RİSKLİ BİNALARIN TESPİT EDİLMESİ HAKKINDA ESASLAR 1-Temel Kavramlar Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Alt Yapı ve Kentsel Dönüşüm Hizmetleri Genel Müdürlüğü
Temel Kavramlar Deprem Mühendisliği Deprem Yapı Davranışı Depreme Dayanıklı Yapı Tasarımı Mevcut Yapıların Değerlendirilmesi 2
Yapı ve Deprem Mühendisliği Problemi Tahmini zor gerçek deprem etkilerini yaklaşık tahmin ederek ve basitleştirilmiş sistemler için belirlediğimiz tepki kuvvetlerini kullanarak; Güvenli ve ekonomik tasarımlar yapmak Mevcut yapıların değerlendirmesini yapmak, gerekli durumlarda güçlendirmektir. 3
Deprem Etkileri - Basitleştirilmiş modeller üzerinde deprem istemleri hesaplanır. TSDS (Tek Serbestlik Dereceli Sistem): Yapı deprem davranışını belirlediğimiz en basit model Deprem Hareketi 4
Değişik Periyotlu Yapılar P 5
Davranış Spektrumu Davranış Spektrumu 10 deprem kaydının ortalama spektrumu 6
Tasarım Spektrumu DBYBHY (2007) Tasarım Spektrumu Depremde yapıya etki etmesi beklenen azami taban kesme kuvvetini verir! 7
Spektral büyütme Periyot-Talep İlişkisi Yapı temel periyoduna bağlı olarak deprem istemleri belirlenir. Temel periyot yapı kütlesi, rijitliği ve bu değerlerin dağılımından etkilenir. 6 5 Input Motion = 0.05g MEDIAN 16TH PER 84TH PER Spectral Amplification 4 3 2 1 0 0.01 0.1 1 10 Period(sec) 8
Sönüm Titreşim yapan sistemlerde enerji sönümü sağlayan özelliktir. Viskoz sönüm: Küçük deplasman istemlerinde sistem içindeki sürtünme ve mikro çatlamalara elastik ötesi davranışı temsil etmek için kullanılan sönüm modelidir. Histeretik sönüm: Büyük deplasman istemlerinde hasara bağlı oluşan enerji tüketme mekanizmasıdır. Sönümsüz titreşim Sönümlü titreşim Sönümsüz yapı Sönümlü yapı 9
Sönümün Spektrumuna Etkisi 10
Çok Serbestlik Dereceli Sistem-ÇSDS m 3 u 3 Dinamik Denge Denklemi k 3 m 2 k 3 u 2 Modal Koordinatlar: k 2 m 1 k 2 u 1 k 1 k 1 11
Mod Şekilleri Yapının deformasyonunu belirleyen geometrik salınım şekilleridir. Kütle ve kütle dağılımına, Rijitliğik ve rijitlik dağılımına bağlıdır. Her moda karşılık gelen bir periyot ve frekans vardır. ÇSDS nin deprem altındaki deformasyonu bu mod şekillerinin birleşiminden elde edilir. 12
Mod Şekillerinin Belirlenmesi m 3 m 2 m 1 k 3 k 3 k 2 k 2 k 1 k 1 3 2 1 0 0 0 0 0 0 m m m M 3 3 3 3 2 2 2 2 1 2 2 0 2 ) 2( 2 0 2 ) 2( k k k k k k k k k K u 3 u 2 u 1 0 2 M K 0 2 i i M K Doğal frekanslar (Periyotlar) için Mod şekilleri için 13
Modal Analiz Yapı deplasmanı her bir moddaki deplasmanın birleşimi şeklinde ifade edilir. Her modda yapı tek dereceli bir sistem gibi analiz edilir, elde edilen kuvvet ve deplasman modların katılımı (ağırlığı) oranında birleştirilir. i nci modda TSDS denklemi: Modal katılım faktörü 14
Modal Analiz Adımları 1- Rijitlik ve Kütle Matrislerini oluştur 2- Özdeğer problemini çöz 3- Her bir modda TSDS için sistemi çöz Davranışı spektrumu kullanılıyor ise her bir modda etkin yatay kuvveti dağılımı altında sistemi çöz 4- Her bir moda ait sonuçları (deplasman, iç kuvvet vb.) birleştir (SRSS/CQCC). 15
