tarih ten DERS NOTLARI kim korkar KPSS 2016 Türkiye'nin en çok satan Eğitimde

Transkript

1 KPSS 2016 Pegem Akademi Sınav Komisyonu; 2015 KPSS ye Pegem Yayınları ile hazırlanan adayların, 100'ün üzerinde soruyu kolaylıkla çözebildiğini açıkladı. kim korkar tarih ten Türkiye'nin en çok satan DERS NOTLARI Eğitimde 29. yıl

2 Komisyon KPSS DERS NOTLARI KİM KORKAR TARİH Yayın Yönetmeni: Neslihan Gürsoy Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Kutlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın, bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermelerini ve bandrolsüz yayınları satın almamalarını diliyoruz. 28. Baskı: 2016, Ankara İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Ön Söz Değerli Adaylar, Tarih Ders Notları, KPSS derslerindeki özet ders notu ihtiyacını karşılamak ve Genel Kültür Testi nde önemli bir yer tutan Tarih kapsamındaki 27 soruyu etkili bir şekilde çözebilmeniz amacına yönelik olarak hazırlanmıştır. Yayının amacı, derslerde belirli bir sürede anlatmaya çalıştığımız aslında çok kapsamlı olan Tarih konusunu özet bir şekilde sunarak, konular arasında bağlantı kurarak, adayların sıkılmamasını sağlamak için şemalarla, kavram haritalarıyla, tablolarla destekleyerek konunun kalıcılığını artırmaktır. Bu ders notları uzun bir birikimin ve yoğun bir emeğin ürünüdür. Ders notlarının, çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, KPSS ve meslek hayatınızda başarılar. PEGEM AKADEMİ YAYINCILIK

4 İçindekiler Ön Söz...iii Orta Asya Türk Tarihi...1 Orta Asya Türk Devletlerinde Kültür ve Uygarlık...3 Konu Kavrama Soruları...5 Türk İslam Devletleri...7 Türkiye Tarihi...8 Orta Asya ve Yakın Doğu da Kurulan Diğer Türk-İslam Devletleri...9 Türk İslam ve Türkiye Tarihinde Kültür ve Uygarlık...10 Konu Kavrama Soruları...14 Osmanlı Tarihi ( )...16 Osmanlı Kültürü ve Uygarlığı...20 Konu Kavrama Soruları...29 Osmanlı da Yenileşme Islahat ve Demokratikleşme Hareketleri...31 Fransız İhtilali ne Karşı Osmanlı Devletinin Aldığı Önlemler...33 Konu Kavrama Soruları...34 XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti ndeki Siyasi Gelişmeler...36 I. Dünya Savaşı...38 Konu Kavrama Soruları...44 Kurtuluş Savaşı Hazırlık Dönemi...46 Konu Kavrama Soruları...54 v

5 Kurtuluş Savaşı Muharebeler Dönemi...55 Konu Kavrama Soruları...59 İnkılâplar...62 Konu Kavrama Soruları...67 Atatürk İlkeleri...69 İlke-İnkılap İlişkisi...70 Konu Kavrama Soruları...72 Atatürk Dönemi Dış Politika...74 Atatürk Dönemi Sonrası Türkiye ve Dış Politika...75 XX. Yüzyıl Başlarında Dünya...76 II. Dünya Savaşı...77 Konu Kavrama Soruları...78 Soğuk Savaş Dönemi...80 Konu Kavrama Soruları...82 Yumuşama Dönemi...84 Konu Kavrama Soruları...86 Küreselleşen Dünya...88 Konu Kavrama Soruları...90 Tarih Dizini...92 vi

6 ORTA ASYA TÜRK TARİHİ Türk Adı Orta Asya daki Uygarlık Merkezleri Güçlü, kuvvetli Miğfer Töreli Türeyen Olgunluk çağı Kudretli Çoğalan Andronova Anav Afanasyeva Karasuk Tagar Abakan Kelteminar Akdeniz Karadeniz Hazar Denizi Basra Körfezi Aral Gölü Sibirya Orta Asya Anayurt Himalaya Dağları Baykal Gölü Kingan Dağları Harzemşahlar Devleti Büyük Timur İmparatorluğu Altın Orda Devleti Büyük Selçuklu İmparatorluğu Gazneliler Devleti Babür İmparatorluğu Karahanlılar Devleti Osmanlı İmparatorluğu 16 Türklerin Tarihte Kurdukları Devletler 8 Uygur Devleti Büyük Hun İmparatorluğu 1 Batı Hun İmparatorluğu Avrupa Hun İmparatorluğu 4 Ak Hun İmparatorluğu Göktürk İmparatorluğu 6 Avar İmparatorluğu Hazar İmparatorluğu Göçlerin Sonuçları Farklı coğrafyalarda güçlü Türk devletleri kuruldu. Türk tarihini incelemek zorlaştı. Kültürel etkileşime neden oldu. Kavimler Göçü ne neden oldu. Bazı Türk boyları zamanla özbenliklerini kaybetti. Coğrafyalarına yapıldı. Avrupa (Balkanlar) Anadolu Mezopotamya ve Mısır ORTA ASYA DAN YAPILAN TÜRK GÖÇLERİ Göçlerin Nedenleri Olumsuz iklim koşulları Ekonomik ve Salgın hastalıklar Sosyal Nüfus artışı Boylar arasındaki mücadeleler Dış güçlerin baskısı (Çin-Moğol) Siyasi Bağımsız yaşama düşüncesi Yeni yerleri ele geçirme düşüncesi Cihan Hakimiyeti Düşüncesi 1

7 ORTA ASYA TÜRK TARİHİ AVRUPA DA KURULAN TÜRK DEVLETLERİ VE TOPLULUKLARI TÜRK GÖÇLERİ SONRASI ASYA DA KURULAN TÜRK DEVLETLERİ VE TOPLULUKLARI Kavimler Göçü (375) AVRUPA HUN DEVLETİ Merkezi Avrupa da olan ilk Türk devletidir. En önemli hükümdarı Attila dır. Kavimler Göçü ne neden olan Türk devletidir. Krallıklar güç kaybetti. Orta Çağ başladı. Roma ikiye ayrıldı. (Doğu ve Batı) Skolastik zihniyet ortaya çıktı. Avrupa nın etnik yapısı değişti. Feodalitenin temeli atıldı. SABİRLER Sibirya ya adlarını bıraktılar. AVARLAR Orta Avrupa ya devlet ve ordu teşkilatlanmasında örnek oldular. İstanbul u kuşatan ilk Türk topluluğudur. PEÇENEKLER Bizans ordusunda paralı askerlik yaptılar. Bu devletler Avrupa yı askeri ve idari alanda etkilediler. Avrupa ya maden işlemeyi öğrettiler. Çoğunluğu Hristiyanlığı benimseyip, Avrupa kültürü içinde asimile oldular. KIPÇAKLAR (KUMANLAR) Oğuzlarla mücadele ettiler. Bu mücadeleleri Dede Korkut Hikayeleri ne konu oldu. KIRGIZLAR OĞUZLAR HAZARLAR KARLUKLAR İSKİTLER En uzun destan olan Manas destanına sahiptirler. İtil (İdil) Bulgarları İslamiyeti benimsediler. Büyük Türk devletleri kurdular. BULGARLAR - MACARLAR Rusların İgor destanının konusunu da oluşturdular. Hristiyanlığı benimsediler. Tuna Bulgarları Hristiyanlığı benimsediler. Latin kültürüyle kaynaşıp öz benliklerini kaybettiler. ORTA ASYA DA KURULAN DİĞER TÜRK DEVLETİ Museviliği kabul eden ilk Türk devletidir. Hz. Osman la savaşarak İslamiyet in Karadeniz in kuzeyine yayılmasını engellediler. 2 ASYA HUN DEVLETİ Tarihte bilinen ilk Türk devletidir. İlk hükümdarları Teoman dır. Ötüken de kuruldular. Türkleri ilk kez bir bayrak altında toplamayı başaran devlettir. I. GÖKTÜRK Avar hakimiyetine son vererek Ötüken de kuruldular. İlk hükümdarları Bumin Kağan dır. Türk adıyla kurulan ilk Türk devletidir. TÜRGİŞLER II. GÖKTÜRK (KUTLUK) Bağımsızlık mücadelesi Türkler ikinci kez bir bayrak vererek kurulan ilk Türk altında toplandılar. devletidir. İlk hükümdarları Kutluk - İlteriş Kağan dır. Sasani ve Bizans la olan müttefikliklerini İpek Yolu için yaptılar. Kendilerine ait 38 harfli alfabeleri vardır. Çin Hun mücadelesinin en önemli nedeni İpek Yolu hakimiyetidir. Çinlilerle ilk siyasi anlaşmayı yaptılar. İslamiyet öncesi kurulan Türk devletlerinin en güçlüsüdür. Teoman zamanında Çinliler, Hun akınlarına karşı Çin Seddi ni yapmışlardır. Çin entrikalarıyla yıkıldılar. Mete, ilk düzenli orduyu oluşturdu. (onluk sistem) Çinliler, savaşarak yenemedikleri Hunları entrikalarıyla yıktılar. İslamiyet i kabul eden ilk Türk topluluğudur. Tarihte bilinen ilk Türk topluluğudur. Türklere ait ilk yazılı eser olan Orhun Kitabeleri ni oluşturdular. Bu kitabaler, Kül Tiğin Tonyuluk Bilge Kağan adına dikilmiştir. Uygur, Basmil ve Karlukların ayaklanmalarıyla yıkıldılar. Emevilerle savaşarak İslamiyet in Orta Asya ya yayılmasını engellediler. Yerleşik yaşama geçen ilk Türk boyudur. UYGURLAR Orhun ve Selenga ırmakları civarında kurulmuştur. İlk hükümdarı Kutluk Bilge Kül Kağan dır. Çin le etkileşim sonucunda Maniheizm inancını benimsediler. Bu din, savaşmayı ve et yemeyi yasakladığı için alternatif bir geçime yönelip tarımsal üretime başladılar. Buna bağlı olarak yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti oldular. Şehirler ortaya çıktı. Mimari gelişti, çinicilik ve fresko sanatları gelişti. Moğolların Türkleşmesinde etkili oldular. İlk Müslüman Türk Devleti olan Karahanlılar la savaştılar. 18 harfli Uygur alfabesine sahip olup hareketli matbaayı kullandılar. Minyatür sanatında geliştiler. Töreyi yazılı hâle getirdiler. Kırgızlar tarafından yıkıldılar.

