TR42 DOĞU MARMARA BÖLGESİ YENİLENEBİLİR ENERJİ RAPORU Yayın Tarihi: Temmuz, 2011 MARKA Yayınları Serisi
TEMMUZ 2011 Sayfa 2
TR42 DOĞU MARMARA BÖLGESİ YENİLENEBİLİR ENERJİ RAPORU İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ... 9 2. DÜNYADA YENİLENEBİLİR ENERJİ... 11 3. TÜRKİYE DE YENİLENEBİLİR ENERJİ... 13 3.1. TÜRKİYE DE HİDROELEKTRİK ENERJİ... 14 3.2. TÜRKİYE DE RÜZGAR ENERJİSİ... 16 3.3. TÜRKİYE DE GÜNEŞ ENERJİSİ... 18 3.4. TÜRKİYE DE JEOTERMAL ENERJİ... 20 3.5. TÜRKİYE DE YENİLENEBİLİR ENERJİ TEŞVİKLERİ... 21 4. TR42 DOĞU MARMARA BÖLGESİ NDE YENİLENEBİLİR ENERJİ... 23 4.1. BÖLGEDE HİDROELEKTRİK ENERJİ... 23 4.2. BÖLGEDE RÜZGAR ENERJİSİ... 24 4.3. BÖLGEDE DALGA ENERJİSİ... 33 4.4. BÖLGEDE GÜNEŞ ENERJİSİ... 33 4.5. BÖLGEDE JEOTERMAL ENERJİ... 39 4.6. BÖLGEDE BİYOGAZ ENERJİSİ... 39 KAYNAKÇA... 42 TEMMUZ 2011 Sayfa 3
TEMMUZ 2011 Sayfa 4
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. MWh Başına Elektrik Santralı Yatırım Tutarı... 10 Tablo 2. Ekonomik Olarak Yapılabilir Hidroelektrik Santral (HES) Projelerinin Durumu... 14 Tablo 3. Hidroelektrik Santrallerin Mevcut Durumu 3... 14 Tablo 4. Türkiye de İşletmede Olan Rüzgar Enerjisi Santralleri (Mart 2001 verileri)... 16 Tablo 5. İnşa Halinde Olan Rüzgar Santralleri... 17 Tablo 6. Ülkemizde Yıllara Göre Kurulu Kolektör Alanları İle Üretim ve Tüketim Değerleri 12... 19 Tablo 7. Türkiye de Elektrik Üretimine Uygun Jeotermal Sahalar... 20 Tablo 8. Türkiye de Yenilenebilir Enerji Yatırımlarına Uygulanan Teşvikler... 21 Tablo 9. Türkiye de Yenilenebilir Enerji Sektöründe Yerli Üretime Uygulanan Teşvikler... 22 Tablo 10. Türkiye de ve Bölgede Enerji Tüketimi Göstergeleri... 23 Tablo 11. Bölgede Yer Alan Hidroelektrik Santraller... 24 Tablo 12. Bölge Rüzgar Değerleri Toplam Alan... 32 Tablo 13. Bölge Rüzgar Değerleri Toplam Kurulu Güç (MW)... 32 Tablo 14. Kocaeli ili ve ilçeleri toplam radyasyon ve güneşlenme süresi değerleri... 34 Tablo 15. Sakarya ili ve ilçeleri toplam radyasyon ve güneşlenme süresi değerleri... 35 Tablo 16. Düzce İli ve İlçeleri Toplam Radyasyon ve Güneşlenme Süresi Değerleri... 36 Tablo 17. Bolu İli ve İlçeleri Toplam Radyasyon ve Güneşlenme Süresi Değerleri... 37 Tablo 18. Yalova İli ve İlçeleri Toplam Radyasyon ve Güneşlenme Süresi Değerleri... 38 Tablo 19. TR42 Doğu Marmara Bölgesi Biyogaz Potansiyeli... 40 TEMMUZ 2011 Sayfa 5
TEMMUZ 2011 Sayfa 6
ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Enerji Üretim kaynakları... 11 Şekil 2. Dünyada, Gelişmekte Olan Ülkelerde, AB-27 Ülkelerinde ve İlk Altı Ülkede Yenilenebilir Enerji Kapasiteleri... 12 Şekil 3. Türkiye de Enerji Kaynakları... 13 Şekil 4. Türkiye de Hidroelektrik Potansiyelin Gelişimi... 15 Şekil 5. EPDK ya Başvuran HES Projelerinin Kurulu Güçlerine Göre Dağılımı... 15 Şekil 6. Global Radyasyon Dağılımı Haritası... 18 Şekil 7. Güneşlenme Süresi Dağılımı Haritası 11... 18 Şekil 8. Türkiye Güneş Enerjisi Potansiyeli... 19 Şekil 9. Bölge Rüzgar Enerjisi Haritası... 24 Şekil 10. Kocaeli İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı... 25 Şekil 11. Kocaeli İlinde Kapasite Faktörü Dağılımı... 25 Şekil 12. Kocaeli İlinde Rüzgar Santralı Kurulabilecek Alanlar... 26 Şekil 13. Sakarya İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı... 26 Şekil 14. Sakarya İlinde Kapasite Faktörü Dağılımı... 27 Şekil 15. Sakarya İlinde Rüzgar Santralı Kurulabilecek Alanlar... 27 Şekil 16. Düzce İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı... 28 Şekil 17. Düzce İlinde Kapasite Faktörü Dağılımı... 28 Şekil 18. Düzce İlinde Rüzgar Santrali Kurulabilecek Alanlar... 29 Şekil 19. Bolu İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı... 29 Şekil 20. Bolu İlinde Kapasite Faktörü Dağılımı... 30 Şekil 21. Bolu İlinde Rüzgar Santralı Kurulabilecek Alanlar... 30 Şekil 22. Yalova İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı... 31 Şekil 23. Yalova İli Kapasite Faktörü Dağılımı... 31 Şekil 24. Yalova İli Rüzgâr Santralı Kurulabilecek Alanlar... 32 Şekil 25. Bölge Güneş Enerjisi Haritası... 33 Şekil 26. Kocaeli ili Kullanılamaz Alanlar Haritası... 34 Şekil 27. Sakarya İlinde Kullanılamaz Alanlar Haritası... 35 Şekil 28. Düzce İli Kullanılamaz Alanlar Haritası... 36 Şekil 29. Bolu İli Kullanılamaz Alanlar Haritası... 37 Şekil 30. Yalova İli Kullanılamaz Alanlar Haritası... 38 TEMMUZ 2011 Sayfa 7
TEMMUZ 2011 Sayfa 8
1. GİRİŞ 18. yüzyıla kadar enerji temininde temel olarak su ve rüzgar gücünden, odun, gübre bitki artıkları hayvan ve insan gücünden yararlanılmıştır. Sanayileşme süreci ile çok yakın bağlantılı olarak çocuk ölümlerinde düşüş, ortalama yaşam süresinin uzaması, sağlık hizmetlerinde iyileşmeler ve buna bağlı olarak nüfus artışı gerçekleşmiştir. Nüfus artışı, lüks yaşantı arzusu, maddi kazanç, hareketlilik ve iletişim ile giderek artan ihtiyaçlar, enerji talebini ve bu talebi karşılamak için de yoğun çabaları beraberinde getirmiştir. Bunun kaçınılmaz bir sonucu olarak üreticiler, en kolay elde edilebilen ve daha ucuz kaynak arayışı içine düşmüşlerdir. Tüketiciler de, enerjiyi daha düşük fiyatlara ve daha kolay elde etmeye yönelmişlerdir. Bu durum, ticari enerji kullanımında verimliliğin öneminin göz ardı edilmesine ve çevre etkilerinin de azalacağı yerde çoğalmasına neden olmuştur. Bununla birlikte, sağlam temellere dayalı teknolojik gelişme çevre etkilerini azalttığı gibi enerji temini ve kullanımında verimliliği arttırmıştır. Artan enerji talebi ile birlikte dünyamızın fosil yakıt bağımlılığının artarak sürmesi beklenmektedir. Yeryüzünde mevcut kaynakların dörtte birinden fazlası, petrolün ise yarısından fazlası uluslar arası ticarete konu olmaktadır. Dünyamızın fosil yakıt bağımlılığının, yüzyılın ortasına kadar artarak sürmesi bekleniyor. Yeryüzündeki