurulmaktadır. Toplu iş sözleşmelerine konulan hükümlerle işçi akort ücretle çalışmaya devam etmekte ancak; asgari bir ücreti garanti edilerek veya saat ücretleriyle çalışan işçinin saat ücretine, önceden belirlenen normal sayının üstünde parça üretmesi halinde ilave prim verilerek, işçinin ücretinin asgari ücretin altına düşmesi önlenmektedir. İş Kanununda parça başına ücretin sakıncalarını önlemek amacıyla getirilen düzenlemeye göre ücretin parça başına veya iş tutarı üzerinden ödenmesi kararlaştırılıp da işveren tarafından işçiye yapabileceği sayı ve tutardan az iş verilmesi halinde, işveren aradaki ücret farkını zaman esasına göre ödeyerek işçinin eksik aldığı ücreti karşılamazsa işçi iş sözleşmesini haklı nedenlerle feshedebilir. 2
Götürü Ücret; akord ücretin bir şekli olan götürü ücret yapılan işin sonucuna göre belirlenir. Ücrete esas alınacak temel birimin tespitinin güç olduğu durumlarda işin sonucuna göre ücretin karşılanmasıdır. Yüzde Usulüne Göre Ücret; otel, lokanta, eğlence yerleri ve benzeri yerlerde veya içki verilen, hemen yenilip içilmesi için çeşitli yiyecek maddelerinin satıldığı yerlerde yüzde usulüne göre ücret uygulanmaktadır. Ancak belirtilen yerlerde bu ücretin dışında zamana göre ücret ödenmesi de mümkündür. Yüzde Usulüne Göre Ücret; Yüzde usulünün uygulandığı yerlerde müşterilerin hesap pusulalarına, işveren tarafından servis karşılığıında veya başka isimlerde yüzde eklenerek veya ayrı şekillerde paralar alınan paralarla müşteri tarafından kendi isteği ile işverene bırakılan paraları işveren işyerinde çalışan bütün işçilere eksiksiz ödemek zorundadır. Ücret Ekleri; İkramiye Prim Kardan pay alma Komisyon ücreti olarak sınıflandırılmaktadır. 3
İkramiye: İşçiye yaptığı işten duyulan memnuniyeti göstermek veya örneğin evlenme, doğum gibi bazı özel durumlarda işverenin verdiği ücrettir. Prim: büyük bir gayret gösterilerek yapılan çalışma karşılığında ödenecek bir ücrettir. Kardan Pay Alma: işçileri işyeri veya işletmeye bağlamak verimli çalışmalarını sağlamak amacıyla özellikle satış kısmında, yönetimde çalışanlara işveren tarafından verilen kardan belirli bir oranda verilen paydır. Komisyon: işçinin yaptığı iş neticesinde işverene sağladığı menfaat değeri üzerinden yüzde veya sayıyla belirtilen bir karşılığın ödenmesidir. Ücretle ilgili diğer konular; Gününde ödenmeyen ücretler için mevduata uygulanan en yüksek faiz oranı uygulanır. İşçilerin aylık ücretlerinin dörtte birinden fazlası haczedilemez veya başkasına devir ve temlik olunamaz. Ancak, işçinin bakmak zorunda olduğu aile üyeleri için hakim tarafından takdir edilecek miktar bu paraya dahil değildir. İşveren, toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmesinde gösterilmiş olan sebeplerin gerçekleşmesi durumunda işçiye ücret kesme cezası verebilir. Ücretle ilgili diğer konular; İşçi ücretlerinden bu yönde yapılacak kesintiler bir ayda iki gündelikten veya parça başına yahut yapılan iş miktarına göre verilen ücretlerde işçinin iki günlük kazancından fazla olamaz. İşçi ücretlerinden ceza olarak yapılacak kesintilerin işçiye derhal sebepleriyle birlikte bildirilmesi gerekir. 4
Ücretle ilgili diğer konular; Ücret kesme cezası ile oluşan paralar işçilerin eğitimi ve sosyal hizmetleri için kullanılıp harcanmak üzere paraların nerelere ve ne kadar verileceği Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanının başkanlık edeceği ve işçi temsilcilerinin de katılacağı bir kurul tarafından karara bağlanır. İşverenin İşçiyi Koruma ve Gözetme Borcu İşçinin işverene hem kişisel, hem de ekonomik yönden bağımlı olması, işçinin kişisel ve iktisadi açıdan gelecek tehlikelere karşı korunmasını zorunlu kılmıştır. İşçiyi işverene bağımlı kılan iş sözleşmesi, onun borç doğuran diğer sözleşmelerden farklı bir sözleşme olarak