8 ORTA ASYA TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK DEVLET YÖNETİMİ DEVLET ANLAYIŞI KUT ANLAYIŞI VERASET SİSTEMİ İKİLİ SİSTEM KURULTAY HATUN Bağımsızlık Türklerde devlet şu şekilde oluşmuştur. Oguş (Aile) Urug (Soy) Bod (Boy) Budun (Millet) İl (Devlet) Bir devletin kurulmasında gözetilmesi gereken ilkeler Ülke Halk Kanun Hükümdarın Tanrı tarafından görevlendirilmesi inancıdır. Kut, kan yoluyla babadan oğula geçmektedir. Bu durum taht kavgalarına neden olmuştur. SEMBOLLERİ Otağ (Kağan çadırı) Örgin (Taht) Tuğ (Bayrak) Davul Kotuz (Sorguç) Yay Kur(Kemer) Berge (Kamçı) Kılıç Kama Bu nedenle devletler kısa sürede parçalanmıştır. Ülke hanedanın ortak malıdır. Türklerde tam olarak belirli bir veraset sistemi yoktur. Verasetin belirsizliği taht kavgalarına neden olmuştur. Yabgu Bu nedenle devletler kısa sürede parçalanmıştır. Yarı bağımsız (İç işlerinde serbest, dış işlerinde merkeze bağlıdır.) HÜKÜMDAR UNVANLARI Han Hakan Kağan İlteber İlteriş İdikut Tanhu Şanyu Ay - Tengri GÖREVLERİ Batı Orduyu komuta etmek Töreyi uygulamak Siyasi birliği sağlamak Halkın ihtiyaçlarını gidermek Ülkenin ikiye ayrılarak yönetilmesidir. İlk olarak Hunlarda ortaya çıkmıştır. Doğu (merkez) Hakan Tam bağımsız Devlet işlerinin görüşüldüğü meclistir. (Toy olarak da isimlendirilir.) Üyeleri Hakan Hatun Boy beyleri Hanedan üyeleri Kurultay üyelerine Toygun denir. Kurultayda son söz hakanındır. Kurultay hakanın belirlemesinde ve töre üzerinde etkili olup, hayvan ve insan sayımı da yapardı. Yabgu Kurultay karar verme değil danışma meclisidir. Şad Kurultayda hakanın kararlarının sorgulanabilmesi ve herkesin özgürce fikrini söylemesi kurultayın demokratik bir özelliği olduğunu gösterir. Kurultayın yanı sıra Kengeş adı verilen bir meclis de vardı. DEVLET GÖREVLİLERİ Buyruklar Yabgu Tigin (Tekin) Ayukı Aygucu Bitigçi Tarhan (Tarkan) Tudun Yargucı Tamgacı Şad Tigin Hakanın eşidir. Elçi kabulünde bulunurdu. Kurultay toplantılarına katılabilirdi. Devlet yönetiminde söz sahibiydi. Bakanlar Ülkenin batı bölümünü yöneten kişi (hükümdar kardeşi), hükümdarlık unvanı Hükümdar çoçuklarının kullandığı unvan Hükümet Başbakan Yazışmaları yürüten görevli (katip) Komutan Vergi memuru Yargıç Mühürdar Vezir, şehzade 3

9 ORTA ASYA TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK ORDU Ordu - millet anlayışı hakimdir. (Kadın - erkek herkes asker sayılırdı.) Mete, Onluk Sistemi getirmiştir. (İlk düzenli ordu) Hilal - Turan savaş taktikleridir. En önemli silahları: ok, yay, mızrak, kılıç, gürz, süngü, kargıdır. Bayrak yerine tuğ kullanılır. Başa takılan şapkaya tolga denir. TOPLUMSAL YAPI VE HUKUK Toplumun temelini aile (oguş) oluştururdu. Aile reisi erkekti. Tek eşle evlilik hakimdi. Küçük (çekirdek) aile tipleri göçebeliğin sonucu olarak benimsenmiştir. Sosyal sınıf kavramına göçebelikten dolayı rastlanmazdı. İslamiyetten önce Türk devletlerinde dini ve milli bakımdan önemli olan günlerin milletçe kutlandığı törenlere şölen denir. Uygurların yerleşik yaşama geçmesiyle şehirler (balık) kuruldu. Toprak devletindir bu yüzden toprak aristokrasisine rastlanmazdı. Geleneklerden oluşan yazısız kuralları vardır. (Töre)Töre zamana ve şartlara göre değiştirilebilir. Hükümdarın yetkilerini yalnızca töre sınırlandırabilir. Halk, hakan ve kurultay, törenin kaynağını oluşturur. Hakan bile töreye aykırı hareket edemez. Yargu - Mahkeme Yargucu - Yargıç Ağır suçlar idam cezasına çarptırılır. (Adam öldürmek, ordudan kaçmak, tecavüz gibi) Hapis cezaları kısa sürelidir. (Göçebe hayat tarzlarından dolayı) İlk yazılı hukuk kuralları Uygurlar Dönem inde oluşturulmuştur. (Bu gelişme yerleşik yaşamın bir sonucudur.) EKONOMİK HAYAT Temel geçim kaynağı hayvancılıktır. Hayvancılığa bağlı olarak dokumacılık gelişmiştir. Hayvansal ürünler (kurutulmuş et, deri, canlı hayvan) ihraç edilmiştir. İpek Yolu ve Kürk Yolu Orta Asya nın önemli ticaret yollarıdır. DİN VE İNANIŞ Uygurlar - Maniheizm Uygurlar ve Türgişler - Budizm Hazarlar - Musevilik (Yahudilik) Karluklar - İslamiyet Bulgarlar, Macarlar - Hristiyanlığı seçtiler. En eski inançları Totem dir. (kurt ve kartala saygı duyulması) Umay adı verilen ve tabiat olaylarını düzenlediğine inanılan tanrıçaları vardı. Yada Taşı nın şans getirdiğine inanılırdı. Ataların mezarlarına saygı duyulmasına Atalar Kültü denirdi. Ahiret inancının varlığını, ölülerin eşyalarıyla gömülmesi ve Cennet (uçmağ) Cehennem (tamu) anlayışları göstermektedir. Şamanizm, dinden daha çok sihir, büyü, gizli güçlere inanma biçiminde ortaya çıkmıştır. Mezarlarına (Kurgan) Mezar taşlarına (Balbal) Cenaze törenine (Yuğ) Ölülerin ardından yapılan ağıta (Sagu) denilmiştir. Din adamlarına Şaman, Kam, Baksı adı verilmiştir. Orhun Kitabeleri Diğer Kitabeler Bilim, Sanat, Mimari Türklerin dilleri Ural - Altay dil grubuna girmektedir. Sözlü edebiyat göçebeliğin sonucu olarak gelişmiştir. Sav: Atasözleri Sagu: Ağıt Koşuk: Saz (Kopuz) eşliğinde söylenen şiirler Dede Korkut Hikayeleri: Oğuz Kıpçak (Kuman) mücadelelerini anlatır. Destanlar DESTANLAR İskitler DİL, EDEBİYAT, BİLİM, SANAT VE MİMARİ Hunlar Kırgız Göktürk Uygur Alp Er Tunga Oğuz Kağan Manas (En uzun destan) Yazılı edebiyat II. Göktürkler e aittir. Bilge Kağan, Kültiğin ve Vezir Tonyukuk adına yazılmıştır. Orhun Alfabesi yle Yollug Tigin tarafından yazılmıştır. Çözümleyen W. Thomsen dır. Türk milleti adının geçtiği ilk Türkçe metindir. Siyasetname özelliği taşır. Yenisey Yazıtları Kırgızlara aittir. Karabalgasun Yazıtları Uygurlara aittir. Sine Uşi Yazıtları Uygurlar a aittir. Bozkurt ve Ergenekon Türklerin Kullandıkları Alfabeler Takvimler Türeyiş ve Göç Türkler, Güneş yılını bugünkü değerlere çok yakın bir şekilde hesaplamışlardır. İlk kez kağıt ve matbaayı Uygur Türkleri kullanmışlardır. Göçebe Türklerin sanat eserleri taşınabilir malzemelerdendir. Göçebe Türklerin sanat eserlerinde av ve savaş sahneleri fazlaca mevcuttur. Uygurlarla birlikte sulama kanalları, evler, saraylar ve tapınaklar yapılmıştır. Uygurlarda Mani dininin etkisiyle minyatür, çinicilik ve fresko sanatları gelişmiştir. Hunlar Dönemi ne ait Pazırık Halısı dünyanın en eski halısıdır. On İki Hayvanlı Türk Takvimi Celali Takvim Hicri Takvim Rumi Takvim Miladi Takvim Göktürk, Uygur milli alfabeleridir. Kiril, Sogd, Arap, Latin kulandıkları alfabelerdir. 4

