TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ. NÜFUS ve KENTLEŞME

TRB2 BÖLGESİ MEVCUT DURUM ANALİZİ NÜFUS ve KENTLEŞME 211

İÇİNDEKİLER 1.NÜFUS... 1 1.1. Nüfus Büyüklüğü, Nüfus Yoğunluğu ve Nüfus Artış Hızı... 3 1.2. Yaş ve Cinsiyet Dağılım Özellikleri... 8 1.2.1. Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Yapısı...8 1.2.2. Bağımlılık Oranları...1 2.KENTLEŞME... 14 2.1. Göç... 15 KISALTMALAR ADNKS Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu DPT Devlet Planlama Teşkilatı 2

TR1 TR51 TR31 TR62 TR41 TR42 TRC2 TR33 TR63 TR83 TR32 TR61 TR9 TRC1 TR72 TR52 TRB2 TRC3 TR22 TRB1 TR21 TR71 TRA2 TRA1 TR81 TR82 1. NÜFUS 1.1. NÜFUS BÜYÜKLÜĞÜ, NÜFUS YOĞUNLUĞU ve NÜFUS ARTIŞ HIZI 194 yılında yapılan nüfus sayımı sonuçlarına göre TRB2 (Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van) İllerinin nüfusu 292.185 ile 194 yılı Türkiye toplam nüfusunun %1,64 üne tekabül etmektedir. Son 7 yılda Türkiye nin nüfusu yaklaşık 4 katına çıkarken, TRB2 nin nüfusu yaklaşık olarak 7 katına çıkmıştır. 21 yılı nüfus sayımına göre TRB2 Bölgesi, Türkiye toplam nüfusunun yaklaşık %3 ünü oluşturmaktadır. 21 yılı ADNKS verilerine göre Bitlis 328.767, Hakkâri 251.32, Muş 46.886 ve Van 1.35.418 ile Bölge nin nüfusu 2.22.373 kişi olarak hesaplanmıştır. Şekil 1: TRB2 Bölgesi 21 yılı Nüfus Büyüklüğü Sıralaması 14.. 12.. 1.. 8.. 6.. 4.. 2.. 21 yılında yapılan nüfus araştırmasında ise TRB2 Bölgesinin il/ilçe merkezleri ile belde/köy nüfus büyüklükleri toplamı tablo 1 deki gibidir. Nüfus büyüklükleri 29 yılından 21 yılına kadar Bitlis için 328.489 dan 328.767 ye, Muş için 44.484 den 46.886 ya ve Van için 1.22.31 dan 1.35.418 e artış gösterirken Hakkâri ili için 256.761 den 251.32 ye bir düşüş göstermektedir. TRB2 Bölgesi nüfus büyüklüğü ise 29-21 yılları arasında toplamda 2.12.44 kişiden 2.22.373 kişiye artmıştır. 3

Tablo 1: TRB2 Bölgesi 194-21 Yılları Arası Nüfus Değerleri Bitlis Hakkâri Muş Van TRB2 Bölgesi TÜRKİYE 1935 55.688 33.19 67.322 143.434 299.553 16.158.18 194 68.825 36.446 73.939 112.975 292.185 17.82.95 1945 71.95 35.124 82.699 127.858 317.631 18.79.174 195 88.634 44.27 17.286 145.944 386.71 2.947.188 1955 111.187 54.824 136.41 175.25 477.662 24.64.763 196 128.966 67.766 167.638 211.34 575.44 27.754.82 1965 154.69 83.937 198.716 266.84 73.562 31.391.421 197 185.473 12.312 234.25 325.763 847.798 35.65.176 1975 218.35 126.36 267.23 386.314 997.858 4.347.719 198 257.98 155.463 32.46 468.646 1.184.423 44.736.957 1985 3.843 182.645 339.492 547.216 1.37.196 5.664.458 199 33.115 172.479 376.543 637.433 1.516.57 56.473.35 2 388.678 236.581 453.654 877.524 1.956.437 67.83.927 29 328.489 256.761 44.484 1.22.31 2.12.44 72.561.312 21 328.767 251.32 46.886 1.35.418 2.22.373 73.722.988 Kaynak: (TÜİK ADNKS, 21) 21 yılı TÜİK nüfus büyüklükleri çalışması TRB2 Bölgesi ndeki il/ilçe merkezlerinden belde/köy nüfuslarına kadar geniş yelpazede bir bilgiyi barındırmaktadır. Tablo 2: TRB2 Bölgesi Nüfus Büyüklüğü 21 (kişi) İl/ilçe merkezleri Belde/köyler Toplam Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Türkiye 56.222.356 28.38.856 27.913.5 17.5.632 8.734.326 8.766.36 73.722.988 37.43.182 36.679.86 Bitlis 168.787 87.717 81.7 159.98 8.532 79.448 328.767 168.249 16.518 Hakkâri 136.5 71.655 64.395 115.252 57.333 57.919 251.32 128.988 122.314 Muş 143.624 74.131 69.493 263.262 132.984 13.278 46.886 27.115 199.771 Van 539.619 275.42 264.199 495.799 25.368 245.431 1.35.418 525.788 59.63 TRB2 988.8 58.923 479.157 1.34.293 521.217 513.76 2.22.373 1.3.14 992.233 21 yılı ADNKS verilerine göre TRB2 Bölgesi ndeki nüfus büyüklüğü dağılımında %51 ile Van ili ilk sırada %13 ile Hakkâri ili son sırada yer almaktadır. 4