Elastik Ötesi Davranış Şiddetli depremlerde yapının elastik ötesi davranışına izin verilerek ekonomi sağlamak mümkündür. V b E F 3 F 2 F 1 S Kat Ötelenmesi, 16
Enerji Tüketimi Elastik ötesi davranış esnasında deprem tarafından yapıya sunulan enerji, elastik ötesi davranış ile tüketilir. Yük Fy μ = Δu / Δy Et = Fy Δy (μ 1 ) Ey = Fy Δy (μ 1/2 ) Δy Δu Deplasman Enerji tüketimi deplasman yapabilme kapasitesi (süneklik) ile oranlıdır! 17
Plastik Mafsal Azami moment bölgelerinde (deprem durumu için kolon ve kiriş uçlarında) doğru tasarım ve detaylandırma ile enerji tüketiminin etkin olarak (yük taşıma kapasitesinde fazla düşüş olmadan deformasyon kapasitesine sahip) yapılabileceği bölgelerdir. 18
Plastik Mafsal Klasik Mafsaldan Farkı: Klasik Mafsal M i =0 iken dönme Plastik Mafsal M i =M ri iken plastik dönme Enerjinin çoğu plastik mafsalda tüketilir Plastik Mafsal olan kesitte büyük deformasyon istemlerinin karşılanabilmesi gerekir. 19
Süneklik Bir malzeme, kesit, taşıyıcı eleman veya yapının, taşıma gücünde önemli bir düşme olmadan deformasyon yapabilme yeteneğidir. Betonarme binalar, şiddetli bir depremde ancak yeterli enerji tüketerek ayakta kalabilirler. Bina süneklik seviyesi elemanların süneklik seviyesi ile belirlenir 20
Kirişlerde Süneklik Çekme donatısı oranına bağlıdır. 21
Moment (kn-m) Kirişlerde Süneklik Basınç donatısı oranına bağlıdır. 600 500 r'=r 400 300 200 100 r'=0 r'=1/3r Kiriş 300 600 mm d=560 mm fc=20 MPa f y =420 MPa f su =525 MPa etriye f8/100 0 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 Eğrilik (rad/km) 22
Kirişlerde Süneklik Artışı - Düşük donatı oranı (mümkün olamayabilir) - Düşük dayanımlı çelik (kenetlenme davranışı yetersiz, mümkün olamayabilir) - Basınç donatısı (Sağlanmalı) - Ezilme birim uzamasının artırılması (Sargı ile mümkün) 23
Sargı Etkisi Beton yarı gevrek bir malzemedir. Sünekliğinin artırılması gereklidir. Sargı ile (kapalı etriye veya fret, lifli polimer) pasif yanal basınç çekirdek betona uygulanır. Yanal basınç, betonun dayanımını ve özellikle sünekliğini önemli oranda artırır. 24
Kolonlarda Süneklik Süneklik, eksenel yük arttıkça azalır. Eksenel yük arttıkça çekme donatısının akmasından kısa bir süre sonra en dış basınç lifindeki beton ezilir. Sonrasındaki davranış sargı miktarına bağlıdır. Yüksek eksenel yükler altında ise (basınç kırılması), çekme donatısı akmadan beton ezilir (gevrek kırılma). 25
Moment (kn-m) Kolonlarda Süneklik 120 100 80 60 sargı f8/200 sargı f8/100 40 20 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Eğrilik (rad/km) Kolon 300 300 mm fc=20 MPa f y =420 MPa f su =525 MPa r t =0.014 N=850 kn 26
Moment (kn-m) Kolonlarda Süneklik 900 800 700 600 sargılı 2- f10/100 500 400 sargısız 300 200 100 0 0 20 40 60 80 100 120 140 160 Eğrilik (rad/km) Kolon 500 500 mm fc=20 MPa f y =420 MPa f su =525 MPa r t =0.029 N=1200 kn 27