10 KONU KAVRAMA SORULARI 1. İslamiyetten önce Orta Asya daki Türkler genellikle komşularına canlı hayvan, kösele, deri, kürk ve silah satmışlar, karşılığında hububat almışlardır. Bu durum Orta Asya daki Türklerin aşağıdaki alanların hangisinde ilerlememiş olduklarını gösterir? A) Hayvancılık B) Maden işleme C) Tarım D) Askerlik E) Ticaret Çözüm: Yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti Uygurlar dır. Bir devletin yerleşik hayata geçtiğinin kanıtı olarak mimari kalıntılar, mesken (ev) vergisi alınması, duvar resmi (fresk) ve sulama kanalları gösterilebilir. Alfabe kullanılması, ticaret yapılması, yazılı belge bırakılmış olması yerleşik hayatın kanıtı değildir. Çünkü Göktürkler yukarda sıraladığımız özellikleri taşıyorlardı. Göktürkler, Uygurlardan önce kurulan bir devlet olduğuna göre A,B,C,D seçenekleri yerleşik hayatın kanıtı olamaz. Cevap E 6. I. Kopuz II. Keman III. Kanun Yukarıdakilerden hangileri, Türklere özgü müzik aletleridir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III Çözüm: Orta Asya da Türkler, göçebe yaşam tarzının sonucu ekonomik faaliyet olarak, hayvancılıkla uğraşmışlardır. Bu nedenle tarım alanında çok fazla ilerleyememişlerdir. Maden işleme, askerlik, ticaret, hem göçebe yaşam tarzında hem de yerleşik hayatta görülür. Cevap C 2. İslamiyet ten önceki Türklerde, dini ve millî bakımdan önemli olan günlerin milletçe kutlanması törenlerine ne ad verilirdi? A) Töre B) Şölen C) Buyruk D) Kurultay E) Yabgu Çözüm: İslamiyet ten önceki Türk devletlerinde dini ve millî bakımından önemli olan günlerin milletçe kutlandığı törenlere şölen denirdi. Şölenler toplumsal dayanışmayı, birlik ve beraberliği sağlardı. Buyruk: Bakan anlamına gelir. Kurultay (Toy): Önemli konuların görüşülüp karara bağlandığı meclis. Töre: Sosyal hayatı düzenleyen yazısız hukuk kuralları. Yabgu: Ülkenin batısını yöneten hanedan üyesi. Cevap B 3. Aşağıdakilerden hangisi, Uygurların yerleşik hayata geçtiklerine bir kanıt sayılabilir? A) Kendilerine özgü alfabelerinin olması B) Dini inançlarının sanat anlayışlarını yönlendirmesi C) Ticaret yapmaları D) Yazılı belge bırakmış olmaları E) Halktan toprak, ev ve hayvan vergisi almaları I. Orhun Kitabeleri II. Manas Destanı III. Karabalsagun Kitabesi Yukarıdakilerden hangileri Göktürkler Dönemi ne aittir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III Çözüm: Orhun Kitabeleri, II. Göktürk (Kutluk) Devleti Dönemi nde Bilge Kağan, kardeşi Kül Tigin ve Vezir Tonyukuk adına yazılmıştır. Manas Destanı Kırgızlar a, Karabalgasun Kitabeleri Uygurlar a aittir. Cevap A I. Toy II. Kurultay III. İl Yukarıdakilerden hangileri, İslamiyet ten önce kurulan Türk devletlerinde, devletin siyasi, ekonomik ve kültürel işlerinin görüşülüp karara bağlandığı meclise verilen adlar arasındadır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III Çözüm: İslamiyet Öncesi Türk tarihinde meclise toy veya kurultay adı verilirdi. İl-el, devlet anlamına gelmektedir. Cevap D Çözüm: Kopuz, Orta Asya dan itibaren Türklerin kullandığı bir çalgıdır. Cevap A 7. İslamiyet ten önceki Türklerin kendilerinden farklı inanışlara sahip insanlarla bir arada yaşaması, Türklerde aşağıdakilerden hangisine bir kanıttır? A) Ülke sorunlarının görüşüldüğü meclis kurduklarına B) Ülkeyi iki bölüm hâlinde yönettiklerine C) Birden fazla devlet kurduklarına D) Hoşgörülü olduklarına E) Yerleşik hayata geçtiklerine Çözüm: Türklerin farklı inanışlara sahip insanlarla bir arada yaşaması, Türklerin farklı inanışlara saygı duyduklarının yani hoşgörülü olduklarının kanıtıdır. A seçeneği kurultayla, B seçeneği ikili teşkilatla, C seçeneği teşkilatçı yapıyla, E seçeneği ise Uygurlarla ilgilidir. Cevap D 8. Uygurlar Dönemi nde, ticari ilişkilerin gelişmesiyle kişiler arasındaki anlaşmalar yazılı hâle getirilmiştir. Bu durum, aşağıdaki alanlardan hangisiyle ilgili belgelerin oluşturulduğunu gösterir? A) Hukuk B) Sanat C) Edebiyat D) Askerlik E) Siyaset Çözüm: Uygurlarda ticari ilişkilerin yazılı hale getirilmesi belli kuralların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu durum hukuk alanında belgelerin oluştuğunu gösterir. Cevap A 5

