ORTA ASYA TÜRK TARİHİ 1)Türk Adı ve Anlamı Türkler yazıyı geç kullandıkları için, Türkler hakkında ilk bilgileri diğer milletlerin ve kavimlerin kaynaklarından öğreniyoruz. Tarihte Türk adı ilk kez bir Çin Kaynağında geçer (T-R-K) (M.Ö. 1328). Anlam olarak değişik kaynaklarda farklı görüşlere yer verilmiştir. Kaşgarlı Mahmut olgunluk çağı A.Wambery Türemek, Türeyen, Çoğalan Ziya Gökalp Töreli, Kanun Sahibi Bu görüşlerin dışında, Çin Kaynakları Miğfer, Göktürk, Uygur ve Karahanlı kaynaklarında ise Güçlü, Kuvvetli anlamına gelmektedir. NOT: 1.Coğrafi olarak Türkiye tabiri ilk kez Bizans kaynaklarında kullanılmıştır. 2.Türklere ait kaynaklarda ise Türk adı ilk kez Orhon Kitabelerinde yer almıştır. 2)Türklerin İlk Ana Yurdu Batı Hazar Denizi Kuzey Sibirya Güney: Himalaya Dağları Hindikuş Dağları Doğu Kingan Dağları 3)Türklerin bilinen ilk uygarlık merkezleri: * Abakan * Anav (O. A daki en eski) * Kelteminar * Afanasyova * Karasuk * Andronova (Türklere ait en eski) * Uzbay * Tagar 4)Türk Göçleri (M.Ö 1700) Eko-Beşeri Nedenleri İklim Değişikliği Kıtlık - Kuraklık Nüfüsun artması Otlakların yetersizliği Siyasi Nedenleri Çin Moğol baskısı Boylar arasındaki mücadele Cihan hakimiyeti ülküsü Atın evcileştirilmesi ve savaşcı özellekleri Türk göçünü kolaylaştıran ana etmenlerdir. Türk Göçlerin Sonuçları 1.Türk tarihini bir bütün içinde incelemeyi zorlaşırmıştır 2.Türkler göçler sonucunda bir çok kültürle etkileşimde bulunmuştur. 3.Göç ettikleri yerlerde yeni devletler kurmuşlardır. 4.Orta Asya dan göç etmeyenler Asya Hun, Göktürk ve Uygur devletlerini kurdular NOT: M.Ö 1700 lerde başlayan temel göçler yüzyıllar için de devam etmiştir. 5)İlk Türk Devletleri Asya Hun Devleti: Orta Asya da bilenen teşkilatlı ilk Türk devletidir. Bilinen ilk hükümdarı TEO-MAN dır. Çin Seddi Teoman zamanında yapılmaya başlanmıştır. Çin ile rekabetin temel sebebi İpek Yolu ticaretidir. En önemli Hükümdarı METE-HAN dır. Mete zamanında İkili Teşkilat, Kurultay ve Onluk Sistem ilk kez uygulanmıştır. İlk kez Orta Asya daki Türkleri bir bayrak altında birleştirerek onlara Vatan, Millet ve Bayrak sevgisi aşılamıştır. Asya Hun Devleti nin yıkılmasından sonra Çin egemenliğine girmek istemeyen Türkler Balamir Kağan önderliğinde batıya doğru hareket ederek Kavimler Göçünü başlattılar. Kavimler Göçü (M.S. 375) Nedeni: Çin baskısı sonrası batı ya göç eden Türk boyları, önlerine çıkan kavimleri Avrupa nın içlerine doğru iterek Kavimler Göçünü başlattılar. Sonuçları: 1.Roma İmparatorluğu ikiye ayrıldı 2.Avrupa nın etnik yapısı değişti 3.Feodalite ve Skolastik düşünce ortaya çıktı 4.Hristiyanlık barbar kavimler arasında yayıldı 5.İlkçağ sona erdi, Ortaçağ başladı 6.Türk kültürü Avrupa da yayıldı(ceket, Pantolon vs.) 7.Avrupa da ilk Türk devletleri kuruldu Batı (Avrupa) Hun Devleti: Avrupa da kurulan ilk Türk devletidir. Kurucusu Balamir Kağan dır. Gotlar ı yenerek Doğu Avrupaya yerleşmiştir. En parlak dönemini Attila (Tanrının Kırbacı) zamanında yaşamıştır. Bizans ile Margus Antlaşmasını imzalayarak doğu sınırlarını güvenlik altına alan Attila, ödemesi gereken vergileri ödemeyen Bizans üzerine yeni bir Balkan seferi düzenledi. Bu sefer sonrasında Anatoluis Antlaşması imzalandı.