heterojen dağılımları nedeniyle, enerji kaynaklarının dörtte birinden, petrolünse yarısından fazlası uluslararası ticarete konu olmuştur. Özellikle petrol üzerindeki rekabet giderek sertleşmektedir. Bütün ülkeler, ihtiyaç duydukları enerji kaynaklarının, makul fiyatlarla ve kesintisiz teminini bir güvenlik sorunu saymaktadır. Bu nedenle var olan enerji arz sistemi, ulusal ve uluslararası güvenlik riskleri sunmaktadır. İhtiyaç fazlası petrolün yarıdan fazlasının OPEC in (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü) Orta Doğu lu üyelerinin elinde olması, Türkiye nin de içinde bulunduğu coğrafyayı stratejik açıdan önemli ve gergin kılmaktadır. Enerji sektörü aynı zamanda, çevreye en fazla olumsuz etkide bulunan sektörlerden birisidir. Fosil yakıt bağımlılığının yol açtığı emisyonlar, yerel, bölgesel ve küresel çevre sorunlarına yol açmakta; iklim değişikliği sorununu artırmaktadır. Dolayısıyla, bu kaynakları daha temiz kullanan teknolojileri devreye sokmak, olumsuz çevre etkilerini azaltan teknolojileri geliştirip uygulamak ve kısmen de, bu kaynaklardan kademeli olarak uzaklaşarak, yatırım maliyeti yüksek olan yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelmek gerekmektedir. Bunu da daha ziyade, ekonomik gücü yeterli olan gelişmiş ülkelerin yapabiliyor olması gelişmekte olan ve gelişmemiş ülkeler için önemli bir açmazdır. Özellikle ülkemiz gibi gelişmekte olan ülkeler artan enerji taleplerini yenilenebilir enerjiden karşılamak istemekte fakat yüksek yatırım maliyetleri nedeni ile sıkıntı yaşamaktadırlar. Enerji arzındaki muhtemel yetersizliklerin aşılabilmesi, enerji üretiminin olumsuz çevresel etkilerin sınırlandırılabilmesi için enerji alanındaki araştırmalara önem verilmelidir. Fakat teknolojik araştırmaların yeni ürünler sunması ve bu ürünlerin ticarilik kazanıp piyasalara sızması zaman almaktadır. Sektörün değişim hızının zaten düşük olması da, bu araştırmalara, daha büyük kaynakların ayrılması suretiyle hız verilmesinin gereğine işaret ediyor. Ülkemiz de payına düşeni yapmak durumundadır. Türkiye nin enerji alanında, tüm diğer gelişmekte olan ülkelerinkine benzer, kısır döngüyü andıran bir konumu vardır: az enerji tüketiyor, fakat tükettiği az enerjiyi, verimli ve temiz bir şekilde kullanamıyor. Bu tabloyu iyileştirebilmek için; bir yandan ekonomisini hızla büyütmek, diğer yandan da büyüyen kaynaklarından ayıracağı artan oranlardaki payları, enerji arz ve tüketim sistemini daha verimli ve temiz bir yapıya dönüştürmeye yönelik öncelikli araştırma ihtiyaçları arasında, dikkatli saptamalarla dağıtmak zorundadır. Öte yandan TEMMUZ 2011 Sayfa 9
Türkiye, öz kaynaklarının yetersizliği nedeniyle dışa bağımlı, dış ticaret açığının yaklaşık yarısı enerji ithalatı oluşturmaktadır. Dolayısıyla, enerji ithalatına bağımlılığından kaynaklanan riskleri kontrol altında tutabilmek için; rekabet şansına sahip olabileceği enerji teknolojisi alanlarını dikkatli bir öncelikler sıralamasına tabi tutup, araştırma yoğunlaşmalarına gitmek ve enerji dünyasındaki itici güçlerin işaret ettiği yönlerde, çağdaş ürün katkılarıyla, uluslararası enerji pazarında etkin bir yer edinmek zorundadır 1. Ülkemiz gelişmekte olan ülkeler arasından gelişmiş ülkeler ligine yükselmeye çalışırken sanayileşmeye tüm hızıyla devam etmektedir. Sanayileşme ciddi anlamda enerjiye gereksinim duymaktadır. Küreselleşen dünyada sürdürülebilir büyüme için kaynakların her anlamda etkin kullanımı önemlidir. Enerjinin fosil yakıtlar yerine yenilenebilir kaynaklardan temin edilmesi gerekmektedir. Sürdürülebilir kalkınma için yenilenebilir kaynaklardan temin edilen enerjinin miktarı her geçen sene artırılmalıdır. Yenilenebilir enerji kaynaklarının fosil kaynaklarla yatırım tutarı karşılaştırması Tablo 1 de verilmiştir. Tablodan görüleceği üzere yenilenebilir kaynakların ilk yatırım maliyetleri yüksek olsa da işletim maliyetleri yok denecek kadar azdır. Tablo 1. MWh Başına Elektrik Santralı Yatırım Tutarı 2 Yatırım Tutarı Nükleer Enerji Kömür Enerji Doğalgaz Rüzgar Enerjisi Solar Enerji Jeotermal Enerji Hidroelektrik Enerji 2-2500000 USD 1-1500000 USD 400-800000 USD 1-1500000 USD 4-6000000 USD 2-2500000 USD 1-1750000 USD 1 SEDAŞ, 2011 2 Enerji Verimliliği Çalışmaları Raporu, TEVEM, 2010 TEMMUZ 2011 Sayfa 10
2. DÜNYADA YENİLENEBİLİR ENERJİ Artan enerji ihtiyacı ve enerji maliyetleri yenilenebilir enerji teknolojilerine yönelişi beraberinde getirmiştir. Fosil yakıtlardaki maliyet artışı, çevreye ve uzun dönemde insan sağlığına verdiği zararlar yenilenebilir enerjinin stratejik sektörler arasına girmesini sağlamıştır. Uluslararası Enerji Ajansı nın öngörüsüne göre yenilenebilir enerji kaynaklarına önümüzdeki 20 yılda 10,5 trilyon ayrılması beklenmektedir. OECD ülkeleri arasında yenilenebilir enerji kaynakları YEK (yenilenebilir enerji kaynakları) kullanımı %25 e ulaşması öngörülmektedir. YEK konusunda yatırımların ve desteklerin oluşmasında, karbondioksit oranlarının düşürülmesi gerekliliği, fosil yakıtlara bağımlı ülkelerde enerji arz güvenliğinin sağlanması ve YEK nın orta ve uzun vadede geleneksel enerjilere göre maliyet avantajı da elde edeceği beklentileri sebep olmuştur. Avrupa Birliği (AB) komisyonu da özellikle rüzgar, güneş, biyokütle ve hidrolik enerji gibi YEK nın gelişmesini enerji politikalarının merkezine yerleştirmiştir. Şekil 1. Enerji Üretim kaynakları 3 Yenilenebilir enerji kaynaklarının daha geniş oranda kullanılmasına yükselen petrol ve doğalgaz talebi neden olmaktadır. Hidroelektrik ve diğer yenilenebilir tüketiminde 2030 yılına kadar dünya genelinde yıllık %3,4 lük artışlar beklenmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının kurulu güçteki oranı 2007 de %2,5 iken 2030 yılında hidrolik dışında yenilenebilir enerji kaynaklarının kurulu güçteki 3 Enerji Verimliliği Çalışmaları Raporu, TEVEM, 2010 TEMMUZ 2011 Sayfa 11