11 KONU KAVRAMA SORULARI 9. Aşağıdaki alfabelerden hangisi Türklere özgüdür? A) Sogd B) Kiril C) Orhon D) Latin E) Sanskrit Çözüm: Türkler tarih boyunca Sogd, Kiril, Arap, Latin, Göktürk (Orhon), Uygur alfabelerini kullanmışlardır. Bunlardan Göktürk (Orhon) ve Uygur alfabeleri Türklere özgüdür. Türkiye Cumhuriyeti Devleti Arap ve Latin alfabelerini kullanmıştır. Cevap C 10. Aşağıdakilerden hangisinin Türklerin eski ve köklü bir kültüre sahip olduklarının bir göstergesi olduğu savunulabilir? A) Yerleşik hayata geçmeleri B) İlk devletlerini Orta Asya da kurmaları C) Çeşitli dini inanışları benimsemeleri ve bunları yaşantılarına yansıtmaları D) Boylar halinde birlikte yaşamaları E) İslam dinini kabul etmelerine rağmen öz kimliklerini korumaları Çözüm: Türklerin dini inanışlarında değişiklik olmasına rağmen öz kimliklerini korumaları onların eski ve köklü bir kültüre sahip olduklarının göstergesidir. Cevap E 11. Uygurların yerleşik hayata geçmeleriyle aşağıdakilerden hangisi uğraşıları arasına girmiştir? A) Heykel B) Mimarlık C) Müzik D) Ticaret E) Resim Çözüm: Uygurlar yerleşik yaşama geçtikten sonra mimari gelişmiştir. Uygurlar dan günümüze saray ve tapınak kalıntılarının kalması bu durumun göstergesidir. Cevap B 12. İslamiyet ten önce Türklerin; I. tarımda sulama kanalları yapma, II. halı-kilim dokumacılığı yapma, III. silah, at koşum takımları, süs eşyası imal etme uğraşlarından hangileri yerleşik hayata geçtiklerinin kesin bir kanıtıdır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III Çözüm: İslamiyet ten önce Türklerin tarımda sulama kanalları yapmaları yerleşik hayata geçtiklerinin kesin kanıtıdır. Dokumacılık, silah ve süs eşyası yapımı göçebe yaşamda da görülebilir. Ayrıca konut (mesken) vergisi, duvar resmi (fresk), mimari kalıntılar da yerleşik hayatın kesin kanıtıdır. Cevap A 13. İlk Türk devletlerinde yabgu iç işlerinde serbest, dış işlerinde doğudaki hakana bağlıydı. Bu durumun aşağıdakilerden hangisine kanıt olduğu savunulabilir? A) Hakanın iç işlerine, dış işlerinden daha az önem verdiğine B) Komşu devletlerin güçlü olduğuna C) Ülkenin federal bir yapıya sahip olduğuna D) Hakandan sonra tahta çıkma hakkının yabguya ait olduğuna E) Türklerin Gök Tanrı inancının dışındaki inançlara da açık olduğuna Çözüm: İlk Türk devletlerinde ikili yönetim anlayışı nedeniyle ülke federal bir yapıya sahiptir. Bu sistem ilk kez Asya Hun Devleti Dönemi nde uygulanmıştır. Merkezde (doğuda) hakan bulunurdu. Batıyı kağanın erkek kardeşi yabgu yönetirdi. Yabgu devleti yönetirken iç işlerinde serbest hareket ederdi. Savaş ve barış gibi ülkeyi ilgilendiren konularda Kağana bağlı hareket ederdi. Bu yönetim biçimine de federal yönetim denmiştir. İkili teşkilat sisteminin uygulanmasındaki amaç ülke yönetimini kolaylaştırmaktır. Bu sistemin uygulanmasında ülke sınırlarının genişlemesi etkilidir. Ayrıca bu sistem Türk devletlerinin yıkılmasında da etkilidir. Cevap C 14. İslamiyet ten önce kurulan Türk devletlerinde geniş toprakların idare edilmesinin zorluğu aşağıdakilerin hangisiyle giderilmeye çalışılmıştır? A) Ülkede inanç özgürlüğünün tanınması B) Yerleşik hayatın yaygınlaştırılması C) Ülkenin yönetim alanlarına ayrılması D) Evlilik yoluyla başka ülkelerle yakınlık kurulması E) Komşularla barışçıl ilişkilerin kurulmasına özen gösterilmesi Çözüm: İslamiyet Öncesi Türk devletleri geniş topraklara sahip olmuştur. Bu topraklar yönetim alanlarına bölünerek yönetilmiştir. Bu durumla yönetimi kolaylaştırmak amaçlanmıştır. Cevap C 15. Aşağıdakilerden hangisinin Uygurların matbaalarının olduğuna ve baskı yaptıklarına bir kanıt olduğu savunulabilir? A) Tahtadan yapılmış harfler B) Çeviri eserler C) 18 harften oluşan alfabe D) Taş üzerine yazılmış kitabeler E) Kâğıt üzerine yazılmış belgeler Çözüm: Tahtadan yapılmış harfler baskı yapıldığının göstergesidir. Uygurların tahta harflere sahip olması matbaayı bildikleri ve kullandıklarının bir kanıtıdır. Ayrıca hareketli harf sistemi de matbaanın kullanıldığının kanıtı olarak gösterilebilir. Cevap A 16. I. Bulgarlar II. Macarlar III. Göktürkler Yukarıdaki Türk kavimlerinden hangileri Hristiyanlığı kabul etmiştir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Çözüm: İslamiyet öncesi Türk devletlerinde en yaygın inanış Gök Tanrı dinidir. Türkler arasında birçok din yayılmıştır. Mesela Uygurlar Maniheizm ve Budizmi benimsemiş; Musevilik Hazarlar arasında yayılmış; Macarlar, Avarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Kıpçaklar (Kumanlar) ise Hristiyanlığı benimsemiştir. Türkler arasında en fazla yayılan din ise İslamiyet tir. Cevap C 6

12 TÜRK - İSLAM DEVLETLERİ TÜRKLERİN İSLAMİYET İ KABUL ETME AŞAMALARI Hz. Ömer 642 Nihavent Savaşı Komşu olunması Hz. Kafkaslarda Hazar Türkleri Sınır çatışmaları Osman ile çatışma Emeviler Maveraünnehir de Türgiş - Emevi mücadelesi içeride Emeviler in milliyetçi politikası yüzünden çıkan isyanlara destek olmaları Şiddetli savaşlar ve isyanlar Abbasiler 751 Talas Savaşı nda iş birliği ve sonrasında hoşgörü politikası Kitleler halinde Müslüman olmaları Bizans Karadeniz AKDENİZ Anadolu Selçuklu Devleti TÜRK İSLAM DEVLETLERİ Hazar Denizi Büyük Selçuklu Devleti Aral Gölü Balkaş Gölü İran Körfezi Karahanlılar Gazneliler TÜRKLERİN İSLAMİYETİ KABULÜNÜ KOLAYLAŞTIRAN ETKENLER Gök Tanrı inancındaki kurban kesme, ahiret, cennet - cehennem gibi kavramların İslamiyet te de bulunması Türklerin cihan hakimiyetiyle İslamiyet teki cihat anlayışının benzerlik göstermesi Gök Tanrı inancında da, İslamiyet te de ruhban sınıfının olmaması Türklerdeki Şaman kültürünün İslamiyet teki tasavvuf anlayışıyla benzeşmesi Her iki dinde de Tek Tanrı inancının olması Türklerde var olan ahlâk, hoşgörü, eşitlik ve dürüstlük gibi değerlerin İslamiyet te de bulunması Türklerin Müslüman tüccarlarla kültürel etkileşim yaşaması İslamiyet i kabul eden ilk Türk boyu Karluklardır. Avrupa da kurulan ilk Türk-İslam devleti İtil Volga Bulgarlarıdır. Orta Asya da kurulan ilk Türk-İslam devleti Karahanlılardır. Karahanlılar ( ) Bilge Kül Kadir Han tarafından Orta Asya da kurulmuştur. Karluk, Yağma, Çiğil Türklerinin birleşmesiyle kurulmuştur. Bu durum boylar federasyonunun yapılanmasının kanıtıdır. Satuk Buğra Han zamanında İslamiyet i benimsediler. Türk-İslam kültürünün temelini attılar. Türk-İslam sentezini oluşturdular. Hükümdarlara devlet yönetiminde Noyan denilen vezirler yardım ederdi. Türk tarihinde Karahanlılara ait ilkler; İlk medreseyi kurdular. İlk kervansarayı (ribat) kurdular. İlk Türk-İslam eserlerini verdiler. İlk hastaneyi (bimarhane) kurdular. Türklerin yoğun olarak yaşadığı bir coğrafyada kurulduğu için resmi dilleri Türkçedir. Uygur alfabesini kullanmışlardır. Doğu Karahanlılara Karahitaylar, Batı Karahanlılar Selçuklu ve Harzemşahlar son verdiler. Gazneliler ( ) Alp Tekin tarafından Afganistan da kurulmuştur. Kurucuları Türk, halkı etnik çeşitliliğe sahiptir. Bu durum devlete imparatorluk olma özelliği kazandırmıştır. Gazneli Mahmut; Hindistan a İslamiyet i yaymıştır. İlk kez sultan unvanını kullanmıştır. Tarihte ilk kez Gulam (Devşirme) sistemi uygulanmıştır. Firdevsi - ŞEHNAME adlı eseri Gazneli Mahmut adına yazmıştır. (Alp Er Tunga-Afrasiyab bu esere konu olmuştur.) Utbi - TARİH-İ YEMİN adlı kitabında Gazne tarihini anlatır. Gazneliler, Büyük Selçuklularla yaptıkları 1040 Dandanakan Savaşı ile yıkılma sürecine girmişlerdir. Kuruldukları bölgede Türk nüfusun yoğun olmaması bununla birlikte farklı milletleri bünyesinde barındırması etnik çeşitlilik ve dil çeşitliliğine neden olmuştur. Bu durum Türkçenin gelişimini olumsuz etkilemiştir. Bilim dili Arapça, edebiyat dili Farsça, saray dili Türkçedir. 7 Büyük Selçuklu Devleti ( ) Devletin kurucuları Oğuzların Kınık boyuna mensuptur. İlk hükümdarları Selçuk Bey dir. İran, Irak coğrafyaları ağırlıklı kurulmuşlardır. Selçuk Bey den sonra Arslan Yabgu Tugrul ve Çağrı Beyler Alparslan Melikşah Sultan Sencer hükümdar olmuşlardır. Tuğrul Bey Nişabur da kendi adına para bastırıp, hutbe okutarak bağımsızlığını ilan etmiştir Dandanakan Savaşı = Gaznelilerin Horasan hakimiyeti sona erdi. Gazneli Büyük Selçuklu 1048 Pasinler Savaşı = İlk Bizans, Selçuklu savaşıdır. Anadolu nun keşfedildiği savaştır. Bizans Büyük Selçuklu 1071 Malazgirt Savaşı Bizans Büyük Selçuklu = Anadolu nun kapıları Türklere açıldı. İlk Türk beylikleri ortaya çıktı. Türkiye tarihi başladı. Bizans ın Türklere karşı Avrupa dan yardım isteği Haçlı Seferlerine neden oldu. Sultan Sencer zamanı devletin en güçlü olduğu dönemdir Katvan Savaşı = Büyük Selçuklular yıkılış sürecine girdiler. Büyük Selçuklu Karahitaylar (Moğolların kolu) Taht kavgaları Türkmenlerin küstürülmesi (Oğuz isyanı) Devletin Yıkılma Nedenleri Batinilik hareketleri Atabeylerin bağımsız olmaları Abbasi halifelerinin zararlı çalışmaları