düzenlenmesi gereğini ortaya koymuştur. İş sözleşmesinde insan emeği ve hizmeti sözleşmenin esas unsurudur. Burada sadece iş ilişkisinden doğan maddi kazancın değil, aynı şekilde işçinin kişiliğinin de korunması söz konusudur. İşverenin İşçiyi Koruma ve Gözetme Borcu İşçinin sadakat borcuna karşılık iş veren de işçiyi korumak ve gözetmekle yükümlüdür. İşverenin işçiyi çalışma esnasında maruz kalacağı işletme tehlikelerine karşı koruma ve gözetme borcu ve bundan doğan hukuki sorumluluğu BK. Madde 332 de özel hukuk kuralı olarak düzenlenmiştir. İşveren bu kanun maddesinde belirtildiği üzere işletme tehlikelerine karşı işçiyi korumak ve bunun için gerekli önlemleri almak, sağlıklı bir yaşam yeri sağlamakla yükümlüdür. Bu hükümle işveren ve işçi arasındaki iş ilişkisinden doğan menfaat dengesinin düzenlenmesi amaçlanmıştır. İşverenin İşçiyi Koruma ve Gözetme Borcu Koruyucu İş Hukuku ilkelerine göre, iş yerinde iş güvenliğine ilişkin tedbirlerin alınmasını sağlamak, işveren ile işçi arasındaki sözleşmeden kaynaklanan bir borcun ötesinde, işçinin korunması açısından devletin iş hayatına müdahalesini gerektirecek bir görev olarak düşünülmüştür. Devlet sosyal devlet ilkesi gereği iş sağlığı ve güvenliğini sağlamakla yükümlüdür. Bunun için gerekli mevzuatı hazırlamak, öngörülen mevzuatın uygulanması için gerekli teşkilatı kurmak, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin denetimleri yapmak, gerekirse idari ve cezai yaptırımlar uygulamak devletin ANAYASAL görevidir. 5
İşverenin İşçiyi Koruma ve Gözetme Borcu BK. M. 332 hükmüne göre işveren işçiyi gözetme ve koruma borcu kapsamında, işçiyi işletme tehlikelerine karşı koruyucu gerekli önlemleri almak, onun için münasip ve sağlıklı işyeri temin etmekle yükümlüdür. İş Kanunu ile İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Olarak Getirilen Hükümler; İşçi açısından getirilen yükümlülükler ve haklar; İşçinin yükümlülükleri, İş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin alınmaması halinde işçi hakları şeklindedir. Bu kanun hükmü, iş kazaları ve meslek hastalıkları açısından, hem genel bir kazayı önleme kuralı hem de bir sorumluluk normudur. İş Kanunu ile İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Olarak Getirilen Hükümler; İşverenler İçin Getirilen Hükümler; Gerekli her türlü önlemi alma yükümlülüğü: 4857 sayılı İş Kanununun 77/I de işverenlerin işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmakla yükümlü olduğu hükme bağlanmıştır. İş Kanunu ile İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Olarak Getirilen Hükümler; İşverenler İçin Getirilen Hükümler; İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili organizasyonu (birimleri) oluşturma yükümlülüğü ( iş sağlığı ve güvenliği kurulu kurma yükümlülüğü; iş yeri hekimleri çalıştırmak ve işyeri sağlık birimi oluşturmak yükümlülüğü): İş Kanunun 80. maddesinde bu kanuna göre sanayiden sayılan, devamlı olarak en az elli işçi çalıştıran ve altı aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde her iş verenin bir iş sağlığı ve güvenliği kurulu kurmakla yükümlü olduğu öngörülmüştür. 6
İşverenin İşçiyi Koruma Ve Gözetme Borcu Ayrıca yeni düzenleme ile işverenler iş sağlığı ve güvenliği kurullarınca, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatlarına uygun olarak verilen kararları uygulamakla yükümlü kılınarak, bu kurullar etkin hale getirilmek istenmiştir. 