Şekil 2: TRB2 Bölgesi Nüfus Büyüklüğü 21 (%) Van; %51 1.35.418 Muş; %2 46.886 Bitlis; %16 328.767 Hakkari; %13 251.32 Bölge içindeki nüfus büyüklüğünün ilçeler bazındaki dağılımı ise şekil 3 te yer almaktadır. 29 yılı verilerine göre Tatvan ve Yüksekova ilçelerinin nüfusu idari sınırları içerisinde bulundukları il merkezlerinin nüfusundan daha fazladır. Şekil 3: TRB2 Bölgesi İlçelere göre nüfus dağılımı 29 (kişi) Kaynak: (TÜİK, 29) 194-29 döneminde Bölge nin nüfus artış hızı Türkiye nüfus artış hızına göre daha fazla iken, Bitlis ve Muş illeri sürekli azalış göstermiştir. TRB2 İllerinde en düşük yıllık nüfus artışı yaklaşık -7 ile 1945 ve 29 dönemlerinde Hakkâri, en yüksek yıllık nüfus artış hızı ise yaklaşık 5 ile 195-55 dönemlerinde 5

Muş ta gerçekleşmiştir. 29 yılında, Van dışında diğer illerin yıllık nüfus artış hızı ( -,6) Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Şekil 4: TRB2 Bölgesi Nüfus Artış Hızı (%) 5 45 4 35 3 25 2 15 1 5 194 1945 195 1955 196 1965 197 1975 198 1985 199 2 21 TRB2 Türkiye Şekil 5: TRB2 Bölgesi Yıllara Göre Nüfus Artış Hızı (%) 6 5 4 3 2 1-1 -2-3 194 1945 195 1955 196 1965 197 1975 198 1985 199 2 21 Bitlis 42 9 42 45 3 36 37 33 33 31 19 16 1 Hakkari 19-7 46 43 42 43 4 42 42 32 44 32-21 Muş 19 22 52 48 41 34 33 26 25 23 21 19 6 Van 17 25 26 37 37 47 4 34 39 31 31 32 13 TRB2 İllerine bağlı ilçelerin 2 ve 29 yılı nüfus göstergeleri incelendiğinde, en fazla Çukurca, Varto, Mutki, Tatvan ve Gevaş ilçelerinde nüfusun azaldığı gözlenmiştir. Nüfus artış hızının eksi değerlerde gerçekleştiği bu ilçelerin diğer il ve ilçelere göre daha fazla göç verdiği söylenebilir. 2 ve 29 yılı nüfus göstergeleri sonuçlarına göre Van Merkez, Edremit, Şemdinli, Hakkâri Merkez ve Özalp ilçeleri en yüksek yıllık nüfus artış oranına sahip ilçelerdir. 6