Moment (kn-m) Kolonlarda Süneklik 900 800 700 N = 3000 kn N = 1200 kn 600 500 N = 500 kn sargılı 2- f10/100 400 300 200 100 N = 6000 kn Kolon 500 500 mm fc=20 MPa f y =420 MPa f su =525 MPa Boyuna donatı: 8f34 %3 Etriye: 2-f10/100 0 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 Eğrilik (rad/km) 28
Sünek Kolonlar 29
Betonarme Eleman Güç Tükenmesi Beton ezilmesi (sargı ile çekirdekte yüksek birim uzamalar mümkün) Etriye kopması (sargılı kesitte ezilme noktasını belirler) Boyuna donatı kopması (ileri deformasyonlarda görülür) Boyuna donatı burkulması (etriye aralığına bağlı) d (donatı çapı) s (etriye aralığı) Basit mesnetli durum için ve Esh 0.05 Es, fy = 420 MPa, Es=200000MPa s / h 1/4! 30
Kapasite Tasarımı İlkeleri Potansiyel plastik mafsal bölgeleri belirlenir ve azaltılmış deprem istemlerini karşılayacak kapasite ve süneklik düzeyi için tasarlanıp detaylandırılır. İstenmeyen göçme modları (kesme, ankraj) için gereken kapasite azami olası istemler düşünülerek sağlanır. Enerji tüketimi için uygun olmayan gevrek elemanlar elastik olarak tasarlanır. 31
Kolonlarda Kesme Kuvveti Hesabı V V V V V e e e e r M V V V d r w a 0.22 M n A V c w ü f cd V e M a M ü V e n 32
Kolonlarda Kesme Dayanımı Kolon sarılma bölgelerindeki enine donatı hesabında Sadece deprem yüklerinden oluşan kesme kuvvetinin depremli durumdaki toplam kesme kuvvetinin yarısından daha büyük olması ve N d 0.05 A c f ck V c = 0 33
Kısa Kolon 34
Kısa Kolon Taşıyıcı sistem nedeni ile Dolgu duvarlarında kolonlar arasında bırakılan boşluklar nedeni ile Yüksek Kesme Kuvveti = Gevrek Kırılma 35
Güçlü Kolon-Zayıf Kiriş 36
Yüksek Süneklik ve Enerji Tüketimi için Basit Kurallar Eksenel yük düşük tutulmalı (N N o /3) Potansiyel plastik mafsal bölgelerinde yeterli sargı sağlanmalı (ρ s 0.005) Plastik mafsallarda etriye sıklaştırılmalı (s/h 1/4) Kesme açıklığı / Eleman serbest boyu 3.5 Gevrek göçme durumlarının (kolon-kiriş birleşim bölgelerinde) engellenmesi için kapasite tasarımı ilkeleri uygulanmalı 37
Deprem Yönetmeliği Performans Hedefleri 1.2.1 Bu Yönetmeliğe göre yeni yapılacak binaların depreme dayanıklı tasarımının ana ilkesi; hafif şiddetteki depremlerde binalardaki yapısal ve yapısal olmayan sistem elemanlarının herhangi bir hasar görmemesi, orta şiddetteki depremlerde yapısal ve yapısal olmayan elemanlarda oluşabilecek hasarın sınırlı ve onarılabilir düzeyde kalması, şiddetli depremlerde ise can güvenliğinin sağlanması amacı ile kalıcı yapısal hasar oluşumunun sınırlanmasıdır. Mevcut binaların değerlendirmesi ve güçlendirilmesinde esas alınan performans kriterleri Bölüm 7 de tanımlanmıştır. 38
Depreme Dayanıklı Yapı Tasarımı Yeterli Kapasite Azaltılmış deprem yükleri için dayanım Uzun periyotlu yapılarda eşdeğer deplasman kuralı Kısa periyotlu yapılarda dayanım fazlası R=1.5 V t W A( T1 ) R ( T ) a 1 39
Betonarme Deprem Tasarımı Yeterli Süneklik Detaylandırma ve kapasite tasarımı Örnekler: - Etriye sıklaştırması, deprem çirozu - En büyük olası eğilme kapasitesi, M p kullanarak kesme tasarımı - Eksenel yük limiti N<0.5 f ck Ac 40
