ÇALIŞTAY V. OTURUM Oturum başkanı: Prof. Dr. Recep BİRCAN - Sinop Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi SİBİRYA MERSİN BALIĞI (Acipenser baeri) YETİŞTİRİCİLİĞİNDE KULUÇKA VE YAVRU ÜRETİM TEKNİKLERİNİN GELİŞTİRİLMESİ Hasan H. ATAR 1, Süleyman BEKCAN 1, Emre KESKİN 1 1 Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümü Konuşmacı: Emre KESKİN-Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Bölümü Giriş Et ve havyarının değerli oluşu, uzun yıllardan beri mersin balıkları (Acipenseridae spp.) stoklarının dünya çapında aşırı avcılığına neden olmuştur. Bir taraftan aşırı avcılık, stokları geriletirken; bir taraftan da su kirliliği, baraj yapımı, kum ocakları ve nehir yataklarının değiştirilmesi de çoğu göçmen (anadrom) olan bu balık türlerinin üreme alanlarını daraltmıştır. Mersin balıkları stoklarındaki gerileme ilk olarak 1800 li yılların ikinci yarısında Rusya ve Amerika da gözlenmiş ve bu durum bilim adamlarını bu türlerin yapay koşullarda yavru üretiminin araştırılmasına yöneltmiştir. Bu amaçla mersin balıklarında yapay yavru alımı ilk olarak 1870 yılında Rusya da ve 1875 yılında Amerika da gerçekleştirilmiştir. Bu alandaki çalışmalar özellikle Rusya da 1950 li yıllarda başlayarak hız kazanmış ve 1987 yılında kurulan mersin balıkları kuluçka evi sayısı 26 ya ulaşmıştır. Yılda 100-140 milyon, 2-3 g lık çeşitli mersin türlerinin yavrusu yetiştirilmiş ve doğal stokları zenginleştirmek amacıyla bu sulara bırakılmıştır (Steffens et al., 1990; Hjul, 1996). Aynı tip çalışmalar İran, Azerbaycan ve Amerika da da yürütülmektedir. Türkiye de, doğal mersin balığı stokları yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan ülkeler arasında bulunmakta ve Karadeniz de saptanan mersin türlerinin neslinin tükenmek üzere olduğu da bilinmektedir. Karadeniz de bulunan ve üremek için Yeşilırmak, Kızılırmak, Sakarya ve Çoruh nehirlerine giren mersin balığı stokları, üreme göçü sırasında yıllarca aşırı olarak avlanmış ve dünyadaki olumsuz gelişmelere benzer şekilde, yapılan barajlar, kum ocakları ve nehir yataklarının değişmesi, bu stokların üreme etkinliklerini büyük ölçüde engellemiştir. Böylece 1975 yılından başlayarak mersin balıkları koruma altına alınmış ve avcılığı da yasaklanmıştır. Dolayısıyla üretime tekrar başlayabilmenin tek yolu yetiştiriciliktir. Dünya daki Durum Günümüzde doğal stokların korunmasının yanı sıra mersin türlerinin yetiştiriciliği hem ticari hem de ekonomik açıdan önem kazanmıştır. Ticari amaçlı mersin balığı yetiştiriciliği ise, daha çok sofralık balık üretimine yönelik olmaktadır. Bu nedenle ortalama 0.5 veya 1.5 kg canlı ağırlığı olan sofralık balıkların üretimi yaygın olup, yetiştiriciliğin bütün kademeleri (larva, yavru, porsiyonluk balık üretimi) kültür koşullarında daha düzenli ve kontrollü olarak yapılmaktadır. İlk defa Rusya da başlayan sofralık mersin balığı üretimi; günümüzde Çin, Macaristan, Fransa, İtalya ve Amerika gibi bir çok ülkede yürütülmektedir. Sofralık mersin balığı yetiştiriciliğinde, kültür koşullarına kolay adapte olabilen, hızlı büyüyen ve kuru yapay yemler ile beslenebilen türler tercih edilmektedir(hochleithner, 1993). 74
Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 30-31 Ekim 2008 Yetiştiricilik, bu projenin konusu olan, başta Sibirya mersini (Acipenser baeri), İtalyan mersini (A. naccarii), Çoka balığı (A. ruthenus) ve Beyaz mersin balığı (A. transmontanus) gibi saf türler ile hibritler ve özellikle Bester (Huso huso x Acipenser ruthenus) olarak bilinen hibrit üzerinde yoğunlaşmıştır. Yetiştiricilik açısından potansiyel olduğu son 10-15 yılda gündeme gelen Sibirya mersin balığının larva ve yavru döneminde, beslenme fizyolojisi ve besin içeriğine yönelik bir çok araştırma yapılmıştır (Kaushik et al., 1989; Kaushik et al., 1991; Medale et al., 1991; Medale and Kaushik, 1991; Ronayi 1992; Moreau et al., 1996). Ancak, sofralık