km² düşen kişi sayısı Tablo 3: TRB2 Bölgesi Nüfus Yoğunluğu (kişi/km2) BÖLGE ADI 199 2 21 Bitlis 47 55 47 Hakkâri 24 33 35 Muş 46 56 5 Van 33 45 54 TRB2 37,5 47,25 49 TÜRKİYE 73 88 96 Bölge nin nüfus yoğunluğu 199-2 arasında önemli bir artış göstererek kilometrekareye 38 kişiden 48 kişiye yükselmiştir. Bu artış 2-21 döneminde ise azalan artışına devam etmiş ve bahsi geçen 1 yıllık sürede Bölge nüfus yoğunluğu 48 kişi/km 2 den 49 kişi/km 2 e yükselmiştir. Nüfus yoğunluğunun son 2 yıllık seyrine bakıldığında Bölge nin nüfusu kilometrekareye 38 kişiden 49 kişiye yükselirken, Türkiye ortalaması 73 ten 96 a yükselerek Bölge nin yaklaşık iki katına çıkmıştır. TRB2 Bölgesi ile Türkiye arasındaki nüfus yoğunluğu farkı şekil 6 da ifade edilmektedir. Şekil 6: TRB2 Bölgesi Nüfus Yoğunluğu (kişi/km2) 12 1 Türkiye; 96 8 6 4 TRB2; 49 2 199 2 21 7

Bölge illerine bağlı ilçelerin nüfus yoğunluğu araştırması son olarak 2 yılında yapılmıştır. 2 yılı verilerine göre Van Merkez İlçesi 245 kişi/km 2 ile en yoğun nüfusa sahipken (Bölge de Türkiye nüfus yoğunluğu ortalamasını geçen tek ilçedir), Gürpınar ilçesi 1 kişi/km 2 ile en az yoğun nüfusa sahiptir. Şekil 7: 2 yılı TRB2 Bölgesi İlçelere göre Nüfus Yoğunluğu (kişi/km2) 1.2. YAŞ ve CİNSİYET DAĞILIM ÖZELLİKLERİ 1.2.1. Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Yapısı TRB2 nüfusunun 3 ana yaş grubuna dağılımı incelendiğinde, nüfusun %4,5 inin - 14, % 56,3 ünün 15-64 ve % 3,2 sinin 65 ve daha yukarı yaşta olduğu görülmektedir. -14 yaş grubunda olanların sayısının ülke ortalamasının çok üzerinde olduğu görülmektedir. Bu durum, Bölge nüfusunun Türkiye geneline göre oldukça yüksek genç yaş ortalamasına sahip olduğunu göstermektedir. 8

Yaş Grupları Şekil 8: TRB2 Bölgesi Yaş Piramidi (21) 9 yaş üstü 85 _ 89 8 _ 84 75 _ 79 7 _ 74 65 _ 69 6 _ 64 55 _ 59 5 _ 54 45 _ 49 4 _ 44 35 _ 39 3 _ 34 25 _ 29 2 _ 24 15 _ 19 1 _ 14 5 _ 9 _ 4 Kadın Erkek Şekil 9: Türkiye Yaş Piramidi (21) -6, -5, -4, -3, -2, -1,, 1, 2, 3, 4, 5, TRB2 nüfusunun yaş özelliklerinden bir diğeri nüfusun zaman içinde giderek ülke ortalamasına kıyasla daha az bir oranda olsa da yaşlanma eğilimi göstermesidir. Bölge ve Türkiye nin Medyan Yaş değeri incelendiğinde, TRB2 İlleri 194 29 döneminde Bölgenin medyan yaşı önemli bir değişkenlik göstermeden ortalama 17 olarak gerçekleşmiştir. Ancak 21 yılında yayımlanan medyan yaş verilerine göre TRB2 Bölgesi nin medyan yaşı 17 den 19 a yükselmiştir. Bu durum Bölge nüfusunun yaşlanma eğiliminde 9

Yaş Yaş olduğunu göstermektedir. Ülke medyan yaş ortalaması sürekli bir artış göstererek 29 yılında yaklaşık 29 olduğu dikkate alınırsa mevcut durumda Bölge ile ülke ortalaması arasında 1 yaşın üzerinde medyan yaş farkı bulunmaktadır. Şekil 9:TRB2 Bölgesi Medyan Yaş (29) 35 3 25 2 15 Türkiye TRB2 1 5 Toplam Erkek Kadın Kaynak: (TÜİK, 29) Şekil 9_5: TRB2 Bölgesi Medyan Yaş (21) 35 3 25 2 15 1 5 Kaynak: (TÜİK, İstatistik Yıllığı, 21) 1.2.2. Bağımlılık Oranları 194 21 yılları arası yaş bağımlılık oranı ülke geneli ile paralellik arz ederek düşme eğilimi göstermeye devam etmektedir. Bitlis Hakkari Muş Van TRB2 Bölgesi TÜRKİYE medyan yaş 19,66 19,41 18,92 18,94 19,11 29,22 1