Ak Hun ( Eftalit) Devleti: Hazar kıyılarından Afganistan ve K. Hindistana kadar yayılmıştır. İran ve Göktürk ittifakı ile yıkılmışlardır. I.Göktürk (Köktürk) Devleti (552-658) : Tarihte Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir. Türk adı ilk kez siyasi bir ad olarak kullanılmıştır. Ötüken merkez olmak üzere Bumin Kağan tarafından kurulmuştur. Çin, Bizans ve Sasanilerle Mücade etmiştir. Yıkılmasıyla Göktürklerin bir kısmı Çin esaretine girdi. Bu esaretten kurtulmak için verilen, Türk tarihinin ilk bağımsızlık mücadelesi Kürşat Ayaklanmasıdır. Başarısızlıkla sonuçlanmıştır. II.Göktürk (Kutluk) Devleti (682-744): Çin e karşı bağımsızlık savaşı veren Kutluk Kağan tarafından kuruldu. Göktürk Alfabesi ile yazılan Türk tarihinin ilk yazılı metinleri olan Göktürk Kitabeleri bu dönemde yazılmıştır. NOT:Göktürkler, Türk adıyla kurulmuş olmaları, kendilerine ait bir alfabe kullanmaları ve bağımsızlıkları için mücadele etmeleri Uluscu yapıya sahip olduğunu kanıtlar. Uygur Devleti (744-840): Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan dır. Ötüken merkez olarak kuruldu. Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğudur. Yerleşik yaşama geçtikten sonra merkez Karabalagasun olmuştur. Moğolların Türkleşme süreci bu dönemde tamamlanmıştır. Kırgızların saldırıları sonrasında devlet yıkılmıştır. Tabgaçlar (386-556): Kuzey Çin de kurulan devlet Tai-wu döneminde en parlak devrini yaşadı. Budizmin etkisiyle Çinlileşmişlerdir. Kırgızlar (840-1207): Ötüken merkezli kurulan son Türk devletidir. Yenisey Yazıtları ve Manas Destanı bu döneme aittir. Sibirler (Sabirler-Sabarlar): Hunlar dan sonra Anadolu ya ikinci kez akın yapan Türklerdir. Harp teknikleri ve silahları Bizans tarafından şaşkınlıkla karşılanmıştır. Bulgarlar: Tuna Bulgarları; Asparuh tarfından Dobruca yakınlarında kurulmuş, Hıristiyanlığı kabul etmiş ve İstanbul u kuşatmışlardır. İdil (Volga) Bulgarları; İslamiyeti kabul etmişlerdir. Yaklaşık 550 yıl yaşamış en uzun ömürlü Bulgar devletidir. Türgişler: Baga Tarkan döneminde madeni para (yarmak) basılmıştır. Müslüman Araplarla mücadele eden Türgişler, Göktürk hâkimiyetine girmişlerdir. Macarlar: Fin-Ogur ve Ogur Türklerinin karışımıyla kurulmuştur. Hıristiyanlığın Katolik mezhebini benimsemişlerdir. Peçenekler: Boylar halinde yaşamışlar devlet kuramamışlardır. Ruslarla mücadele etmişler, Rusların Karadeniz e inmesini istemeyen Bizansla ittifak yapmışlardır. Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Peçenekler, Malazgirt Savaşında soydaşlarının tarafına geçmiştir. Uzlar: Oğuzların Batıya göç etmiş koludur. Bugün hala Doğu Avrupa da yaşayan Gagavuzlar, Hıristiyan olmuş bir Uz boyudur. Kumanlar (Kıpçaklar): Doğu Avrupa, Gürcistan ve Mısır bölgesine egemen olmuş ve Ruslarla mücadele etmiştir. Rusların İgor Destanı Kumanları da konu edinmiştir. İskitler (Sakalar): Tarihte bilinen ilk Türk topluluğudur. İlk kez atı evcilleştiren İskitlerdir. Devlet Teşkilatı İlk Türk devletleri boyların birleşmelerinden meydana gelmiştir. (Boylar birliği) En güçlü boy beyi tahta oturur. Hükümdarlığının meşruluk kaynağı Kut İnancı dır HÜKÜMDAR Avarlar: Moğolistanda kurulan Avarlar, Göktürkler tarafından yıkılınca batıya göç ederek Macaristan bölgesinde yeniden kurulmuşlardır. Sasanilerle anlaşarak İstanbul u kuşatan ilk Türklerdir (2 kez). Balkanların Slavlaşmasında eklili olmuşlardır. Hazarlar (7-10. Yy): Kafkaslar, Karadenizin kuzeyi ve Doğu Avrupa ya hâkim olmuş en güçlü ve en uzun ömürlü Türk Devletidir. Museviliği kabul eden Hazarlar birçok din hoşgörü içinde yaşadığı için dönemine Hazar Barış Çağı' denilmiştir. UNVANI Han Hakan Kağan İlteber İlteriş İdikut Tanhu Şanyü SEMBOLÜ Otağ (Çadır) Örgin (Taht) Nevbet (Davul) Tuğ (Sancak) Yay-Kemer-Kılıç-Kama Kotuz (Sorguç)

Hatun (Katun): Hükümdar eşlerine verilen ünvandır. Hatunlar devlet yönetiminde söz sahibidirler, elçi karşılama, kurultaya katılma ve gerekirse başkanlık yapma, savaşa ve barışa karar verme gibi yetkileri vardır. Bu durum İslam öncesi Türkler de kadına verilen değerin kanıtı olarak gösterilebilir. Tigin (Tekin): Hükümdarın oğullarına verilen unvandır. Devlet tecrübesi kazanması için yüksek kademelerde yöneticilik verilirdi. Eğitmenlerine Ataman (İnal-İnanç) adı verilmişti. Kut İnanışı; Göktanrı tarafından hükümdara verilen yetkiye denir. Kut kan yoluyla hanedanın diper üyelerine geçer. Kut İnanışının bir sonucu olarak ülke toprakları hanedan üyelerinin ortak malıdır. Bu durum veraset anlayışının ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Verasette herhangi bir kural olmadığı için devlet taht kavgaları yüzünden erken yıkılmıştır. Çifte Krallık (İkili Teşkilat); İlk Türk devletlerinde ülke toprakları duruma göre, iki yada daha fazla kısımlara ayrılarak yönetilmiştir. Bu sisteme İkili Teşkilat denir. Amaç, ülke yönetimi kolaylaştırmaktır. (Batı) Yabgu - Tigin Kurultay (Kengeş - Toy) Merkez (Doğu) Hakan Hükümdar başkanlığında toplanan Danışma Meclisine verilen isimdir. Yılda iki kez İlkbaharda ve Sonbaharda toplanır. İnsan ve Hayvan sayımı yapmak, Törede değişiklik yapmak ve Siyasi Politika belirlemek için toplanmıştır. Kurultay kararlarını Hükümdar kabul etmeyebilir. Fakat Töreye uymadığı taktirde kurultay Hükümdarı görevden alabilirdi. Kurultay üyelerin Toygun denir. Hakan, Hatun, Hanedan üyeleri, devlet görevlileri ve Boy beyleri katılırdı. Din adamları