13 TÜRKİYE TARİHİ İLK TÜRK BEYLİKLERİ Büyük Selçuklu Devleti zamanında fethedilen toprak fethedenin malıdır anlayışından dolayı ortaya çıktılar Pasinler Savaşı bu beyliklerin miladıdır. Anadolu nun Türkleşip İslamlaşmasına katkı yaptılar. Anadolu da bayındırlık çalışmalarında bulundular. Bu beylikleri, Anadolu Selçuklu Devleti Anadolu Türk siyasi birliğini kurmak adına kendine bağlamaya çalışmıştır. Bu beyliklerden, Anadolu Selçukluları nı en çok Danişmentliler uğraştırmıştır. SALTUKLULAR Erzurum da kurulmuşlardır. Anadolu da kurulan ilk Türk beyliğidir. Erzurum da bulunan Mama Hatun Türbesi, Kale Camii, Tepsi Minare ve Üç Kümbetler en önemli eserleridir. MENGÜCEKLİLER Erzincan, Kemah civarında kurulmuşlardır. Divriği Külliyesi Divriği Ulu Camii Kale Camii Kayıtbay Camii ARTUKLULAR Diyarbakır, Mardin, Harput ta kurulmuşlardır. Sibe-netikin kurucusu kabul edilen El-Cezeri bu dönemde yaşamıştır. Mardin Ulu Camii Malabadi Köprüsü DANİŞMENTLİLER Sivas, Tokat, Amasra civarında kurulmuşlardır. Tokat Yağıbasan Medresesi (Anadolu daki ilk medresesidir.) İlk Türk beyliklerinin en güçlüsüdür. ÇAKA BEYLİĞİ İzmir ve çevresinde kurulmuşlardır. Çaka Bey ilk Türk denizcisidir. önemli eserlerindendir. önemli eserlerindendir. Devletin Yıkılma Nedenleri 1048 Pasinler Savaşı 1071 Malazgirt Savaşı 1176 Miryokefalon Savaşı 1243 Kösedağ Savaşı Türkiye Cumhuriyeti Devleti ANADOLU SELÇUKLULARI ( ) Merkezi Anadolu da olan ilk Türk devletidir. Kurucusu Süleyman Şah, merkezi İznik tir. I. Kılıçarslan Dönemi nde Haçlılarla mücadele edilmiş, merkez İznik ten Konya ya taşınmıştır. I. Mesut zamanında ilk Selçuklu parası basılmıştır. II. Kılıçarslan; Bizans la 1176 Miryokefalon Savaşını yapmıştır. Anadolu Selçuklu ANADOLU NUN TÜRKLEŞME AŞAMALARI Büyük Selçuklular + Bizans Büyük Selçuklular + Bizans Türkiye Selçukluları + Bizans Türkiye Selçukluları Moğollar + Bizans la ilk savaş Anadoluya ilk keşif savaşıdır. ANADOLU DA TÜRKLER İlk Türk Beylikleri Anadolu Selçukluları İkinci Türk beylikleri - Anadolu Beylikleri Osmanlı Devleti Bizans = Anadolu da Türk egemenliği kesinleşmiştir. Antalya, Alanya, Samsun, Sinop, Kırım da Suğdak gibi önemli limanlar ele geçirilmiştir. Deniz ticareti alanında gelişme gösterilmiştir. Baba İshak (İlk Türkmen İsyanı) 1243 Kösedağ Savaşı nda Moğollara karşı alınan ağır yenilgi Haçlı Seferleri nin Anadolu üzerinde yıkıcı etkileri Vezir Sadettin Köpek in entrikaları Veraset anlayışından kaynaklanan taht kavgaları 8 Anadolu nun kapılarının açılması Türkiye tarihinin başlaması Anadolu ya yerleşimin başlaması Anadolu da Türk egemenliğinin kesinleşmesi Türkiye adı yaygınlaştı. (Keşif) (Kapı) (Tapu) Sonucu olumsuz olmakla birlikte doğudan Türkmen göçü hızlanmış, Anadolu da Türk nufusu artmıştır. II. DÖNEM TÜRK BEYLİKLERİ Anadolu Selçuklu Devleti zamanında ortaya çıktılar Kösedağ Savaşı bu beyliklerin miladıdır. Anadolu nun Türkleşip İslamlaşmasına katkı yaptılar. Anadolu da bayındırlık çalışmalarında bulundular. Bu beylikleri Osmanlı Devleti Anadolu Türk siyasi birliğini kurmak adına kendine bağlamaya çalışmıştır. Bu beyliklerden Osmanlı Devleti ni en çok Karamanoğulları uğraştırmıştır. KARAMANOĞULLARI Konya, Karaman coğrafyasında kurulmuş olup Osmanlıyı en çok uğraştıran beyliktir. Resmi dilleri Türkçedir. KARESİOĞULLARI Balıkesir de kurulmuş olup, Osmanlıya bağlanan ilk beyliktir. GERMİYANOĞULLARI (Kütahya) HAMİTOĞULLARI (Isparta) MENTEŞEOĞULLARI (Muğla) CANDAROĞULLARI (Kastamonu-Sinop) AYDINOĞULLARI (Aydın-İzmir) SARUHANOĞULLARI (Manisa) DULKADİROĞULLARI (Maraş) RAMAZANOĞULLARI (Adana) OSMANOĞULLARI (Söğüt, Bilecik) ERETNA BEYLİĞİ (Sivas)