oranı %8,6 ya yükseleceği öngörülmektedir. Hidroelektriğin kurulu güçteki oranının ise aynı dönemde %16 dan %14 e gerileyeceği öngörülmektedir. Rüzgar enerjisi yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına en önemli katkıyı yapacaktır. YEK in elektrik üretimindeki seviyesinin 2007 de %18 iken 2030 yılında %22 ye ulaşması beklenmektedir. OECD ülkelerinde rüzgar ve biyokütle yenilenebilir kaynaklar arasında ön plana çıkmaktadır. Güneş enerjisi ise henüz gelişmekte olan bir enerji sektörüdür. Uluslararası Enerji Ajansı, Avrupa Birliği nde CO 2 emisyonunun azaltılması amacıyla enerji paradigmasında değişime gidilmesi halinde enerji sektöründe önemli değişiklikler öngörmektedir. Önümüzdeki 20 yıllık süreçte yapılacak enerji yatırımlarının %71 nin yenilenebilir enerji yatırımları olması beklenmektedir. AB ye üye 27 ülke tarafından Avrupa Komisyonuna sunulan geleceğe ait tahminleri içeren dokümanlarda, enerji tüketimlerinin en az %20'sini yenilenebilir enerji kaynaklarından sağlamayı başaracaklarını beyan etmişlerdir. Bunlardan 21 üye ülke bu hedefi aşacaklarını veya ulaşacaklarını belirtmişlerdir. Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı (IRENA Projesi): 2010 yılında yenilenebilir enerji ile ilgili veri tabanı oluşturmayı hedefleyen bu proje önümüzdeki 10 yılı kapsamaktadır. Bilgilerin toplanması, değerlendirilmesi ve paylaşımı hedeflenmektedir. 143 ülke IRENA statüsünü imzalamıştır. Yenilenebilir enerjide son yıllarda yaşanan gelişmenin daha iyi anlaşılabilmesi için 2009 yılında devreye alınan enerji tesislerine bakmak yeterli olacaktır. Yeni yatırımların %39 u rüzgar türbini, %29 u doğalgaz üretim tesisleri, %16 sı ise güneş pili sistemleri üzerine olmuştur. Toplam hidroelektrik yatırımları ile beraber 2009 yılında yenilenebilir enerji yatırım tutarı %61 olmuştur. Şekil 2. Dünyada, Gelişmekte Olan Ülkelerde, AB-27 Ülkelerinde ve İlk Altı Ülkede Yenilenebilir Enerji Kapasiteleri TEMMUZ 2011 Sayfa 12
3. TÜRKİYE DE YENİLENEBİLİR ENERJİ Gelişmekte olan ülkeler liginden gelişmiş ülkeler ligine yükselmek için hızla büyüyen Türkiye her geçen gün artan enerji talebiyle baş etmek zorundadır. Fosil kaynaklara dayanan üretim hem sürdürülebilir değildir hem de dış kaynaklara bağımlıdır. Enerji Bakanlığı 20000 MW lık rüzgar gücü hedeflemiştir. Jeotermal kurulu gücündeki hedef ise 600 MW tır. 2200MW lık kurulu rüzgar gücü kapasitesine 2 yıl içinde ulaşılması öngörülmektedir. 2009 yılı sonunda işletmede olan santrallerin 803 MW ı rüzgar, 564 MW ı hidroelektrik, 78 MW ı jeotermal ve 21 MW ı çöp gazı ve biyogazdır. Mevcut hidroelektrik enerji potansiyelinin inşa halinde olan santraller ile ancak %52 sini kullanabilmektedir. Şekil 3. Türkiye de Enerji Kaynakları 4 Türkiye nin dış ticaret açığına bakıldığında; 2009 yılı itibarıyla ihracatın 706 milyar USD, toplam ithalatın ise 1.083 milyar USD olduğu görülmektedir. Kömür doğalgaz ve ham petrol ithalatı 154 milyar USD olmuştur. Toplam 377 milyar USD olan dış ticaret açığının %41 i enerji ithalatından kaynaklanmaktadır 5. Dış ticaret açığımızın çok önemli bir kısmının enerji ithalatına dayanmasının ekonomik olduğu kadar stratejik sonuçları da vardır. Özellikle 2007 yılında yaşanan enerji darboğazında yaşananlar hala hafızalardaki yerini korumaktadır. Kış mevsiminin ortasında kısılan vanalar bundan sonraki stratejimizi belirlemede önemli bir uyarı olmuştur. Enerji üretiminin farklı kaynaklardan temin edilmesinin ülkenin stratejik konumuna olan katkısı anlaşılmıştır. 2007 yılında başa baş noktasına gelen enerji arz ve talebi küresel krizle şimdilik ertelenmiştir. Ülkemiz farklı enerji kaynaklarına hızla yatırım yapmalı ve artan enerji talebinin karşılanabilmesi sağlanmalıdır. Bunun için en azından teknoloji olarak olmasa da kaynak açısından dışa bağımlı olmadığımız yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırım yapılmalıdır. Enerji Bakanlığı nın Stratejik Planı na göre yenilenebilir enerji üretiminin elektrik enerjisi üretimi içerisindeki payının 2023 yılında en az %30 seviyesine çıkarılması hedeflenmektedir. 2009 sonu itibariyle rüzgâr kurulu gücü yaklaşık 803 MW, jeotermal kurulu gücü yaklaşık 78 MW düzeyine 4 TEİAŞ, 2011 5 Enerji Verimliliği Çalışmaları Raporu, TEVEM, 2010 TEMMUZ 2011 Sayfa 13
ulaşmıştır. İnşaatı devam eden 5000 MW'lık hidroelektrik santrallerin 2013 yılı sonuna kadar tamamlanması sağlanacaktır. Rüzgar enerjisi kurulu gücünün 2015 yılına kadar 10.000 MW'a çıkarılması sağlanacaktır. Jeotermal enerji gücünün, 2015 yılına kadar 300 MW'a çıkarılması sağlanacaktır. Türkiye de toplam kurulu güç ise 44.767 MW tır. Bunun 29.333 MW ı termik, 14.553 MW ı hidrolik, 803 MW ı rüzgar, 78 MW ı jeotermal kaynaklıdır. Türkiye OECD ülkeleri ile kıyaslandığında daha az enerji tüketmesine rağmen enerji yoğunluğu OECD ortalamasının üzerindedir. Türkiye OECD ülkeleri içinde 1000 USD GSYH için 0,38 TEP enerji kullanımı ile rakiplerine göre enerji yoğunluğu yüksek ülkeler içindedir. Bu da mevcut enerjinin verimli kullanılmadığını göstermektedir. 3.1. Türkiye de Hidroelektrik Enerji Hidroelektrik santraller günümüzde %95 e varan verimle çalışmaktadır. Fosil kaynaklar %60 verimle çalıştığı göz önüne alındığında hidroelektrik santrallerin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Ayrıca düşük işletme maliyetleri ve uzun işletme ömrü diğer avantajlarıdır. Hidroelektrik santralleri çok kısa sürede elektrik üretimine başlayabilmektedir. Devreden çıkarılışları da çok kısa sürmektedir. Ayrıca hidroelektrik santrallerin bir diğer faydası ise sulama ve içme suyu amaçlı olarak kullanılabilmeleridir. Düzensi yağışların görüldüğü ülkemizde hidroelektrik santraller taşkınları önlemede önemli bir rol üstlenmektedir. 