Betonarme Deprem Tasarımı Yeterli Rijitlik Performans hedeflerinin sağlanması için deformasyon kontrolü -Kat ötelenme oranı sınırı: -İkinci mertebe etkileri: 41
Mevcut Binalar Mevcut binalar, yeni tasarım için yönetmelikte verilen aşağıdaki hususlar ile uyum göstermeyebilir: - Malzeme dayanımı - Boyutlandırma - Detaylandırma Bu durumda bina, hedef performansı sağlayacak deprem davranışını sergileyemez. R mevcut R tasarım Dayanım Fazlası 1.5 Tasarım depreminde hedef performans sağlanamyabilir. 42
Mevcut Binalar Deplasman/süneklik/enerji tüketimi ile hasar arasındaki ilişkiyi dikkate alabilen tasarım yaklaşımları önerebilir miyiz? - Maliyet-performans ilişkisini belirleyebiliriz. - Deprem sonrası kayıpları tahmin edebiliriz. - Doğru önlemleri alarak risk planlaması yapabiliriz (Riskli Bina Tespiti). 43
Performansa Dayalı Tespit 1995 yılında SEAC tarafından yayımlanan VISION 2000 ile performansa dayalı tasarım için ilk somut adım atıldı. ATC (1996), NEHRP (1997), FEMA-356, ASCE-SEI-41 gibi diğer dökümanlar bunu takip etti. Tam Fonksy. Fonksy. Can Güv. Göçme Öncesi Servis Depremi Tasarım Depremi Nadir/En Büyük Deprem 44
Can Güvenliği Göçme Öncesi Göçmeye yeterli güvenlik payı Göçmeye çok yakın Can Güvenliği Göçme Öncesi Yatay yük taşıma kapasitesinin kaybolduğu deformasyon seviyesinin %75 i Eksenel yük taşıma kapasitesinin kaybolduğu deformasyon seviyesinin %75 45
İki Ayrı Kavram: Deprem Tehlikesi ve Riski! Deprem Tehlikesi: Bir bölgede belirli bir seviyenin üstünde deprem istemi oluşma olasılığı Deprem Riski: Bir bölgede beklenen deprem sebebi ile ekonomik kayıp oluşma olasılığı Alaska: Yüksek tehlike, düşük risk New York: Düşük tehlike, yüksek risk Yeni Yönetmelik ile amaç tehlike durumunda risk yaratacak binaları belirleyip, önlemleri almak! 46
Riskli Bina Tespit Yönetmeliği Amaç: Riskli binaları hızlı, güvenli, gerçekçi, mühendislik camiasının aşina olduğu yöntemler ile belirlemek (Deprem tehlikesi altında yüksek) Riskli Bina: Bulunduğu bölge için DBYBHY de tanımlanan Tasarım Depremi altında yıkılma veya ağır hasar görme riski bulunan bina Riskli Bina olarak tanımlanır. Riskli binanın tespiti için uygulanacak değerlendirme kuralları bu esaslarda verilmiştir. 47
Riskli Bina Performans Seviyesi Tam Fonksy. Fonksy. Can Güv. Göçme Öncesi Servis Depremi Tasarım Depremi RİSKLİ H<25 m Nadir/En Büyük Deprem RİSKLİ H>25 m 48
Son Söz Mevcut Yapı Değerlendirmesi Bileşenleri: - Veri toplama (malzeme, geometri, detay) - Yapısal analiz - Değerlendirme Tüm bileşenler yeni yapı tasarımına göre belirsizlikleri artırıyor. - Veri toplama:sınırlı - Yapısal analiz: Varsayımlar - Değerlendirme: Eleman detay farkları sebebi ile perf. tahmin sorunları Mevcut yapı değerlendirmesi yeni tasarım kadar şablon yapılamaz Varsayımlar, sonuçlar ve nihai karar mühendislik bilgisi ve etik kurallar çevresinde irdelenmeli 49