5763 sayılı kanun ile, 4857 sayılı kanunun 81. maddesi değiştirilmiş, 82. maddesindeki düzenlemeyi de içine alarak İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri başlığı altında yeniden düzenlenmiş ve 82. madde yürürlükten kaldırılmıştır. İşverenin İşçiyi Koruma Ve Gözetme Borcu Getirilen yeni düzenlemeye göre; işverenler, devamlı olarak en az elli işçi çalıştırdıkları işyerlerinde alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin belirlenmesi ve uygulamalarının izlenmesi, iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi, işçilerin ilk yardım ve acil tedavi ile koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerinin yürütülmesi amacıyla, işyerindeki işçi sayısı, işin niteliği ve işin tehlike sınıf ve derecesine göre, işyeri sağlık ve güvenlik birimi oluşturmakla, bir veya birden fazla iş yeri hekimi ile gerekirse diğer sağlık personelini görevlendirmekle, sanayiden sayılan işlerde iş güvenliği uzmanı olan bir veya birden fazla mühendis veya teknik elemanı görevlendirmekle yükümlüdür. İşverenin İşçiyi Koruma Ve Gözetme Borcu İş Kanunu ile İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Olarak Getirilen Hükümler; İş Sağlığı Ve Güvenliği Tedbirlerinin Alınmaması Halinde İşçi Hakları: iş yerinde iş sağlığı ve güvenliği açısından işçinin sağlığını bozacak veya vücut bütünlüğünü tehlikeye sokacak nitelikteki yakın acil ve hayati bir tehlike ile karşı karşıya kalan işçiye, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep hakkı tanınmıştır. Kurul aynı gün acil olarak toplanarak kararını verir ve durumu da tutanakla tespit eder.. Karar yazılı olarak işçiye bildirilir. İşverenin İşçiyi Koruma ve Gözetme Borcunun Kapsamı İşverenin İşçiyi Koruma ve Gözetme Borcunun Kapsamı; İşçinin kişiliğinin korunması, İşçinin hayatının, maddi vücut bütünlüğünün ve sağlığının korunması, İşçinin şeref, haysiyet ve özel yaşamının korunması, İşçinin kişilik değerlerinin bilgisayar verilerine karşı korunması İş yerinde çalışanların cinsel taciz eylemlerine karşı korunması İşçinin beraberinde getirdiği mülkiyetindeki malların korunması şeklinde ifade edilmektedir. 7
Eşit işlem yapma borcu veya eşit işleme tabi tutma borcu, eşit durumda olan kişilere hakkaniyet esaslarına göre eşit davranmaktır. Anayasanın 10. maddesinde yer alan eşitlik ilkesine göre herkes dil, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetmeksizin kanun önünde eşittir. o halde genel olarak eşitlik ilkesi, eşit durum ve şartlarda bulunanlar arasında değişik muamele yapmamayı gerektirir. Görüldüğü gibi 10. maddede kanun önünde eşitlik ilkesi düzenlenmiştir. 10. Maddesinin 2. fıkrasına 07.05.2004 tarih ve 5170 sayılı Yasa ile kadınlar ve erkeler eşit haklara sahiptir. Devlet bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür. hükmü ilave edilmiştir. İş Hukukunda ise eşit işlem yapma borcu işverenin aynı işyerinde çalışan, aynı şartları taşıyan işçiler arasında ayrım yapmama borcunu ifade eder. İş Kanunun 5. maddesinde de, Anayasadaki kanun önündeki eşitlik ilkesine yer verilerek, iş ilişkisinde, dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım yapılamayacağı öngörülmüştür. nun Uygulama Kuralları; Bir İşçi Grubunun Mevcudiyeti: eşit işlem yapma borcunun uygulanabilmesi için birinci kural mukayese yapılabilecek birden fazla işçiden oluşan bir grubun olması ve bu grubun aynı işyerinde veya işletmede çalışmasıdır. O halde, işverenin yer ve konu itibariyle birbirinden farklı işletmelerde çalıştırdığı işçiler arasında eşit işlem yapma borcundan bahsetmek mümkün olmayacaktır. nun Uygulama Kuralları; İşveren İle İşçi Arasında Bir Hukuki İlişkinin Bulunması: eşit işlem yapma borcu ancak işçi ile işveren arasında bir hukuki ilişkinin olması halinde ileri sürülebilir. Hukuki ilişki kurulmadan veya hukuki ilişkinin tamamen sona ermesinden sonra eşit işlem yapma borcundan bahsedilemez. Nitekim İş Kanunun 5. maddesinde de iş ilişkisinde ayrım yasağı düzenlenmiştir. 8