2010 yılı hidroelektrik enerji yatırımlarının özeti Tablo 2 ve Tablo 3 de verilmektedir. Tablo 2. Ekonomik Olarak Yapılabilir Hidroelektrik Santral (HES) Projelerinin Durumu 6 Ekonomik Olarak Yapılabilir HES Projelerinin Durumu HES Sayısı Toplam Kurulu Kapasite (MW) Ortalama Yıllık Üretim (GWh/yıl) Oran (%) İşletmede 172 13700 48.000 35 İnşa Halinde 148 8.600 20.000 14 İnşaatına Henüz Başlanmayan 1.418 22.700 72.000 51 Toplam Potansiyel 1.738 45.000 140.000 100 Tablo 3. Hidroelektrik Santrallerin Mevcut Durumu 3 İşletmedeki HES ler İnşa Halindeki HES ler Gelişmekte Olan Hidroelektrik Santraller Durumu DSİ tarafından işletilen 10.700 MW (57 HES) Diğerleri tarafından işletilen 3.000 MW (115 HES) Toplam İşletmedeki HES 13.700 MW (172 HES) DSİ tarafından inşa edilen 3.600 MW ( 23 HES) Diğerleri tarafından inşa edilen 5.000 MW ( 125 HES) Toplam İnşa Halindeki HES 8.600 MW (148 HES) 4628 veya 3096 sayılı kanunlara göre, özel sektörce yapılacak olanlar 18.700 MW (1.401 HES) 4628 veya 5625 sayılı kanunlara göre, İkili İşbirliği projeleri 4.000 MW (17 HES) Toplam Gelişmekte Olan HES 22.700 MW (1.418 HES) TOPLAM POTANSİYEL 45.000 MW (1.738 HES) Hidroelektrik santrallerine yapılan yatırımın geri ödeme süresi 4 ile 7 yıl arasında değişmektedir. 6 DSİ Genel Müdürlüğü, 2011 TEMMUZ 2011 Sayfa 14
Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü nün verilerine göre mevcut hidroelektrik potansiyelin yaklaşık %35 i kullanılmakta, %14 ü inşaat aşamasında, kalan %51 lik bölüm ise değerlendirilmeyi beklemektedir. Şekil 4. Türkiye de Hidroelektrik Potansiyelin Gelişimi 7 4628 Sayılı Yasa ve Uygulamaları Yönetmeliğin amacı, 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu hükümleri çerçevesinde halen piyasada faaliyet gösteren veya gösterecek tüzel kişiler tarafından hidroelektrik enerji üretim tesisleri kurulması ve işletilmesine ilişkin üretim, otoprodüktör, otoprodüktör grubu lisansları için DSİ ve tüzel kişiler arasında düzenlenecek Su Kullanım Hakkı Anlaşması imzalanması işlemlerinde uygulanacak usul ve esasları belirlemektir. Özel sektör tarafından inşa edilecek, işletilecek tüm HES tesisleriyle su kullanım anlaşmaları bu yönetmeliğe göre yapılmaktadır. Bu yönetmelik çerçevesinde lisanslanmış projelerle ilgili bilgiler Şekil 5 te verilmektedir. Şekil 5. EPDK ya Başvuran HES Projelerinin Kurulu Güçlerine Göre Dağılımı 8 7 Haziran 2010 tarihine dek lisans alan HES projelerine bakıldığında bu projelerin toplam 514 adet tesisin 0-50 MW arasında toplandığı görülmektedir. 50 MW ın üstündeki 69 adet HES in de 8.807 MW Kurulu güçle toplam kurulu güç açısından önemli bir paya sahip olduğu görülmektedir. 7 DSİ Genel Müdürlüğü, 2010 8 EPDK, 2010 TEMMUZ 2011 Sayfa 15
3.2. Türkiye de Rüzgar Enerjisi T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından hazırlanan Rüzgâr Enerjisi Potansiyeli Atlasına (REPA) göre teorik rüzgâr enerjisi potansiyeli yaklaşık 48.000 MW tır. Elektrik alt yapısına bağlanabilir durumda olan 10.000 MW lık bir potansiyel halihazırda vardır. Altyapıda yapılacak güçlendirme çalışmalarının sonucunda mevcut potansiyel 20.000 MW mertebesine ulaşacaktır. Rüzgar enerjisi yatırımında son 5 yılda önemli mesafeler alınmıştır. 2005 yılında 20 MW olan kurulu güç Mart 2011 de 1.414 MW a ulaşmıştır. Mevcut ve kurulacak olan yatırımların özeti Tablo 4 te verilmiştir. Tablo 4. Türkiye de İşletmede Olan Rüzgar Enerjisi Santralleri (Mart 2001 verileri) 9 Rüzgar Santrali Adı Rüzgar Santrali İşletmecisi / Sahibi Kurulu Güç (MW) Mevkii 1 CESME RES Alize Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 1,50 İzmir Çeşme 2 ARES Ares Alaçatı Rüzgar Enerjisi Sant. San. ve Tic. A.Ş. 7,20 İzmir Çeşme Bores Bozcaada Rüzgar Enj. Sant. San. BORES 3 ve Tic. A.Ş. 10,20 Çanakkale Bozcaada 4 INTEPE RES Anemon Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 30,40 Çanakkale İntepe 5 KARAKURT RES Deniz Elektrik Üretim Ltd. Şti. 10,80 Manisa Akhisar 6 BURGAZ RES Doğal Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 14,90 Çanakkale Gelibolu 7 SAYALAR RES Doğal Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 34,20 Manisa Sayalar 8 CATALCA RES Ertürk Elektrik Üretim A.Ş. 60,00 İstanbul Çatalca 9 YUNTDAG RES İnnores Elektrik Üretim A.Ş. 42,50 İzmir Aliağa 10 KEMERBURGAZ RES Lodos Elektrik Üretim A.Ş. 24,00 İstanbul Gaziosmanpaşa 11 MAZI 1 Mare Manastır Rüzgar Enerjisi Santralı San. ve Tic. A.Ş. 39,20 İzmir Çeşme 12 SUNJUT RES Sunjüt Sun i Jüt San. ve Tic. A.Ş 1,20 İstanbul Hadımköy 13 TEPERES Teperes Elektrik Üretim A.Ş. 0,85 İstanbul Silivri 14 BANDIRMA RES Yapısan Elektrik Üretim A.Ş. 30,00 Balıkesir Bandırma 15 SAMLI RES Baki Elektrik Üretim Ltd. Şti. 90,00 Balıkesir Şamlı 16 DATCA RES Dares Datça Rüzgar Enerji Santralı Sanayi ve Ticaret A.Ş. 29,60 Muğla Datça 17 SEBENOBA RES Deniz Elektrik Üretim Ltd. Şti. 30,00 Hatay Samandağ 18 AKBUK RES Ayen Enerji A.Ş. 31,50 Aydın Didim 19 CAMSEKI RES Alize Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 20,80 Çanakkale Ezine 20 KELTEPE RES Alize Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 20,70 Balıkesir Susurluk 21 GOKCEDAG RES Rotor Elektrik Üretim A.Ş. 135,00 Osmaniye Bahçe 22 DÜZOVA RES Ütopya Elektrik Üretim San. ve Tic. A.Ş. 30,00 İzmir Bergama 23 MAZI 3 Mazı 3 Rüzgar Enerjisi Santrali Elektrik Üretim A.Ş. 30,00 İzmir Çeşme 24 AYYILDIZ RES Akenerji Elektrik Üretim A.Ş. 15,00 Balıkesir Bandırma 25 BANDIRMA RES Borasco Enerji ve Kimya Sanayi ve Ticaret A.Ş. 60,00 Balıkesir Bandırma 26 SOMA 1 RES Soma Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 88,20 Manisa Soma 27 BELEN RES Belen Elektrik Üretim A.Ş. 36,00 Hatay Belen 28 SARIKAYA RES Alize Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 28,80 Tekirdağ Şarköy 29 KOCADAG 2 Kores Kocadağ Rüzgar Enerji Santralı 15,00 İzmir Urla 9 Türkiye Rüzgar Enerjisi Birliği, 2011 TEMMUZ 2011 Sayfa 16