balık yetiştiriciliğine yönelik olarak Sibirya mersin balığının büyüme ve yem değerlendirme performansı ile üreme biyolojisine ilişkin araştırmalar, yetiştiricilik açısından önemli olan alabalık ve salmon gibi türlere göre son derece sınırlıdır (Hung ve Lutes, 1987; Hung et al., 1989; Medale and Kaushik, 1991; Köksal et al., 2000; Rad et al., 2003). Sibirya Mersin Balığının Özellikleri Sibirya mersin balığının; Anadrom olmayışı (göç etmemesi), Yaşamının bütün evrelerini tatlı sularda geçirmesi, Kültür koşullarında da cinsi olgunluğa ulaşabilmesi, %0 17 ye kadar tuzlulukta yaşayabilmesi, 5 g lık yavruların iki yılda 2.5 kg ağırlığa ulaşması, 16-17 o C nin üzerindeki su sıcaklıklarında (optimum: 22-23 C) iyi gelişmesi, Yem değerlendirme oranının iyi olması, Çok aktif bir balık olmaması, Yoğun yetiştiriciliğe imkan sağlaması (50-70 kg/m 3 ), bu türü yetiştiricilik için son derece uygun kılmaktadır. A.Ü., Ziraat Fak., Su Ürünleri Bölümünde Yapılmış Çalışmalar Bölümümüz, sofralık mersin balığı yetiştiriciliğini ülkemizde başlatmak amacıyla, TÜBİTAK desteğinde 1996 yılında Fransa dan Sibirya mersin balığı (Acipenser baeri) yavruları getirilmiş ve yapılan çalışmalarla yavru yetiştiriciliği başarılı bir şekilde yürütülmüştür (Köksal et al., 2000; Rad et al., 2003). Kanal Tipi Betonarme Havuzlarda Yetiştirilen Sibirya Mersin Balıklarının (Acipenser baeri) Büyüme Performansı ve Yem Değerlendirme Etkinliği Bu çalışmada Türkiye sularında bulunmayan ancak yetiştiricilik için en uygun türlerden biri olan Sibirya mersin balığının (Acipenser baeri) su ürünleri sektörüne tanıtılması ile kanal tipi havuzlardaki (açık sistem) büyüme ve yem değerlendirme performansının belirlenmesi amaçlanmıştır. Materyal ve Yöntem Büyüme denemesi Fransa dan getirilen 1300 adet (75 günlük) Sibirya mersin balığı ile Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Çifteler Su Ürünleri Araştırma İstasyonunda gerçekleştirilmiştir. Yavrular 2 hafta boyunca 8x1x0.8m boyutlarındaki, 2.0 l/sn/kanal sabit debiye sahip, toprak tabanlı, betonarme havuzlarda bakılmıştır. Daha sonra 0.75 kg/m 2 stok yoğunluğunda, 16-22 C su sıcaklığına sahip iki kanala, rastgele olarak yerleştirilmiştirler. 75
Balıklar farklı pelet büyüklüğünde, protein oranı %45 47,yağ oranı %10 olan ticari alabalık yemleri ile günde iki kez beslenmişlerdir. Çalışma başlangıcında, 75 günlük yavruların ortalama vücut ağırlıkları 9.20 ± 0.34 g olarak ölçülmüştür. Canlı vücut ağırlığı ve vücut uzunluğu ölçümleri, 41, 70, 106 ve 135. günlerin sonunda, rastgele seçilen 120 birey üzerinde gerçekleştirilmişitr. Büyüme performansları, spesifik büyüme oranı (%gün-1) ve nispi canlı vücut ağırlığı artışı (%) olarak hesaplanmıştır. Bunun dışında ölüm oranı, yem dönüşüm oranı, hasat yoğunluğu ve litreden elde edilen ürün miktarı gibi parametreler de incelenmiştir. Bulgular 135 gün sonunda mersin balıkları ortalama 225.00±8.00g son ağırlığa ulaşmışlardır. Ortalama kondisyon faktörü ile yem değerlendirme katsayısı sırasıyla 0.35 ± 0.003 ve 1.70 olarak hesaplanmıştır. Deneme sonunda stok yoğunluğu 16.60 kg/m 2 ve bir litre debi başına düşen ürün miktarı 0.90 kg/l/dak olarak saptanmıştır. Tablo 1. 135 günlük büyüme sonucunda elde edilen bulgular. Periyot Toplam Mortalite Oranı Ağırlık Artışı (%) *, 2 SGR (% gün -1 ) *, 1 (%) I. (0-41 gün) 4.75 234.00 2.90 II. (42-70 gün) 6.30 124.00 2.80 III. (71-106 gün) 7.20 122.00 2.20 IV. (107-135 gün) 9.00 47.00 1.30 * Ortalama vücut ağırlığı 1 Nispi Ağırlık Artışı (%) = w t * w o / w o x 100 2 Spesifik Büyüme Oranı (% gün -1 )= ln w t * lnw o / t Şekil 1. Denemelerde ölçülen balıkların boy ağırlık ilişkisi. Sonuç Deneme sonuçları, Sibirya mersininin büyüme performansının ülkemizde yetiştirilen türlerden (Gökkuşağı alabalığı, çipura ve levrek) daha iyi olduğunu ve alabalık yetiştiriciliğinde kullanılan kanal tipi betonarme havuzlarda yetiştirilebileceğini göstermektedir. 76
Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 30-31 Ekim 2008 Farklı Günlük Yemleme Oranlarında Sibirya Mersin Balığının (Acipenser baeri Brandt) Büyüme Performansı ve Yem Dönüşüm Oranı Bu araştırmada farklı günlük yemleme oranlarının Sibirya mersin balığının (Acipenser baeri) büyüme ve yemden yararlanma performansı üzerine etkileri araştırılarak optimum günlük yemleme oranının saptanması amaçlanmıştır. Materyal ve Yöntem Çalışma 1733 ± 37 g ağırlıktaki Sibirya mersin balıkları ile Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Çifteler Su Ürünleri Araştırma İstasyonunda gerçekleştirilmiştir. 2x2x1 m boyutlarında, 2L/sn debiye sahip dört fiberglas tank kullanılmıştır. Vücut ağırlığının %0.75, %1.00, %1.25 ve %1.50 si olacak şekilde dört farklı besleme oranında; %45 protein, %10 yağ oranına sahip ticari alabalık yemi kullanılmıştır. Balıkların büyüme ve yemden yararlanma performansları SGR,%gün-1 ve FCR olarak hesaplanmıştır. Ağırlık ölçümleri her 2 haftalık periyod sonrasında gerçekleştirilmiştir. Bulgular Yapılan istatistiksel analizler sonucunda kullanılan tank ve periyodların istatistiksel olarak anlamsız (P > 0.05), ortalama spesifik büyüme oranları arasındaki farklılık ile farklı beslenme oranlarında elde edilen yem değerlendirme değerlerinin ise istatistiksel olarak anlamlı (P < 0.05) olduğu ortaya çıkmıştır. Sonuç Bu değerler ışığında, 19-22 C su sıcaklığında, ortalama ağırlıkları 1736 ± 37 g olan Sibirya mersin balıkları için optimum günlük yemleme oranının vücut ağırlığının %1.00 i olduğu saptanmıştır. Bu çalışmaların yürütüldüğü Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Çifteler Su Ürünleri Araştırma İstasyonu şartlarında, bu balıklar artık anaç büyüklüğüne ve yaşına ulaşmıştır. Bu nedenle bu balıkların, diğer ülkelerde olduğu gibi yapay koşullarda yavru elde etme olanaklarının araştırılması ve pilot çapta bir kuluçka sisteminin kurulması gerekmektedir. Bu amaçla iki aşamalı bir proje planlanmıştır. Araştırmanın Amacı ve Gerekçesi Projenin birinci aşamasında; kan plazması yardımıyla cinsiyet ve cinsi olgunlaşma dönemlerinin belirlenmesi, projenin ikinci aşamasında; uygun kuluçka tekniklerinin geliştirilmesine yönelik olarak; 77
Yumurta ve sperma alım yöntemleri, Döllenme ve kuluçka yöntemleri, Larva ve yavru yetiştirme tekniklerinin araştırılması amaçlanmıştır. Böylece hızlı büyüme potansiyeli ve ekolojik esnekliği (Ronayi et al., 1990) açısından yetiştiriciliğe uygun türlerden biri olan Sibirya mersin balığının üreme biyolojisine ilişkin hem bilimsel hem de uygulamaya yönelik yeni bilgiler elde edilecektir. Proje Uygulama Yeri A.Ü. Ziraat Fakültesi Çifteler Su Ürünleri Araştırma İstasyonunda, beton kanallarda yapılan Sibirya mersini yetiştiricilik uygulama sonuçları (Köksal et al., 2000; Rad et al., 2003); su özellikleri ve iklim koşulları itibarıyla bu tesisin planlanan çalışma için uygun olduğunu göstermektedir. Bu nedenle proje uygulama yeri, A.Ü. Ziraat Fakültesi Çifteler Su Ürünleri Araştırma İstasyonu olarak belirlenmiştir. Beklenen Araştırma Sonuçları Bu projenin uygulanması ile Türkiye Su ürünleri Yetiştiricilik sektörüne yeni bir ürün (tür) kazandırılacaktır. Yavru üretim çalışmalarının başarılı sonuçlar vermesi ile yavru temininde dışarıya bağlı kalmadan yeni bir türün yetiştiriciliği mümkün olacaktır. Hem yetiştiricilik hem de doğal kaynakların balıklandırılması için daha geniş ölçekli yetiştirme alanları ve kuluçkahanelerin kurulmasına gösterge oluşturacaktır. Böylece çalışma bir çok yatırımcı için bir model ve motivasyon kaynağı olacaktır. Ayrıca elde edilen sonuçlar sadece bu türün yetiştiriciliğinin ülkemizde yaygınlaşması ile sınırlı kalmayıp, uluslar arası çapta bu türün üreme biyolojisine ilişkin verilerin tespitinin yanı sıra optimum kuluçka tekniklerinin belirlenmesine de bilimsel açıdan katkıda bulunacaktır. 78