nun Uygulama Kuralları; Kurulu bir Düzenin Olması: eşit işlem yapma borcu, sözleşme hürriyeti çerçevesinde oluşan bireysel ilişkilerin dışında, bütün işçiler veya işçilerden oluşan bir grup için belirli bir düzenin varlığı halinde söz konusu olur. nun Uygulama Alanları: Bazı İş Sözleşmesi Türlerinde; İş Kanunun 5. maddesinde işverenin, esaslı sebepler olmadıkça tam süreli çalışan işçi karşısında kısmi süreli çalışan işçiye ve belirsiz süreli çalışan işçi karşısında belirli süreli çalışan işçiye farklı işlem yapamayacağı hükmü getirilmiştir. Ayrım yasağına ilişkin esaslar ayrıca İş Kanunu m12 ve 13 de düzenlenmiştir. nun Uygulama Alanları: İş Yerinin Yönetimi İle İlgili Konularda: işverenin işyerinin yönetimi ile ilgili konularda vereceği talimatların eşit işlem yapma borcuna uygun olması gerekir. Örneğin giriş-çıkış kontrollerinde, sigara içme yasağında, fazla çalışma, gece ve tatil çalışması, kısa çalışma uygulamalarında işverenin, eşit işlem borcuna uygun olarak, işçiler arasında ayrım yapmaması gerekir. nun Uygulama Alanları: Ücret Uygulamasında: iş kanunun 5. maddesinde getirilen düzenlemeye göre, aynı veya eşit değerde bir iş için cinsiyet nedeniyle daha düşük ücret kararlaştırılamayacağı gibi, işçinin cinsiyeti nedeniyle özel koruyucu nitelikteki hükümlerin uygulanması da, daha düşük bir ücretin uygulanmasını haklı göstermez. 9
nun Uygulama Alanları: Ücret Uygulamasında: Ayrıca maddenin 1. fıkrasında yer alan ve iş ilişkilerinde dil, ırk, cinsiyet, siyasal düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep benzeri sebeplere dayalı olarak ayrım yapılamayacağına ilişkin temel kural gereği, bu nedenlere dayalı farklı ücret ödenmesi uygulamasına da gidilemeyecektir. Ücret eşitliği ilkesinin uygulanabilmesi için her şeyden önce kadın ve erkek işçilerin aynı işletmede çalışmaları gerekir. Ancak işverenin, değişik işyerlerindeki işler ve çalışma koşulları aynı ise ücret eşitliği uygulanması talep edilebilir. Ayrıca taraflar arasında hukuki ilişkinin mevcut olması gerekir. Bir diğer koşul da aynı nitelikteki işlerde eşit verimle çalışmadır. Bunun için iş yerinde önceden iş değerlendirmesi yapılması ve kadın ve erkek işçilerin kişisel iş verimlerinin ölçümlenmesinin tespiti gerekir. nun Uygulama Alanları: İş Sözleşmesinin Yapılmasında, Uygulanmasında ve Feshinde: farklı işlem yasağına ilişkin olarak getirilen düzenlemeye göre işverenin iş sözleşmesi yapmasında, uygulamasında, şartların oluşturulmasında ve sona ermesinde cinsiyet veya gebelik nedeniyle doğrudan veya dolaylı olarak farklı işlem yapması eşit işlem borcuna aykırı olur. nun Uygulama Alanları: İş Sözleşmesinin Yapılmasında, Uygulanmasında ve Feshinde: Ancak biyolojik ve işin niteliğine ilişkin sebepler zorunlu kılarsa işlem uygulanabilecektir. İşverenin bazı nitelikleri itibariyle bazı işçilere değişik mali haklar ve sosyal yararlar sağlaması, diğer işçilere zarar vermesi şeklinde görülmemelidir. İşverenin bu davranışı sözleşme serbestisinin bir sonucu olarak yorumlanmalıdır. 10
İş kanunun 75. maddesinde, işverene çalıştırdığı her işçi için bir özlük dosyası düzenleme zorunluluğu getirmiştir. İş veren bu dosyada işçilerin kimlik bilgilerinin yanında, İş Kanunu ve diğer kanunlar uyarınca, düzenlemek zorunda olduğu her türlü belge ve kayıtları bu dosyada saklamak ve bunları istenildiğinde yetkili makam ve mercilere göstermek zorundadır. Gerekli Alet ve Malzemeyi Verme Borcu İş Kanunda işverenin işçiye gerekli alet ve malzemeyi verme borcunu düzenleyen bir hüküm yoktur. Ancak Borçlar Kanununun alet ve malzeme başlığını taşıyan 31. maddesinde hilafına mukavele veya adet yoksa iş sahibinin çalışması için işçiye gerekli alet ve malzemeyi vermekle yükümlü olduğu hükme bağlanmıştır. İşverenin Diğer Borçları İşçinin dinlenmesini temin etmek için ara dinlenmesi, hafta tatili, yıllık ücretli izin hakkını kullanmasını sağlamak zorundadır. Diğer taraftan işveren çalışmasını yaparken buluş yapan işçiye uygun bir bedel ödemekle yükümlüdür. Ünite 6 Teşekkürler Öğr. Gör. Şenol DOĞAN 11