Rüzgar Santrali Adı T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Rüzgar Santrali İşletmecisi / Sahibi Üretim A.Ş. Kurulu Güç (MW) Mevkii 30 BANDIRMA 3 As Makinsan Temiz Enerji Elektrik RES Üretim San. ve Tic. A.Ş. 24,00 Balıkesir Bandırma 31 MERSIN RES Akdeniz Elektrik Üretim A.Ş. 33,00 Mersin Mut 32 BOREAS 1 ENEZ RES Boreas Enerji Üretim Sistemleri A.Ş. 15,00 Edirne Enez 33 ALIAGA RES Bergama RES Enerji Üretim A.Ş. 90,00 İzmir Bergama, Aliağa 34 SENBUK RES Bakras Enerji Elektrik Üretim ve Tic. A.Ş. 15,00 Hatay Belen 35 ZIYARET RES Ziyaret RES Elektrik Üretim San. ve Tic. A.Ş. 35,00 Hatay Samandağ 36 SOMA RES Bilgin Rüzgar Santrali Enerji Üretim A.Ş. 90,00 Manisa Soma 37 KUYUCAK RES Alize Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 25,60 Manisa Kırkağaç 38 SARES RES Garet Enerji Üretim ve Ticaret A.Ş. 22,50 Çanakkale Ezine 39 TURGUTTEPE RES Sabaş Elektrik Üretim A.Ş. 22,00 Aydın Çine 40 CANAKKALE RES Enerjisa Enerji Üretim A.Ş. 29,90 Çanakkale Ezine 41 SUSURLUK RES Alentek Enerji A.Ş. 45,00 Balıkesir Susurluk Tablo 5. İnşa Halinde Olan Rüzgar Santralleri 10 Rüzgar Santrali Adı Rüzgar Santrali İşletmecisi / Sahibi TOPLAM 1.414,55 Kurulu Güç (MW) Mevkii 1 Karadağ Garet Enerji Üretim ve Ticaret A.Ş. 10,00 İzmir-Aliağa 2 Söke-Çatalbük ABK Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 30,00 Aydın-Söke Kapıdağ Rüzgar Enerjisi Santralı Elektrik Kapıdağ 3 Üretim San. ve Tic. A.Ş. 34,85 Balıkesir-Bandırma 4 Şamlı (Extantion) Baki Elektrik Üretim Ltd. Şti. 24,00 Balıkesir-Şamlı 5 Bozyaka Kardemir Haddecilik San. ve Tic. Ltd. Şti. 12,00 İzmir-Aliağa 6 Sarıtepe Zorlu Rüzgar Enerjisi Elektrik Üretimi AŞ. 50,00 Sarıtepe-Osmaniye 7 BANGUC RES Bangüç Bandırma Elektrik Üretim A.Ş. 15,00 Balıkesir-Bandırma 8 Sares Garet Enerji Üretim ve Ticaret A.Ş. 7,50 Çanakkale-Ezine 9 Dağpazarı Enerjisa Enerji Üretim A.Ş. 39,00 Mersin 10 Soma Soma Enerji Elektrik Üretim A.Ş. 52,20 Soma-Manisa 11 Balıkesir Bares Elektrik Üretimi A.Ş. 142,50 Balıkesir-Kepsut 12 SAHRES Galata Wind Enerji Ltd. Şti. 93,00 Balıkesir-Bandırma 13 AYRES Ayres Ayvacık Elektrik Santrali Ltd. Şti 5,40 Çanakkale 14 AKRES Best A.Ş. 45,00 Manisa-Akhisar 15 METRİSTEPE Can Enerji 40,00 Bilecik 16 YUNTDAG RES (Extantion) İnnores Elektrik Üretim A.Ş. 42,50 İzmir-Aliağa 17 AMASYA Alentek Enerji A.Ş. 40,00 Amasya 18 TOKAT Alentek Enerji A.Ş. 40,00 Tokat 19 SENKOY RES Eolos Rüzgar Enerjisi Uretim AS / Guris Ins. 27,00 Hatay-Şenköy TOPLAM 749,95 10 Türkiye Rüzgar Enerjisi Birliği, 2011 TEMMUZ 2011 Sayfa 17
2000 MW lık rüzgar enerjisi yatırımı ile 26 milyon ton CO 2 salınımı engellenecek ve toplam enerji talebinin yaklaşık %25 i karşılanacaktır. Rüzgâr enerjisinin üretiminde 20.000 MW lık hedefe ulaşıldığında yaklaşık 240000 kişiye istihdam olanağı doğacaktır. Elektrik yapısında yapılacak iyileştirmelerle kurulu güç artırılacak ve çevresel bir yatırım olan rüzgar enerjisine yapılacak yatırım oranı yükselecektir Böylece çevre ve enerji denkleminde yer alan sorunlar çevre lehine çözülmüş olacaktır. 3.3. Türkiye de Güneş Enerjisi Türkiye de Güneş Enerjisi Uygulamaları Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından hazırlanan Global Radyasyon Dağılımı, Güneşlenme Süresi Dağılımı haritaları ile Türkiye Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası verilerine göre Türkiye nin güneşlenme süresi ve yatay yüzeye gelen toplam radyasyon değerlerine ait tablolar aşağıda verilmektedir. Şekil 6. Global Radyasyon Dağılımı Haritası 11 Şekil 7. Güneşlenme Süresi Dağılımı Haritası 11 11 EİE İdaresi Genel Müdürlüğü, 2011 TEMMUZ 2011 Sayfa 18
Türkiye Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası verilerine göre Türkiye nin güneşlenme süresi ve yatay yüzeye gelen toplam radyasyon değerleri şekil 8 de verilmiştir. Bu değerlere göre Türkiye de yatay yüzeye gelen ortalama radyasyon değerleri 4,17 kwh/m 2 -gün iken, yıllık ortalama güneşlenme süresi 2.740 saattir. Şekil 8. Türkiye Güneş Enerjisi Potansiyeli 12 Tablo 6. Ülkemizde Yıllara Göre Kurulu Kolektör Alanları İle Üretim ve Tüketim Değerleri 12 Yıl Kurulu Kollektör Alanı (m2) Üretim TEP) Tüketim (TEP) 2008 12.000 000 420.000 420.000 2009 12.250 000 428.750 428.750 2010 (Tahmini) 12.350 000 432.250 432.250 Türkiye de henüz güneş pili, şebekeye bağlantılı PV sistemi ve CSP teknolojileri uygulamada görülmemektedir. Ülkenin yıllık toplam ışınım şiddeti 1.311kWh/m 2 -yıl (günlük toplam 3.6kWh/m 2 ) olup ortalama güneşlenme süresi 2.740 saattir. Güneş enerjisi potansiyeli ise 380 milyar kwh/yıl olarak hesaplanmıştır. Bu potansiyel dahilinde güneş enerjisinden daha düz plakalı güneş kolektörleri yardımıyla meskenlerde sıcak su elde edilmesinde faydalanılmaktadır. Kurulu güneş kolektörü miktarı yaklaşık 12 milyon m 2 dir. Yıllık üretim hacmi ise 750.000 m 2 dir. Bu bilgiler ışığında Türkiye de güneş enerjisinden ısı enerjisi üretimi miktarının oldukça yüksek olduğu söylenebilir. 12 EİE İdaresi Genel Müdürlüğü, 2011 TEMMUZ 2011 Sayfa 19