Şekil 1: TRB2 Bölgesi Yaş Bağımlılık Oranı (%) 25 2 15 1 Türkiye TRB2 5 194 1945 195 1955 196 1965 197 1975 198 1985 199 2 21 Paralellik gösteren düşme eğiliminin son 1 yılı incelendiğinde TRB2 Bölgesindeki yaş bağımlılık oranı %94 ten %77 e; Türkiye deki yaş bağımlılık oranı ise %55 ten %49 a indiği görülmektedir. Tablo 5: TRB2 Bölgesi ve Türkiye Yaş Bağımlılık Oranı Karşılaştırması (%) Yaş Bağımlılık Oranı 2 21 Toplam yaş Yaşlı Genç Toplam yaş Yaşlı Genç Bitlis 87,23 5,9 82,13 75,76 7,4 68,72 Hakkâri 87,41 3,7 83,71 72,45 4,88 67,58 Muş 93,32 5,31 88,1 79,71 6,89 72,81 Van 98,95 4,61 94,35 77,71 5,44 72,27 TRB2 Bölgesi 93,79 4,76 89,3 77,12 5,92 71,2 Türkiye 55,1 8,83 46,27 48,88 1,76 38,12 Bölge nin nüfusunda son on yıllık süreçte genç nüfus ( - 14 yaş) azalırken yaşlı nüfusun (65 yaş ve üstü) az da olsa artması nedeniyle yaş bağımlılık oranı toplamda düşüş göstermiştir. Ancak Bölge nin genç nüfusu Türkiye ortalamasının hala iki katı olarak seyretmektedir. Bölge illerine bağlı ilçelerin toplam yaş bağımlılık oranı araştırması son olarak 2 yılında yapılmıştır. 2 yılı verilerine göre toplam bağımlılık oranı en fazla olan ilçe Şemdinli iken, en az olanı Bitlis Merkez İlçe dir. Bölge nin ilçelere göre yaş bağımlılık oranı dağılımı 2 yılı verilerine göre şekil 11 de gösterilmiştir. 11

Şekil 11: 2 yılı TRB2 Bölgesi İlçelere göre Toplam Yaş Bağımlılık Oranı Türkiye ortalamasının yaklaşık iki katı bir hane halkı ortalamasına sahip olan Bölgede çekirdek bir hanedeki ailenin birey sayısının yüksek olduğu ve/veya hanedeki aile yapısının 1. derece akrabalarla yaşamak şeklinde olduğu şekil 12 de görülmektedir. 12

Şekil 12: 2 yılı TRB2 Bölgesi Ortalama Hane Halkı Büyüklükleri (kişi/hane) TRB2 Türkiye 7,77 8,2 4,5 4,5 2 24 Kaynak: (TÜİK, 29b) (TÜİK, 24) Bölge içinde en yüksek hane büyüklüğü olan ilçelerin başında Hasköy, Korkut ve Adilcevaz gelirken, en az olanları ise Bitlis ve Van Merkez ilçeleri ile Tatvan olarak yer almaktadır. Şekil 13: 2 yılı TRB2 Bölgesi İlçelere göre Ortalama Hane Halkı Büyüklüğü 13

2. KENTLEŞME 198 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre toplam nüfusu 1.184.423 olan Bölgenin kentleşme oranı %3 dur. Bu oranın 199, 2 ve 29 yılları nüfus sayım sonuçlarından elde edilen oranlarla karsılaştırıldığında, kentleşme sürecinin 198-2 yıllarını kapsayan dönemde hızlı bir şekilde devam ettiği, 2-29 döneminde ise aynı kaldığı görülmektedir. Tablo 6: TRB2 Bölgesi Şehirleşme Oranı (%) 198 199 2 21 Bitlis 36 44 56 51 Hakkâri 28 41 59 54 Muş 24 27 35 35 Van 33 41 51 52 TRB2 3 38 5 48 TÜRKİYE 44 59 65 76 Bölgenin kentleşme oranı, kırdan almış olduğu göçlerle son 3 yılda %6 lık bir artış göstermiştir. Kentleşme oranlarına bakıldığında en hızlı artış Hakkâri de yaşanırken Muş İli kentleşme hızında en son sırada kalmıştır. Türkiye ortalamasına bakıldığında Bölge genel olarak kırsal nüfusu ile ülke ortalamasının iki katından daha fazla bir orana sahiptir. Şekil 14: TRB2 Bölgesi Şehirleşme Oranı (%)(198 21) 9 8 7 6 5 4 3 2 44 3 59 38 65 5 76 48 TRB2 Türkiye 1 198 199 2 21 14