14 ORTA ASYA VE YAKIN DOĞU DA KURULAN DİĞER TÜRK İSLAM DEVLETLERİ Tolunoğulları ( ) Memlükler (Kölemenler) ( ) Timur İmparatorluğu ( ) Mısır da kurulan ilk Türk devletidir. Kurucusu Tolunoğlu Bu devlet, eski Eyyübi sultanlarından Melik Necmettin Timur kendisine rakip gördüğü Osmanlı Devleti üzerine Ahmed dir. Mısır da Türk kültürü yayılmış ve Mısır Tolunoğulları tarafından imar edilerek zenginleştirilmiştir. Salin in dul karısı Şecer-üd-dür ün ordusundaki komutanlardan Aybeg le evlenerek sultanlığı ona devretmesi ile mağlup etmiştir. Timur ölünce ülke parçalanmış, Özbekler yönelerek 1402 Ankara Savaşı nda Osmanlı Devleti ni kurulmuştur de bu devlete son vermiştir. 905 te Abbasiler tarafından yıkılmıştır. Devletin yılları dönemine Türk Memlükler, Timur un torunu Uluğ Bey Semerkant ta dünyanın en yılları dönemine de Çerkez Memlükler Dönemi büyük rasathanesini yaptırmıştır. Timur un sarayında yaşayan Ali Şir Nevai, Türk dilinin Farsçadan üstün olduğunu Akşitler (İhşitler) ( ) denilmiştir. Memlük Devleti, Abbasilerin yıkılışı ile sona eren Halifelik göstermek amacıyla Muhakemet ül Lügâteyn adlı eserini Mısır da kurulan ikinci Türk devletidir. Kutsal topraklar ilk kurumunu himayeleri altına alarak devam ettirmişlerdir. yazmıştır. kez bu dönemde Türklerin eline geçmiştir. Batıya doğru yıkıcı bir akın yapan Moğolları, Anadolu da Bu devlet Şii Fatimiler tarafından yıkılmıştır. Ayn Calud (1280) Savaşı nda yenmişler ve onların Suriye Babür Devleti ( ) ile Mısır a girmelerine engel olmuşlardır. Mısır da kurulan bu iki devletin çabuk yıkılmasının temel nedeni halkının Arap, yöneticilerinin ise Türk olmasıdır. Devlete 1517 yılında Osmanlı sultanı Yavuz Sultan Selim son vermiştir. Harzemşahlar ( ) Önceleri Selçuklulara bağlı olan Harzemşahlar,daha sonra bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Harzemşahlar Moğollara karşı başarılı mücadeleler vermişler ve Anadolu Selçuklularıyla Moğollar arasında tampon bölge oluşturmuşlardır yılında Anadolu Selçuklularının Yassıçemen Savaşı nda Harzemşahları yıkması üzerine Moğolların batıya ilerleyişi kolaylaşmıştır. Eyyübiler ( ) Selahaddin Eyyübi tarafından Mısır da kurulmuştur. Eyyübi devleti pek çok Türk boyunun kendisine katılmasıyla güçlenmiştir. Selahaddin Eyyübi Haçlılara karşı başarılı mücadeleler vermiştir. Hıttın Savaşı nda (1187) Haçlıları mağlup ederek Kudüs ü geri almıştır. Selahaddin Eyyübi nin ölümü ile ülke parçalanmıştır. Moğollar ( ) Moğol Devleti nin kurucusu Cengiz Han dır. Devlet merkezi Karakurum dur. Cengiz Han kısa sürede Moğol kavimlerini yönetim altına almıştır. Çin in büyük bir bölümünü, Harzemşahlar Devleti ni alarak devleti imparatorluk haline getirmiştir. Tarih boyunca Türkler le Moğollar iç içe yaşamış bu nedenle ortak bir kültür meydana gelmiştir. Kurulan bazı devletleri Türk ve Moğol olarak ayırmak mümkün olmamıştır. Moğol İmparatorluğu Cengiz Han ın ölümü ile dörde ayrılmıştır: a. Kubilay Hanlığı (Çin) b. Çağatay Hanlığı (Türkistan) c. Altın Orda Devleti (Karadeniz in kuzeyi) d. İlhanlı Devleti (İran) Abbasilerin yıkılmasında ve Anadolu Selçuklu Devleti nin yıkılış sürecine girmesinde etkilidir. Timur soyundan gelen Babür Han tarafından Afganistan, Kuzey Hindistan ve bugünkü Pakistan da kurulmuştur. En parlak dönemini Şah Cihan zamanında yaşamıştır. Mümtaz Mahal adına Osmanlı Devleti nden getirttiği mimara, Tac Mahal adında bir türbe yaptırmıştır. Babür Devleti, Hindistan ı sömürge hâline getiren İngilizler tarafından yıkılmıştır. Karakoyunlular ( ) Oğuzların Yıva boyundan olan Bayram Hoca tarafından Doğu Anadolu ve Kuzey Irak ta kurulmuştur. Karakoyunlular ın en önemli özelliği Azerbaycan ı Türkleştirmeleridir. Tebriz de Gök Medrese ve Muzafferiye Medreseleri önemli eserleridir. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan bu devlete son vermiştir. Akkoyunlular ( ) Oğuzların Bayındır boyundan olan Kara Yölük Osman tarafından Diyarbakır da kurulmuştur. Devlet, en parlak dönemini Uzun Hasan zamanında yaşamıştır. Fatih Sultan Mehmet zamanında, Osmanlı Devleti ile 1473 te Otlukbeli Savaşı yapılmış, Akkoyunlular bu savaşta yenilerek zayıflamışlardır. Devlete son veren Safevi hükümdarı Şah İsmail olmuştur. 9

15 TÜRK İSLAM VE TÜRKİYE TARİHİNDE KÜLTÜR UYGARLIK DEVLET YÖNETİMİ Devlet Anlayışı Hükümdarlık Sembolleri Hükümdarlık Unvanları Veraset Sistemi Divan Atabeylik Sistemi Hükümdar Ülke hanedanının ortak çocuklarının malıdır. Divan-ı Arz Divan-ı İstifa Divan-ı Pervane Niyabet-i yetiştirildiği Saltanat sistem İslami kurallara ve geleneklere dayalı devlet yönetilmiştir. Hutbe okutmak Para bastırmak (Sikke) Tuğra Sancak Taht Çetr (Şemsiye) Saltanat Çadırı Asa Nevbet (Davul) Hilat (Giysi) Halifeden Menşur (İzin almak) Ğaşiye(Sultanın eyerinin örtüsü) Han Hakan Kadır Kara Sultan Padişah Melik Şahinşah Sultan-ı Azam Sultan-ı Alem Tam olarak belirli bir veraset sistemi yoktur. Verasetin belirsizliği taht kavgalarına neden olmuştur. Bu durum devletlerin kısa sürede yıkılmalarına ortam hazırlamıştır. Askeri işler yürütülür. Başında Ariz, Emir-i Ariz veya Arzilceyş bulunur. Divan-ı Tuğra (Divan-ı İnşa) (Divan-ı Risalet) İç ve dış yazışmalar yürütülür. Başında Tuğracı, Tuğrai ve Münşii bulunur. Devlet Görevlileri Naip Hükümdarın vekili Hacip Halkla sultan arasında görüşmeleri sağlayan kişi Amid Ülke yönetiminde sivil idareci Amil Ülke yönetiminde mali işlere bakan kişi Şıhne Askeri vali Kadı Şer i davalara bakar Emir-i Dad Örf i davalara bakar Kadıleşker Askeri davalara bakar Muhtesip Esnafı denetleyen kişi Alemdar Bayrakları ve sancakları korur Ulak Haberci Subaşı Güvenliği sağlar Mali işler yürütülür. Başında müstevfi bulunur. Divan-ı İşraf Denetim ve teftiş işleri yürütülür. Başında müşrif bulunur. Toprak işleri yürütülür. Başında Pervaneci bulunur. Divan-ı Mezalim Önemli davalara bakma işleri yürütülür. Hükümdar başkanlığında toplanır. Sultan başkentten ayrılınca yerine bakma işini yürütür. Başında Naib-i Sultan bulunur. 10

16 TÜRK İSLAM VE TÜRKİYE TARİHİNDE KÜLTÜR UYGARLIK Türkmenler Hassa Ordusu ORDU Guleman-ı Saray Eyalet Ordusu (İkta Askerleri) Yardımcı Kuvvetler TOPLUMSAL YAPI VE HUKUK Anadolu ya gelip yerleşen Türkmenler; köylüler, göçebeler ve şehirliler olarak üç kısma ayrılırdı. Devlete ait topraklarda köylüler toprağın işleticisi durumundaydı. Köylülerin başında Köy Kethüdası vardı. İkta sahibi sipahiler ise köylünün güvenliğini sağlarlardı. Göçebe Türkmenler, genellikle uç bölgelere yerleştirilmişlerdi. Geçimlerini hayvancılıkla sağlarlardı. Boy beylerinin liderliğinde teşkilatlanan göçebe Türkmenler zamanla yerleşik hayata geçmişlerdi. Türk-İslam devletlerinde halk sınıflara ayrılmamıştır. Toplum eşitlik üzerine kurulmuştur. EKONOMİK HAYAT Toprak Sistemi Has Toprak: Gelirleri hükümdar ve ailesine bırakılan topraklardır. Öşri: Müslümanların Mülk Toprak: Şahsa ait topraklardır. işlediği topraklardır. Haraci: Gayrimüslimlerin işlediği topraklardır. Vakıf Toprak: Gelirleri sosyal kurumlara bırakılan topraklardır. İkta Toprak: Gelirleri devlet memurlarına maaş olarak verilen topraklardır. Sultana bağlı maaşlı askerlerdir. Gazneliler ordularında paralı asker kullanmışlar fakat Büyük Selçuklular paralı asker kullanmamışlardır. Karahanlılar ve Büyük Selçuklular kuruldukları coğrafya gereği donanma gücüne sahip değillerdir. Anadolu Selçukluları hakim olduğu coğrafya gereği donanma gücüne sahip olmuşlardır. Anadolu Selçukluları nda donanma komutanına Emir-ül Sevahil yada Reis ül Bahr denir. Ahilik Teşkilatı Esnaf ve zanaatkârların oluşturduğu teşkilattır. Esnaf arasında dayanışma sağlanır. Üretimin kontrolü yapılır. Fiyat belirlenir. (Narh Sistemi) Sadece Müslüman esnaflar alınır. Hükümet ve esnaf arasında ilişkiler düzenlenir. İş yeri açılmasını - ruhsatlandırılmasını düzenler. (Gedik Sistemi) Mesleki eğitim verilir. Merkezi Kırşehir ve Ankara dır. Osmanlıdaki adı LONCA dır. HUKUK Dayanışma Denetim Eğitim İkta sistemi ile üretimde süreklilik sağlanmış, savaşa hazır asker yetiştirilmiş, uç bölgelerde bile devlet otoritesi arttırılmış, hazineye yük olmadan güçlü bir ordu oluşturulmuş ve taşradaki bayındırlık ve güvenlik hizmetleri yürütülmüştür. Anadolu Selçukluları nda Ticareti Geliştirmek İçin Yapılan Faaliyetler; Anadolu Selçukluları, ülkede huzur ve güveni sağladıktan sonra ticarete büyük önem verdiler. Antalya, Alanya, Sinop, Kırım gibi önemli limanları ele geçirdiler. Anadolu da ticaret yolları üzerinde kervansaraylar inşa ettiler. Sigorta sistemini uygulayarak tüccarların zararlarını ödediler. Avrupalılara düşük gümrük tarifesi uyguladılar. Kıbrıs ve Mısır ile ticaret anlaşmaları yaptılar. Devletin Gelir Kaynakları Şer i Hukuk Kadı Askeri Davalar Kadıleşker Örf-i Hukuk Emir-i Dad Kadıların sorumlusu Kâd il Kudat tır. Ülke güvenliğini bozanlar ve Siyasi otorite kadılara baskı uygulayamazdı. kanunlara karşı gelenler örfi (Hukukun bağımsız olduğunu gösterir.) mahkemelerde yargılanırdı. Miras, boşanma ve ticaret konularında söz sahibidir. Kadıların kararlarını haksız bulanlar şikayetçi olabilirdi. Öşür Müslümanlardan alınan ürün vergisidir. Haraç Cizye Gümrük Madenler Savaş Ganimetleri Gayrimüslimlerden alınan ürün vergisidir. Gayrimüslim erkeklerden alınan askerlik vergisidir. Ticaret vergisidir. 11