3.4. Türkiye de Jeotermal Enerji T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Jeotermal enerji yer kabuğunun derinliklerindeki ısının oluşturduğu, sıcaklığı sürekli olarak bölgesel atmosferik yıllık ortalama sıcaklığın üzerinde olan, çevresindeki sulara göre daha fazla erimiş madde ve gaz içerebilen, doğal olarak çıkan veya teknik yöntemlerle yeryüzüne çıkarılan su, buhar ve gazlar ile kızgın kuru kayalardan elde edilen su, buhar ve gazlardan doğrudan, dolaylı ve entegre kullanım ile üretilen her türlü enerji olarak tanımlanmaktadır. Ülkemizde jeotermal sahalar büyük bir çoğunlukla orta ve düşük sıcaklıklı sahalardır ve bilinen jeotermal kaynakların %95'i ısıtmaya uygun sıcaklıkta olup çoğunlukla Batı, Kuzeybatı ve Orta Anadolu da bulunmaktadır. Tablo 7 de, jeotermal kaynağın içerdiği akışkan sıcaklığına göre sıralanmış olarak elektrik üretimine uygun jeotermal sahalar yer almaktadır. Tablo 7. Türkiye de Elektrik Üretimine Uygun Jeotermal Sahalar Sahanın Adı o C Sahanın Adı Denizli - Kızıldere 242 Kütahya Simav 162 Aydın Germencik Ömerbeyli 232 İzmir Seferihisar 153 Manisa Alaşehir Kurudere 184 Manisa Salihli Caferbey 150 Manisa Salihli Göbekli 182 Aydın Yılmazköy 142 Çanakkale Tuzla 174 İzmir Balçova 136 Aydın Pamukören 173 İzmir Dikili 130 Aydın Salavatlı 171 Konut Isıtması ve Termal Tesis Isıtması Türkiye nin muhtemel jeotermal ısı potansiyeli 31.500 MW olup bunun da teorik karşılığı 5 milyon konut ısıtmacılığıdır. Jeotermal enerji ile Gönen de (Balıkesir) 3.200, Kızılcahamam da (Ankara) 2.500, Narlıdere+Balçova da (İzmir) 14.500, Sandıklı da 2.000, Kırşehir de 1.800, Afyon da 4.500, Kozaklı da (Nevşehir) 1.000, Sarayköy de (Denizli) 1.500, Salihli de (Manisa) 2.500, Edremit de (Balıkesir) 500 ve Diyadin de (Ağrı) 1000 konut ısıtılmaktadır. Biokütle Enerjisi ve Biyoyakıtlar Avrupa Birliği 2020 yılında enerji tüketiminin %20 sini yenilenebilir enerji ile karşılamayı düşünmektedir. Üye ülkeler için %10 biyoyakıt kullanımını hedeflemektedir. Biyoetanol sektöründe mevcut durumda 3 üretim tesisi vardır. Ülkemizdeki biyoetanol tesislerinin en büyüğü Pankobirlik bünyesinde Konya da kurulan ve şeker pancarından üretim yapan 84 milyon litre kapasiteli biyoetanol tesisidir. Diğer 2 tesisten biri Bursa Kemal Paşa da kurulu 40 milyon lt kapasitesi olan mısırdan üretim yapan tesistir. 40 milyon lt kapasiteli Adana da kurulu olan tesiste ise buğday ve mısırdan üretim yapılmaktadır. Ayrıca Eskişehir Şeker Fabrikası Alkol Üretim Tesisi de yakıt alkolü üretecek şekilde revize edilmiştir. Türkiye de kurulu biyoetanol kapasitesi yaklaşık benzin ihtiyacımızın %8 ini karşılayabilecek kapasitede olup bu kapasite kullanılamamaktadır. Nedeni ise ÖTV muafiyetinde yaşanan sıkıntıdır. o C TEMMUZ 2011 Sayfa 20
Çünkü ÖTV muafiyeti benzinle harmanlanan biyoetanolün sadece %2 lik dilimine uygulanmakta ancak mevzuat benzine %5 etanol karışımına izin vermektedir. Aynı sorunun benzeri biyodizel için de geçerlidir. Yapılmış yatırımlar atıl kalmıştır. Uygulamadaki sorunlar çözülebilirse tarım, sanayi, ulaştırma gibi farklı alanlarda katma değer oluşturacaktır. Nüfus artışı, açlıkla mücadele tarım alanlarının planlı olarak en verimli şekilde kullanımını gerektirmektedir. Her ne kadar bugünün teknolojisiyle üretilen biyoyakıt hammaddeleri büyük oranda gıda ve yem niteliği taşısa da gelecek kuşak biyoyakıt üretim teknolojilerinin pazarda yer alabilmesi için var olan biyoyakıt teknolojilerinin geliştirilmesi ve Ar-Ge çalışmalarının planlı ve titiz bir şekilde yürütülmesi gereklidir. Bu da bu günün teknolojisinin ve gelişiminin politikalarla desteklenmesi ile mümkündür. Pek çok ülkede olduğu gibi ülkemizde de doğalgaz niteliğinde biyogaz üretimi ve doğal gaz kullanılan her alanda; elektrik üretiminin yanı sıra ısı ve ulaştırma yakıtı olarak da biyogaz kullanımı desteklenmeli, uygulamaların yaygınlaştırılması için gerekli alt yapılar oluşturulmalı ve uygun teşvik mekanizmaları geliştirilmelidir. 3.5. Türkiye de Yenilenebilir Enerji Teşvikleri 2010 yılının sonunda yasalaşan yenilenebilir enerji kaynaklarının elektrik enerjisi üretimi amaçlı kullanımına ilişkin kanunda değişiklik yapılmasına dair kanun ile yenilenebilir enerji yatırımlarına önemli teşvikler getirilmiştir. Bu fiyatlar 31 Aralık 2015 tarihine kadar işletmeye giren yenilenebilir enerji yatırımları için 10 yıl süre ile uygulanacaktır. 31 Aralık tan sonra ise fiyatlar bu fiyatları geçmeyecek şekilde Bakanlar Kurulu nca yeniden belirlenecektir. Tablo 8. Türkiye de Yenilenebilir Enerji Yatırımlarına Uygulanan Teşvikler Yenilenebilir Enerji Kaynağına Dayalı Üretim Tesis Tipi I Sayılı Cetvel a. Hidroelektrik üretim tesisi 7,3 b. Rüzgar enerjisine dayalı üretim tesisi 7,3 c. Jeotermal enerjisine dayalı üretim tesisi 10,5 d. Biyokütleye dayalı üretim tesisi (çöp gazı dahil) 13,3 e. Güneş enerjisine dayalı üretim tesisi 13,3 Uygulanacak Fiyatlar (ABD Doları cent/kwh) Tablo 8 den de görülebileceği gibi en yüksek teşvik güneş enerjisi ve biyokütleye dayalı üretime verilmiştir. Teşvik sıralamasında jeotermal enerji ikinci sırada hidroelektrik ve rüzgar enerjisi ise yenilenebilir enerji kaynakları arasında en az teşvik alan enerji türleridir. Alınacak bu teşvikleri yerli üretime önem vererek Tablo 9 da da görülebileceği gibi mümkündür. TEMMUZ 2011 Sayfa 21
Tablo 9. Türkiye de Yenilenebilir Enerji Sektöründe Yerli Üretime Uygulanan Teşvikler Tesis Tipi a. Hidroelektrik üretim tesisi b. Rüzgar enerjisine dayalı üretim tesisi c. Jeotermal enerjisine dayalı üretim tesisi d. Biokütleye dayalı üretim tesisi (çöp gazı dahil) e. Güneş enerjisine dayalı üretim tesisi f. Jeotermal enerjisine dayalı üretim tesisi II Sayılı Cetvel Yurt İçinde Gerçekleşen İmalat 1- Türbin 1,3 2- Jeneratör ve güç elektroniği 1,0 1- Kanat 0,8 2- Jeneratör ve güç elektroniği 1,0 3- Türbin kulesi 0,6 4- Rotor ve nasel gruplarındaki mekanik aksamın tamamı (Kanat grubu ile jeneratör ve güç 1,3 elektroniği için yapılan ödemeler hariç.) 1- PV panel entegrasyonu ve güneş yapısal mekaniği imalatı 0,8 2- PV modülleri 1,3 3- PV modülünü oluşturan hücreler 3,5 4- İnvertör 0,6 5- PV modülü üzerine güneş ışınını odaklayan malzeme 0,5 1- Radyasyon toplama tüpü 2,4 2- Yansıtıcı yüzey levhası 0,6 3- Güneş takip sistemi 0,6 4- Isı enerjisi depolama sisteminin mekanik aksamı 1,3 5- Kulede güneş ışınını toplayarak buhar üretim sisteminin mekanik aksamı 2,4 6- Stirling motoru 1,3 7- Panel entegrasyonu ve güneş paneli yapısal mekaniği 0,6 1- Akışkan yataklı buhar kazanı 0,8 2- Sıvı veya gaz yakıtlı buhar kazanı 0,4 3- Gazlaştırma ve gaz temizleme grubu 0,6 4- Buhar veya gaz türbini 2,0 5- İçten yanmalı motor veya stirling motoru 0,9 6- Jeneratör ve güç elektroniği 0,5 7- Kojenerasyon sistemi 0,4 1- Buhar veya gaz türbini 1,3 2- Jeneratör ve güç elektroniği 0,7 3- Buhar enjektörü veya vakum kompresörü 0,7 Yerli Katkı İlavesi (ABD Doları cent/kwh) TEMMUZ 2011 Sayfa 22