Şekil 15: 2 yılı TRB2 Bölgesi İlçe kent nüfusunun toplam nüfus içindeki oranı (%) İlçeler bazında kentleşme oranı en fazla olan Van Merkez %79.8, Tatvan %75.13, Hakkari Merkez %74.2 ve Bitlis Merkez %7.26 iken en az kentleşme ise Mutki %6.6, Korkut %11.43, Gürpınar %12.66 ve Özalp %13.82 ilçelerinde görülmektedir. 2.1. GÖÇ Yüksek nüfus artış hızı, yeterli hızda artmayan istihdam olanakları ve düşük gelir düzeyi ile birleşince, Bölge dışına yüksek göçe neden olmuştur. Bölge nin bazı noktalarında yaşanan güvenlik sorunlarının bölge dışına göç üzerinde etkisi varsa da, göçün asıl nedeni yüksek doğal nüfus artış hızıdır. (DPT, 2) Son 35 yıllık göç seyrine bakıldığında 1985-1995 yılları kapsayan on yıllık süreç TRB2 Bölgesinin en fazla göç verdiği dönem olarak görülmektedir. Bölgede nüfusu 5. in üzerinde olan kentlerde nüfus artışı görülürken, nüfusu 5. den az olan kentlerde büyük ölçüde azalmalar vardır. Buna bağlı olarak kent kır dengesi 199 sonrası değişerek nüfusu 2. in üzeri olan kentsel yerleşimlerin oranı da artmıştır. (DPT, 2) Aynı zamanda bölgede terör nedeniyle güvenlik şartlarının zafiyete uğraması, kırsal alanlarda yeterli iş imkânın olmaması, miras yoluyla arazilerin bölünmesi veya çiftçilikle geçinen ailelerin toprak sahibi olamamaları, kan davası, yayla yasağı vb. bölge içi ve dışına göçün başlıca nedenleri arasında sayılabilir. Bu 15

şekliyle göç, kırsalın nüfusu kent merkezlerine kayarak kent kültürünün ortadan kalkmasına ve özellikle Van Kenti gibi şehir nüfusu beş yüz bine yaklaşmış kentlerin kent-köylere dönüşmesine sebep olmaktadır. Şekil 16: TRB2 Bölgesi Net Göç Hızı(%), -2, -4, -6, -8, -1, -12, Şekil17: TRB2 Bölgesi Net Göç Hızı (21) Bitlis Hakkari Muş Van -2-4 -6-8 Seri 1-1 -12-14 -16 Bölgede en fazla göç alan Van İli dir. Bölge illeri geçen yirmi yıla oranla hızı düşse de Türkiye nin batısında bulunan (İstanbul, İzmir, Ankara, Bursa, Adana, Antalya) illere göç vermeye devam etmektedir. Göç, genelde sanayi ve ticaret merkezlerine yöneliktir. Göç eğilimi insanların eğitim düzeyleri ve mesleki 16

becerileriyle doğru, yaşlarıyla ters orantılı olarak gözükmektedir. Doğu Anadolu insanında yaygın göç eğilimi eğitim, sağlık ve kültür olanaklarının yetersizliği yanında Bölgenin olumsuz iklim koşullarıyla ilişkili görülmektedir. Bölgede terörün yanı sıra doğal afetler de birer göç nedeni olarak belirlenmektedir. (DPT, 2) Hakkâri İli hariç diğer üç il en fazla göçü çevresindeki illerden almaktadır. Şekil 18: TRB2 İlleri Net Göç Hızı (binde) 29 Bitlis Hakkari Muş Van TRB2-5 -1-15 -2-25 -3 TRB2 Bölgesi nde 29 yılı içinde en fazla göç veren il Muş iken en az göç veren il Van dır. Bu durum Van İli nin kendi çevresindeki iller için bir çekim merkezi olmasından kaynaklanmaktadır. Tablo 7: TRB2 Bölgesi Belediye, İlçe ve Köy Sayısı BÖLGE ADI Belediye sayısı İlçe sayısı Köy sayısı Bitlis 15 7 343 Hakkâri 8 4 132 Muş 28 6 361 Van 2 12 579 TRB2 Bölgesi 71 29 1415 TÜRKİYE 2934 957 34.42 17