17 TÜRK İSLAM VE TÜRKİYE TARİHİNDE KÜLTÜR UYGARLIK EĞİTİM Toplumun eğitim ihtiyacı medreselerde karşılanmıştır. Medrese Büyük Selçuklular Devleti zamanı eseri olan Nizamiye Medresesi, Vezir Nizamülmülk tarafından Bağdat ta yaptırılmış ve dünyanın ilk üniversitesi olarak kabul edilmiştir. Anadolu da ilk medrese Danişmentlere ait Tokat Yağıbasan Medresesi dir. DİN Selçuklular Dönemi nde Anadolu nun gelişmesinde tarikatlar etkili oldu. İbn-i Sina Tıp El Kanun Fi t Tıp adlı kitabı dünyaca ünlüdür. Farabi Pozitif bilimler Medinetül Fazıla önemli eserlerindendir. Batıda Al-Phorobius adıyla tanınmıştır. Muallim-i sani (ikinci öğretmen) olarakta bilinir. Biruni Fizik Astronomi Asâr-ül Bakiye adlı eseri vardır. BİLİM Ebu Hanife İslam hukuk bilginidir. Gazali İslam filozofudur. Er-Razi Kimya İhya ül Ulumiddin en Ömer Hayyam İbn-i Rüşt eski eserlerindendir. Uluğ Bey Matematik Felsefe Astronomi Edebiyat Tıp Astronomi Astronomi Celali Takvimini düzenledi. Avrupa ya Rubailer önemli eseridir. Aristoyu anlatmıştır. İLK TÜRK İSLAM ESERLERİ Mevlevilik Bektaşilik Yesevilik Ekberilik Kübrevilik Kadirilik Sultan Veled Hacı Bektaş Veli Ahmet Yesevi Sadrettin Konevi Şeyh Necmettin Kübra Abdülkadir Geylani Kaşgarlı Mahmut Yusuf Has Hacip Nizamülmülk Ahmet Yesevi Alişir Nevai Edip Ahmet Ömer Hayyam Firdevsi (Divân-ı Lügâti t Türk) (Kutadgu Bilig) (Siyasetname) (Divân-ı Hikmet) (Muhakemet-ül (Atabet ül Hakayık) (Rubailer) (Şehname) İlk Türkçe ansiklopedik sözlüktür. Halife El-Muktedi Billah a sunulmuştur. İlk siyasetnamedir. Uluğ Kara Buğra Han a (Tamgaç Buğra Han) sunulmuştur. Selçuklu Devleti nin yönetim şeklini anlatır. Lügâteyn) İslam Felsefesi, Öğüt ve ahlak kitabıdır. ahlaki öğütler içerir. Türkçenin Farsça karşısındaki zenginliğini anlatır. ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ VE BEYLİKLER DÖNEMİNDE EDEBİYAT Sultan Mahmut a sunulmuştur. Halk Edebiyatı Tasavvuf Edebiyatı Divan Edebiyatı Nasreddin Hoca Mevlana Celaleddin Rumi Hoca Denhani Mesnevi Selçuklu Şehnamesi Mektubat Nesimi Divân-ı Kebir Farsça Divan Fîhi Mâ Fîh Yunus Emre Türkçe Divan Divan Risâletü n Nushiyye Hacı Bektaşi Veli Makalat 12

18 TÜRK İSLAM VE TÜRKİYE TARİHİNDE KÜLTÜR UYGARLIK MİMARİ KERVANSARAY Tüccarların konaklama merkezidir. MEDRESE Eğitim kurumu (Yükseköğretimin yapıldığı yerdir). KÜLLİYE Caminin etrafında medrese, kütüphane, imaret gibi sosyal kurumların bir arada bulunduğu yapılardır. TÜRBE Genel olarak din adamlarının gömülü bulunduğu anıt mezarlardır. KÜMBET Türk-İslam devletlerinde olan önemli devlet ve din adamlarının gömüldüğü anıtsal tarihi mezarlardır. İMARET Yoksulların yeme-içme ihtiyaçlarının karşılandığı sosyal yapılardır. SÜSLEME SANATI MİNYATÜR Perspektif, ışık ve gölge kuralları uygulanmadan yapılan resimlerdir. TEZHİP PORTAL HAT ÇİNİCİLİK El yazması kitapların altın tozu ile süslenmesi sanatıdır. Kapı süsleme sanatıdır. Arap harflerinin süslü bir şekilde yazılmasıdır. Duvar ve tavan süslemelerinde de kullanılmıştır. Mimaride süsleme sanatıdır. OYMACILIK Taş ve ağaçtan yapılan süsleme sanatıdır. 13