4. TR42 DOĞU MARMARA BÖLGESİ NDE YENİLENEBİLİR ENERJİ Bölgede sanayi kuruluşlarının sayısının fazla olmasının bir sonucu olarak, bölge toplam elektrik tüketimi Türkiye toplam elektrik tüketimi içerisinde %7,3 lük bir oranla büyük bir paya sahiptir. Bölge kişi başına toplam elektrik tüketiminde Düzey-2 bölgeleri arasında 2. sırada yer alırken, Kocaeli iller sıralamasında 1., Yalova ise 8. sırada yer almaktadır. Bölgede elektrik tüketiminin %71 i sanayi sektöründe, %12 si konutlarda, %9 u ise ticarethanelerde gerçekleşmektedir. Tablo 10. Türkiye de ve Bölgede Enerji Tüketimi Göstergeleri 13 Türkiye TR 42 Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova Toplam Elektrik Tüketimi (MWh) Türkiye Elektrik Tüketimine Oranı Kişi Başına Toplam Elektrik Tüketimi (kwh) Kişi Başına Elektrik Tüketimi Sırası 193.322.600 14.101.641 9.950.360 2.003.112 705.495 778.295 664.379 - % 7,3 % 5,1 % 1 % 0,4 % 0,4 % 0,4 2.664 4.416 6.536 2.325 2.105 2.866 3.280-2. Bölge 1. İl 24.İl 34. İl 13. İl 8. İl Dünya nüfusunun artması ve teknolojinin gelişmesiyle beraber enerji tüketimi artmaktadır. Dünya enerji ihtiyacı 2003 te 10,6 milyar TEP civarında iken bu değer 2010 da 12,4 milyar, 2020 de ise 15,4 milyar TEP olacağı beklenmektedir. 2003 yılı verilerinde fosil kaynaklı enerji üretimi toplam üretimin %86 sıdır. Fosil kaynaklardan petrol 41, doğalgaz 62, kömür ise 230 yıl sonra tükenecektir. Yakın gelecekte tükenecek fosil kaynaklarının verimli kullanılması gerekmekte, aynı zamanda yenilenebilir enerji kaynaklarının daha etkin ve yaygın kullanılması sağlanmalıdır. 4.1. Bölgede Hidroelektrik Enerji Hidroelektrik santraller su gücünden faydalanarak elektrik üreten santrallerdir. Devreye alınış ve çıkarılışları çok kolay ve hızlı olduğundan su rejimine bağlı olarak enerji gereksiniminin yoğun olduğu saatlerde çalıştırılarak, enerjiye daha az gereksinim olduğu zamanlarda devre dışı bırakılabilirler. Bölgede bulunan Sakarya havzasında Elektrik İşleri Etüt İdaresi nin yapmış olduğu etüt çalışmalarında önemli potansiyel tespit edilmiştir. Bölgede yer alan inşa halinde ve işletmede olan santrallerin kapasiteleri Tablo 11 de verilmiştir. Aşağıdaki tabloda toplam kısmında görülen 210,5 MW değeri inşaat ve işletmede olan lisans almış santrallerin toplam kapasitesidir. Mevcut ve inşa halinde olan santrallerde doğal dengenin korunmasına özen gösterilmesi yerinde olacaktır. 13 TEİAŞ,2010 TEMMUZ 2011 Sayfa 23
Tablo 11. Bölgede Yer Alan Hidroelektrik Santraller 14 T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI İl Firma Adı Gücü Durumu Kocaeli Kızkale Elektrik 0,4 MW İşletmede Karel Elektrik 9,3 MW İşletmede Elen Enerji 30,5 MW İnşa Halinde Sakarya Taşyatak Enerji 11,04 MW İnşa Halinde Düzce Enerji Birliği 5,34 MW İnşa Halinde Aksa Enerji 26,4 MW İnşa Halinde Adasu Enerji 9,6 MW İnşa Halinde Timse Elektrik 3,64 MW İnşa Halinde Düzce Enerji Birliği 4,67 MW İnşa Halinde Düzce Nuryol Enerji 7,23 MW İşletmede Düzce Enerji Birliği 5,34 MW İşletmede AKSU HES 55,2 MW İnşa Halinde Aycan Enerji 9,7 MW İnşa Halinde Bolsu Enerji 2,15 MW İnşa Halinde Özgür Elektrik 8,68 MW İşletmede Bolu Bolsu Enerji 3,4 MW İnşa Halinde Elite Elektrik 14,65 MW İnşa Halinde İkiler Enerji 3,3 MW İnşa Halinde Toplam 210,5 MW 4.2. Bölgede Rüzgar Enerjisi Rüzgâr enerjisi, rüzgârı oluşturan hava akımının sahip olduğu kinetik enerjisidir. Bunun bir kısmı, mekanik veya elektrik enerjisine dönüştürülebilmektedir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından il bazında rüzgâr türbini kurulabilecek alanlar incelenmiş, il bazında potansiyeller gösterilmiştir. Buna göre bölgede 727 MW potansiyel tespit edilmiş olup, Yalova ili 533 MW lık potansiyeli ile ön plana çıkmaktadır. Şu anda Yalova da 54 MW lık bir rüzgâr enerji santrali inşaat aşamasındadır. Ekonomik rüzgâr enerjisi santrali yatırımı için rüzgar hızının en az 7m/s ve üzerinde olması ve kapasite faktörünün %30 ve üzerinde olması gerekmektedir. Şekil 9. Bölge Rüzgar Enerjisi Haritası 15 14 EPDK ve TEİAS, 2011 15 EİE İdaresi Genel Müdürlüğü, 2011 TEMMUZ 2011 Sayfa 24
Şekil 10. Kocaeli İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Kocaeli ilinde 7m/s rüzgar hızı ve %30 kapasite faktörü baz alındığında Gebze, Körfez ve Karamürsel ilçelerinin rüzgar enerjisi yatırımları açısından kullanılabileceği söylenebilir. Rüzgar yatırımları için arazi bedellerinin de dikkate alınması gerekmektedir. Şekil 11. Kocaeli İlinde Kapasite Faktörü Dağılımı TEMMUZ 2011 Sayfa 25
Şekil 12. Kocaeli İlinde Rüzgar Santralı Kurulabilecek Alanlar T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Kocaeli ili için rüzgâr santrali kurulabilecek alanlar haritada gösterilmektedir. Gri renkli alanlara rüzgâr santrali kurulamayacaktır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından hazırlanan rüzgar enerjisi atlasına göre Kocaeli nde toplam 15,57 km2 alanda 77,84 MW lık rüzgar enerjisi santrali yatırımı yapılabileceği belirtilmiştir. Şekil 13. Sakarya İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı TEMMUZ 2011 Sayfa 26