katılmadığı Laik bir özelliğe sahiptir. Eski Türk devletlerinde memurları ve görevleri Aygucı: Hükümdarın devlet işllerinde en önemli yardımcısıdır. Ayuki adı verilen bakanlar kuruluna başkanlık eder. Buyruk:Hükümet üyesi, Bakan Yabgu: Ülkenin batı kanadını yönetir. Genelde hükümdarın erkek kardeşidir. Şad:Hanedan üyesi askeri vali - Ordu komutanı Tudun: Vergi memuru Yargucı: Yargıç Tutuk: Askeri vali Bitikçi: Katip Tamgacı: Mühürdar Ağıçı: Hazine görevlisi Emçi-Otacı:Hekim, tabip Ordu Teşkilatı 1.İlk Türk Devletleri; Disiplinli, 7 den 70 e kadınerkek herkesin her an savaşa hazır olduğu, ücretsiz, güçlü ordulara sahiptir. Ordu-Millet anlayışı 2.Hafif Süvari birliklerinden oluşur 3.Hafif silahlar kullanmışlardır; Kılıç, Kargı, Mızrak, Süngü, Hançer, Kalkan, Ok ve Yay 4.Turan Taktiği, Türklere özgü bir savaş taktiğidir. 5.Metehan zamanında Onluk Sistem oluşturularak ilk düzenli ordu kuruldu. Ordular 10-100-1000-10000 şeklinde hiyerarşik düzene sokuldu. Herbirinin başında bir komutan yer aldı. (M.Ö 209) Din ve İnanış Gök-Tanrı: Türkler arasında en eski ve yaygın olan dindir. Her türlü iyiliğin ve kötülüğün ondan kaynaklandığına inanırlar. Tek tanrılı bir dindir. Eski Türklerde Göktanrı sonsuz genişlik olarak kabul edildiği için hiçbir şekle ve sıfata benzetilemezdi. Putpereslik yoktur. Doğu yani güneşin doğduğu yer kutsaldır. Öldükten sonra hayatın devam ettiğine inanılır, cesetler mumyalanırdı.türklerde kurban geleneği de bulunurdu. Uça Barmak: Ölüm Uçmağ: Cennet Tamu: Cehennem Eşük: Kefen Kurgan: Eski Türklerde ölen kişinin değerli eşyaları ve atıyla gömüldüğü büyük anıt mezarlardır. Balbal: Eski Türklerde ölen kişinin mezarının üzerine sağ iken öldürdüğü düşman sayısı kadar dikilen heykellerdir. Yuğ: Eski Türklerde cenaze törenlerine denir. Sagu: Ağıt Tarhan-Apa Tarkan-Sübaşı: Ordu komutanı

Diğer inanışlar; 1)Şamanizm: Din değildir, İnanış biçimidir. Dünyada iyi ve kötü ruhların var olduğuna inanmışlardır. Daha çok Fal, Büyü, Sihir ve hekimlik anlayışına sahiptir. Temsilcisine Şaman, Şamanların giysilerine ise Manyak denilirdi. 2)Tabiat Kuvvetlerine İnanma: Eski Türk inancına göre tabiatta bir takım gizli güçler vardı. Dağ, tepe, vadi, kaya, nehir, ağaç orman- gök, deniz vb. aynı zamanda bunların bir ruh taşıdığına inanılırdı. İyilik ve kötülük getiren ruhlar olduğu düşünülürdü. 3)Atalar Kültü: İslamiyet öncesi Türklerde, atalara büyük bir saygı duyuluyordu. Atalara saygı, atalara tapınmaya kadar varmıştı. 4)Mani-Buda:Eski Türklerde din değiştiren ve aynı zamanda ilk yerleşik hayata geçen topluluk Uygurlardır. Uygurlar Mani ve Buda dinlerini benimsemişlerdir. Mani dinindeki bazı terimleri Türkçe ye çevirmişlerdir. Bu durum Uygurların ulusculuğa verdiği önemi gösterir. 