19 KONU KAVRAMA SORULARI 1. Satuk Buğra Han, amcası Oğulcak Kadır Han devletin başındayken İslamiyet i benimsemiş, amcasından sonra hükümdar olunca da İslamiyet i resmî din olarak kabul etmiştir. Bu bilgiyle Karahanlılarda; I. Devleti yönetme yetkisinin hanedana ait olduğu, II. İslamiyet in Türkler arasında yayılmasının hızlandığı, III. Arapçanın resmî dil olarak kabul edildiği yargılarından hangilerine ulaşılabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III Çözüm: Paragrafta yer alan Satuk Buğra Han ın amcasından sonra hükümdar olması ifadesinden devleti yönetme yetkisinin hanedana ait olduğuna; hükümdar olduktan sonra da İslamiyet i resmi din olarak kabul etmesi ifadesinden de İslamiyet in Türkler arasında yayılmasının hızlandığına ulaşılabilir. Ancak Arapçanın resmî dil olarak kabul edildiği ifadesine Karahanlılarda rastlanmaz. Çünkü Karahanlılar Uygur alfabesini kullanmakla beraber Türkçe yi resmî dil olarak ilan etmişlerdir. Cevap D 2. Cengiz Han ın torunu Hülagu tarafından İran da kurulan ve 1258 yılında Bağdat ı alarak Abbasi Devleti ne son veren devlet aşağıdakilerden hangisidir? A) İlhanlı Devleti B) Timur Devleti C) Altın Orda Devleti D) Çağatay Devleti E) Memluk Devleti Çözüm: Moğol Devleti nin yıkılmasıyla, ü Altın Orda Karadeniz in kuzeyi ü Çağatay Türkistan ü Kubilay Çin ü İlhanlı İran devletleri ortaya çıkmıştır. İlhanlı Devleti Anadolu Selçuklu Devleti nin yıkılış sürecine girmesinde etkili olmuştur. Ayrıca İlhanlı hükümdarı Hülagu 1258 de Bağdat a girerek Abbasi Devleti ne son vermiştir. Timur Devleti yılları arasında, Memlüklü Devleti tarihleri arasında yaşamıştır. Cevap A 3. Aşağıdakilerden hangisi, Türk-İslam devletlerinde pazarlarda fiyatları, tartı ve ölçü aletlerini, üretilen ve satılan malların kalitesini denetleyen görevlidir? A) Ulak B) Silahtar C) İğdişbaşı D) Muhtesip E) Câmedâr Çözüm: Türk İslam devletlerinde esnafı denetleyen kişiye Muhtesip denir. Ulak Haberci Câmedâr Elbiselerden sorumlu saray görevlisi Silahtar Silahlardan sorumlu saray görevlisi İğdişbaşı İçkicibaşı anlamına gelen saray görevlisi Cevap D 4. Nizâm ül Mülk ün Siyasetname adlı eserinin Türk - İslam tarihindeki öneminin; I. yazarının Selçuklu devlet yönetiminde söz sahibi olması, II. devlet yönetimine ilişkin bilgiler vermesi, III. Türklerin İslamiyet i kabulünden sonra kendi türünde yazılan ilk eser olması durumlarının hangilerinden kaynaklandığı savunulabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III Çözüm: Nizâm ül mülk ün Siyasetname adlı eserinin önemi yazarın devlet yönetimi ile ilgili bilgi vermesi ve devlet yönetiminde söz sahibi yani vezir olmasından kaynaklandığı savunulabilir. Türkler İslamiyet i kabulünden sonra kendi türünde (siyasetname) yazılan ilk eser Kutadgu Bilig tir. Cevap D 5. Muallim-i Sâni unvanıyla bilinen, eserleri Batı dillerine çevrilerek Avrupa bilim dünyasını etkileyen bilgin aşağıdakilerden hangisidir? A) Farabi B) Gazali C) Harezmi D) Cüveyni E) Biruni Çözüm: Muallim-i Sâni (ikinci öğretmen) unvanıyla bilinen bilgin Farabi dir. Gazali İslam felsefesi bilginidir. Harezmi Matematikçidir. Biruni Tarih, coğrafya ve birçok alanda eser ortaya koymuştur. Cüveyni Tarihçidir. Cevap A Selçuklularda, medrese yapımına önem verilmesinde; I. İslam dünyasında din bilginlerine gereksinim duyulması, II. genişleyen devlet yönetiminde görev alacak kişilere gerek duyulması, III. eğitim ve öğretime önem verilmesi durumlarından hangileri etkili olmuştur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III Çözüm: Selçuklularda medrese yapımına önem verilmesinde; din bilginlerine ihtiyaç duyulması, devlet kademelerinde görev alacak kişilerin yetiştirilmek istenmesi ve eğitim-öğretime önem verilmesi gibi nedenler etkili olmuştur. Selçuklularda ilk medrese Tuğrul Bey tarafından Nişabur da açılmıştır. Ancak Nizâm ül mülk tarafından Bağdat ta açılan Nizamiye Medreseleri dönemin en önemli eğitim kurumudur. Cevap E 7. Türk-İslam mimarisinin temelleri aşağıdaki devletlerden hangisinin zamanında atılmıştır? A) Memlükler B) Karahanlılar C) Eyyûbîler D) Gazneliler E) Selçuklular Çözüm: Orta Asya da kurulan ilk Müslüman Türk devleti Karahanlılardır. Bu dönemde Türk-İslam sentezi başlamış ve Türk- İslam mimarisinin temelleri atılmıştır. Cevap B 8. Aşağıdakilerden hangisi, Türklerin İslam toplumuna katılmasından sonra uyguladıkları arasında değildir? A) Ahilik teşkilatı B) Kümbet mimarisi C) Arap alfabesi D) Vakıf sistemi E) Veraset sistemi

20 KONU KAVRAMA SORULARI Çözüm: Türklerin İslamiyet i kabul etmesinden sonra Türk-İslam sentezi başlamış ve Türklerin hayatına pek çok yeni uygulama girmiştir. İslamiyet ten önce de sonra da veraset sistemi var olan bir uygulamadır. Bu uygulamaya göre ülke hanedan üyelerinin ortak malı sayılıyordu. Doğal olarak taht kavgaları yaşanıyor ve devlet parçalanıyordu. Cevap E 9. Selçuklularda; I. hükümdarın Tanrı adına insanları yönetmekle görevli olması, II. ülkenin, hanedan üyelerinin ortak malı sayılması, III. din işlerinin halifeye, dünya işlerinin sultana ait olması durumlarından hangilerinin taht kavgalarına neden olduğu savunulabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III Çözüm: Hükümdarın Tanrı adına insanları yönetme görevi taht kavgalarına neden olmamıştır. Bu durum halkın hükümdara bağlılığının artması açısından önemlidir. Ülkenin hanedanın ortak malı sayılması, hanedan üyelerinin birbirleriyle çatışmasına neden olmuştur. Din işlerinin halifeye, dünya işlerinin sultana ait olması yani yetkilerin ayrı kullanımı taht kavgalarına neden olmamıştır. Cevap B 10. I. Osmanlı II. Memluk III. Selçuklu Yukarıdaki devletlerin hangilerinde saltanat makamı içinde halifelik anlayışı uygulanmıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III Çözüm: Saltanat: Hükümdarlığın babadan oğla geçmesine verilen isimdir. Selçuklular ve Memlükler halifeyi himaye etmişlerdir. Bu durum halifeliğin Türklere geçtiği yorumunu bize yaptırmaz. Saltanat makamı içinde halifelik anlayışı demek hükümdarın aynı zamanda halife olması anlamına gelmektedir. I. Selim (Yavuz) Dönemi nde 1517 Ridaniye Savaşı sonucunda halifelik Osmanlıya geçmiştir. Yani padişah aynı zamanda halifedir. Bu anlayış saltanatın kaldırılmasına (1 Kasım 1922) kadar devam etmiştir. Cevap A 11. Müslüman Türk devletlerinde devlet memurluğu çoğunlukla babadan oğla geçer, iktidar değişmelerinde de iktidar çoğu kez aynı ailede kalırdı. Aşağıdakilerden hangisi bu durumun sonuçlarından biridir? A) Devletin iyi yönetilmesi B) İşsizliğin önünün kapanması C) Başarılı bir dış siyaset izlenmesi D) Yeni mesleklerin önünün kapanması E) Bürokraside egemen bir sınıfın ortaya çıkması Çözüm: Müslüman Türk devletlerinde devlet memurluğunun çoğunlukla babadan oğula geçmesi devlet idaresinde ve bürokraside egemen bir sınıfın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Cevap E 12. Selçuklularda erkek hanedan üyelerinin, yanlarına bilgili devlet görevlileri verilerek eyalet veya vilayetlere yönetici olarak gönderilmeleri aşağıdakilerden hangisinin göstergesidir? A) Devlet yönetiminde deneyim kazanılmasına önem verildiğinin B) Yönetim birimlerinin sayıca az olduğunun C) Askerliğe önem verildiğinin D) Merkezi otoritenin korunmak istendiğinin E) Yerleşik hayata geçişin hızlandırılmak istendiğinin Çözüm: Selçuklularda meliklerin yanlarına atabey denilen görevlilerin verilmesinde temel amaç devlet yönetiminde deneyim kazanılmasını sağlamaktır. Bu uygulama Osmanlı Devleti nde de devam etmiştir. Şehzadelerin yanında lala denilen tecrübeli devlet adamları bulunmuştur. Cevap A 13. Aşağıdaki Türk devletlerinin hangisinde kervansaray mimarisi yoktur? A) Karahanlılar B) Gazneliler C) Büyük Selçuklular D) Anadolu Selçukluları E) Göktürkler Çözüm: Göktürkler göçebe yaşadıkları için onlara ait kalıcı mimari eserler bulunmamaktadır. Cevap E Aşağıdakilerden hangisi, Türk-İslam devletlerinde toprak yönetimiyle ilgili değildir? A) İkta B) Ocaklık C) Zeamet D) Has E) Ulak Çözüm: İkta: Toprakların vergi gelirlerine göre bölümlere ayrılarak devlet memurlarına ve komutanlara maaş karşılığı verilmesidir. Ocaklık: Bu toprakların gelirleriyle tersane giderleri ve kale muhafızlarının ihtiyaçları karşılanırdı. Osmanlıda görülürdü. Zeamet: Geliri ile arasında olan dirlik çeşitidir. Has: Gelirleri hükümdar ve ailesine ait olan topraklardır. Ulak: Haberci anlamına gelmektedir. Cevap E 15. I. Hutbe okutmak II. Para bastırmak III. Fetva vermek Türk İslam devletlerinde yukarıdakilerden hangileri hükümdarlık göstergeleridir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Çözüm: İlk Türk İslam devletlerinde hükümdarlık sembolleri, ü Hutbe okutmak ü Para bastırmak (sikke) ü Tuğra (mühür) ü Sancak bayrak (alem) ü Taht ü Çetr (şemsiye) ü Otağ (çadır) ü Hilat (giysi) ü Menşur (halifenin onayı) ü Ğaşiye (Sultanın eyerinin örtüsü) şeklinde sıralanabilir. Fetva vermek hiç bir zaman hükümdarlık sembolü olmamıştır. Çünkü fetva makamı Şeyhülislam dır. Şeyhülislamlık makamı ise Osmanlı Devleti nde görülür. Cevap C