5)Musevilik: Hazar Türkleri arasında yayılmıştır. 6)Hıristiyanlık: Bazı Türk boyları Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir. (Macarlar, Bulgarlar, Uzlar, Peçenekler, Avarlar, Kumanlar) 1)Hukuk Hukuk, Ekonomi ve Sosyal Yapı İlk Türk devletlerinde toplumsal hayatı düzenleyen yazısız hukuk kurallarına töre denir. Törenin kaynağı: Hakan- Kurultay Halk Başta Kağan olmak üzere herkes töreye uymak zorundaydı. Devlet, töreye uygun olarak yönetilirdi. Devlete karşı gelme, savaştan kaçma ve adam öldürme, zina gibi suçların cezası ölümdür. Törede değişiklik kurultayda belirlenirdi. Yalnız Törenin değişmeyen hükümleri vardır. Bunlar İyilik, İnsanlık, Adalet ve İnsanlık tır. Hafif suçlular 10 günü aşmamak üzere hapsedilirdi. Uzun süreli hapis cezası yoktur. Yazılı hukuk kuralları yerleşik hayatla birlikte Uygurlarda başlamıştı. Türklerde Adli teşkilata Yargu, mahkemelerin başında davalara bakan kişiye ise Yargan (Yargucı) denilirdi. Cezaları devlet verdiği için kan davası söz konusu değildi. 2)Ekonomi Eski Türklerde bozkır hayatının başlıca ekonomik faaliyeti hayvancılık olup at ve koyun yetiştiriciliği önemliydi. Hayvancılığın yanı sıra Göktürkler zamanında az da olsa tarımsal faaliyetler yer almışır. Dokumacılık, demircilik, dericilik marangozluk gelişmişti. İpek Yolu ve Kürk Yolu Türkler için önemli ticari noktalardı. Not:İpek Yolu hakimiyeti Türk-Çin mücadelesinin ana nedeniydi. İpek yoluna sahip olan ilk Türk devleti Asya Hun Devleti dir. İlk kez yerleşik hayata geçen Türk topluluğu Uygurlardır.Mani dini gereği tapınaklar inşa ettiler. Bunun sonucunda şehirler kuruldu. Uygurlarla birlikte, tarım ve ticaret gelişmeye başladı. Çin, Bizans ve Araplarla (Abbasi) ticaret yapıldı. Sanat gelişti. Özellikle ticari faaliyetleri düzene sokmak amacıyla yazılı hukuk kuralları oraya çıktı. Not: Yerleşik yaşamnın kanıtları; mimari, tarım, sulama kanalları, duvar resimleri, orak saban gibi aletler Sosyal Yapı Eski Türklerde toplumun en küçük yapı parçası Ailedir (OGUŞ), Aileler bir araya gelerek Sülaleleri (URUG) oluşturur. Sülaleler bir araya gelerek Boyu (BOD) oluşturur. Boylar bir araya gelerek Milleti (BUDUN) oluşturur. Millet bir araya gelerek Devleti (İL) oluşturur. Tek eşlilik geçerliydi. Ailenin reisi erkektir. Ama kadının da çok önemli yeri vardır. Türklerde sınıf ayrımı söz konusu değildir. Bu durumun sebebi; Töredeki eşitlik ilkesi, Göçebe yaşama ve ülke topraklarının devletin malı olarak kabul edilmesidir. Sosyal devlet anlayışı ve ortak mülkiyet en belirgin özellikleri arasında yer alır. Yarı göçebe hayat sürerler, Karauy yada Yurt adı verdikleri çadırlarda yaşarlar.

a) Sözlü Edebiyat: Yazı, Dil ve Edebiyat ilk Türk toplulukları yazıyı geç kullandıkları için edebi alanda en çok gelişme sözlü edebiyata gelişme gösterdi. 1.Sav: Atasözü 2.Sagu: Agıt 3.Koşuk: Müzik eşliğinde söylenen şiirler 4.Destanlar:Toplumsal alanda büyük yankı uyandıran olayların (Savaş, göç, istila) Oğuz Kağan Destanı: Hunlara aittir. Hun hükümdarı Oğuz Kağan ın (Metehan ı anlatır) hayatını anlatır. Ergenekon Destanı: Göktürklere aittir. Türklerin tarih sahnesine çıkışlarını anlatır. Göç ve Türeyiş Destanları: Uygurlara aittir. Şu Destanı: Saka (İskit) Türklerine aittir. Şu adındaki kahramanın yaşamını anlatır. Alper Tunga Destanı: Saka Türklerine aittir. Manas Destanı: Kırgızlara aittir. 400 bin mısradır. Dede Korkut Hikayeleri: Kıpçaklarla-Oğuzlar arasındaki mücadeleyi anlatır. b)yazı Türklere ait ilk yazılı edebiyat II. Göktürk Devleti zamanında başlamıştır. (M.S. VIII.yy) 1)Göktürk Alfabesi:Türklere ait ilk ve milli alfabedir. Göktürk alfabesi 38 harften oluşur, harfler birleşmez ayrı yazılır. Kelimeler iki nokta üstüste kullanılarak birbirinden ayrılır. Sağdan sola yazılır. Bu alfabe ile yazılan Orhun Yazıtları (Göktürk metinleridir. Abideleri) Türklerin bilinen ilk edebi Göktürk Kitabeleri Tonyukuk Kültigin Bilge Kağan 720 732 735 Yazıtlar Yulug Tigin tarafından bir tarafı Türkçe bir tarafı Çince olarak yazılmıştır. Yalnız Vezir Tonyukuk anıtını kendisi yazmıştır. Üç kitabe de Türk tarihinin ilk edebi eserleri olarak kabul edilir. Kitabeler ilk kez İsveçli bir subay tarafından bulunmuş, 1893 te Danimarkalı Bilim adamı Wilhelm Thomsen tarafından okunmuştur. Yenisey Yazıtları (6.yy): Bu yazıtlar, Göktürk egemenliğinde yaşayan Kırgızlara aittir. Edebi bir özelliğe sahip değildir. Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. 2)Uygur Alfabesi: Türklerin kullandığı ikinci alfabedir. 14 harflidir. Uygur Alfabesi Hintli bir kavim olan Sogdlardan alınıp geliştirilmiştir. Bu alfabe ile Karabalasagun Yazıtları Uygurlar tarafından yazılmıştır. Ayrıca Talas Nehri yakınlarında Uygurlardan kalma Sine-Uşi Yazıtları da bulunmaktadır. Uygurlar, Çinlilerden aldıkları basımtekniğini geliştirdiler. (Tahta harfli matbaa) c)bilim ve Sanat: Göçebe yaşam dolayısıyla sanat eserlerinin çoğu taşınabilir malzemedendir. Çadır ve halı dokuma sanatı oldukça gelişmiştir. Halı, Türklerin dünya medeniyetine bir katkısıdır. Altaylarda Hunlara ailt Pazırık Kurganında bulunan halı, dünyanın en eski halısıdır. Uygurlardan itibaren şehirler kurulmaya başladı ve kerpiç evler yapıldı. Eşya ve binalarda hayvan figürleri kullanmışlardır. Türklerde resim ve heykel sanatına az da olsa rastlanır. Balballar portre özelliği belirgin olan Türk heykel sanatının en özgün eserleridir. Maden işçiliği ve silah yapımı Türklerde gelişmiştir. Esik Kurganında bulunan Altın Elbiseli Adam heykeli maden sanatının gelişmişliğinin göstergesidir. Uygurlar döneminde; minyatür, çini ve orta oyununun ilk örnekleri verilmiştir. Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler: Göktürk ( Orhun ) Alfabesi Uygur Alfabesi Sogd Alfabesi Kiril Alfabesi Arap Alfabesi Latin Alfabesi Not: Göktürk ve Uygur Alfabeleri Türklere aittir. Türklerin Tarih Boyunca Kullandığı Takvimler: 12 Hayvanlı Türk Takvimi Celali takvimi Hicri takvim Rumi takvim Miladi takvim Not: 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Celali Takvimi ve Rumi Takvim, Türkler tarafından düzenlenmiştir.