Sakarya ilinde 7m/s rüzgar hızı ve %30 kapasite faktörünün üzerinde değerlerin yer aldığı yerler Pamukova, Kaynarca ve Ferizli ilçeleridir. Bu ilçelerde yatırım kararlarında bağlantı hatlarının uzaklığı arazi maliyeti, çevresel unsurlar göz önüne alınmalıdır. Şekil 14. Sakarya İlinde Kapasite Faktörü Dağılımı Gri renkli alanlara rüzgar santralı kurulamayacağı kabul edilmektedir. Sakarya ilinde Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından yapılan çalışmalarda toplam 0.4 km2 alanda 2 MW lık rüzgar enerjisi santralı kurulabileceği tespit edilmiştir. Şekil 15. Sakarya İlinde Rüzgar Santralı Kurulabilecek Alanlar TEMMUZ 2011 Sayfa 27
Şekil 16. Düzce İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Düzce ilinde Elektrik İşleri Etüt idaresi tarafından yapılan çalışmada rüzgâr enerjisi yatırımı yapılabilecek herhangi bir yer bulunamamıştır. Bölge illeri arasında rüzgâr enerjisi açısından en fakir il Düzce ilidir. Şekil 17. Düzce İlinde Kapasite Faktörü Dağılımı TEMMUZ 2011 Sayfa 28
Düzce ilinde Elektrik işleri Etüd İdaresi tarafından tespit edilmiş rüzgar santralı alanı yoktur. Şekil 18. Düzce İlinde Rüzgar Santrali Kurulabilecek Alanlar Bolu ilinde 7m/s rüzgar hızı ve %30 kapasite faktörünün üzerinde değerlerin yer aldığı yerler Bolu ilinin güneyinde yer alan Seben, Kıbrısçık, Mudurnu ilçeleridir. Bu ilçelerde yatırım kararlarında bağlantı hatlarının uzaklığı, arazi maliyeti, çevresel unsurlar, orman vasfı göz önüne alınmalıdır. Şekil 19. Bolu İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı TEMMUZ 2011 Sayfa 29
Şekil 20. Bolu İlinde Kapasite Faktörü Dağılımı T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Gri renkli alanlara rüzgar enerjisi santralı kurulamayacağı kabul edilmektedir. Bolu ilinde Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından yapılan çalışmalarda toplam 23,42 km2 alanda 117,12 MW lık rüzgar enerjisi santralı kurulabileceği tespit edilmiştir. Şekil 21. Bolu İlinde Rüzgar Santralı Kurulabilecek Alanlar TEMMUZ 2011 Sayfa 30
Şekil 22. Yalova İlinde Rüzgar Hızı Dağılımı T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Yalova ilinde 7m/s rüzgar hızı ve %30 kapasite faktörünün üzerinde değerlerin yer aldığı bölge Armutlu Çınarcık ve Termal arasında kalan alanı içine almaktadır. Bu bölgede yatırım kararlarında bağlantı hatlarının uzaklığı, arazi maliyeti, çevresel unsurlar, orman vasfı göz önüne alınmalıdır. Şekil 23. Yalova İli Kapasite Faktörü Dağılımı Gri renkli alanlara rüzgâr enerjisi santrali kurulamayacağı kabul edilmektedir. Yalova ilinde Elektrik İşleri Etüt İdaresi tarafından yapılan çalışmalarda toplam 106,62 km2 alanda 533,12 MW lık rüzgar enerjisi santralı kurulabileceği tespit edilmiştir. Bölge illeri arasında en yüksek rüzgar enerjisi santralı yatırım potansiyeli içeren il Yalova dır. TEMMUZ 2011 Sayfa 31
Şekil 24. Yalova İli Rüzgâr Santralı Kurulabilecek Alanlar T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Aşağıdaki tablolarda bölge illerindeki rüzgar enerjisi değerlerinin toplam alan ve toplam kurulu güç açısından özeti yer almaktadır. Bolu ve Yalova illerinin diğer illere nazaran ön plana çıktığı söylenebilir. Tablo 12. Bölge Rüzgar Değerleri Toplam Alan 50m de rüzgar gücü (W/m 2 ) 50 m de rüzgar hızı (m/sn) Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova 300-400 6.8-7.5 15.57 0.4 0 23.42 77.36 400-500 7.5-8.1 0 0 0 0 29.20 500-600 8.1-8.6 0 0 0 0 0.06 600-800 8.6-9.5 0 0 0 0 0 >800 >9.5 0 0 0 0 Toplam 15.57 0.4 0 23.42 106.62 Tablo 13. Bölge Rüzgar Değerleri Toplam Kurulu Güç (MW) 50m de rüzgar gücü (W/m 2 ) 50 m de rüzgar hızı (m/sn) Kocaeli Sakarya Düzce Bolu Yalova 300-400 6.8-7.5 77.84 2 0 117.12 386.86 400-500 7.5-8.1 0 0 0 0 146 500-600 8.1-8.6 0 0 0 0 0.32 600-800 8.6-9.5 0 0 0 0 0 >800 >9.5 0 0 0 0 0 Toplam 77.84 2 0 117.12 533.12 TEMMUZ 2011 Sayfa 32
4.3. Bölgede Dalga Enerjisi Bölge için bir diğer yenilenebilir enerji kaynağı da dalga enerjisi olabilir. Bölgede denize kıyısı olan alanlarda dalga enerjisi potansiyeli çalışmasının yapılması ve bu potansiyelin değerlendirilmesi yerinde olacaktır. 4.4. Bölgede Güneş Enerjisi Dünyanın en önemli enerji kaynağı olan güneş, yeryüzündeki fiziksel oluşumları etkileyen başlıca enerji kaynağıdır. Güneş kaynaklı enerji, dönüşerek farklı enerji türleri içerisinde kullanılmaktadır. Türkiye de gerçekleşen ortalama 1.311 KWh/m 2 -yıl lık güneş enerjisi oldukça önemli bir potansiyel olup, Doğu Marmara TR42 Bölgesi ndeki 1.168 KWh/m 2 -yıl olan güneş enerjisi, ülke ortalamasının altında olsa da Avrupa ile karşılaştırıldığında yüksek bir orandır. Sakarya Üniversitesi bünyesinde yapılan güneş enerjisine yönelik çalışmalar, bu noktada önemli bir potansiyel olarak düşünülebilecektir. Bu alana yönelik tanıtım ve yatırımların yapılması önemlidir. Aşağıdaki tablolarda Doğu Marmara TR42 Bölgesi ndeki tüm il ve ilçelerin güneş enerjisi potansiyelleri verilmiştir. Şekil 25. Bölge Güneş Enerjisi Haritası 16 16 http://gepa.eie.gov.tr/, 2010 TEMMUZ 2011 Sayfa 33
Şekil 26. Kocaeli ili Kullanılamaz Alanlar Haritası T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Kocaeli ilinde güneş enerjisinden yararlanılamayacak bölgeler haritada boyalı olmayan bölgelerdir. Toplam radyasyon ve güneşlenme sürelerine bakıldığında ilçeler arasında önemli bir fark yoktur. Tablo 14. Kocaeli ili ve ilçeleri toplam radyasyon ve güneşlenme süresi değerleri AYLAR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Kocaeli A 1,42 2,27 3,2 4,38 5,59 5,98 5,8 5,23 4,14 2,82 1,68 1,21 B 3,29 4,17 5,2 6,55 8,56 9,79 10,44 9,59 7,96 5,4 3,95 3,06 Derince A 1,47 2,36 3,21 4,4 5,6 5,99 5,82 5,24 4,16 2,8 1,7 1,2 B 3,3 4,19 5,21 6,58 8,58 9,78 10,44 9,59 7,96 5,4 3,97 3,09 Gebze A 1,43 2,33 3,19 4,39 5,6 5,99 5,8 5,23 4,15 2,8 1,69 1,2 B 3,3 4,2 5,28 6,67 8,64 9,88 10,52 9,63 7,94 5,36 3,95 3,08 Gölcük A 1,42 2,18 3,23 4,43 5,63 6,05 5,85 5,27 4,17 2,89 1,7 1,22 B 3,28 4,15 5,17 6,54 8,64 9,76 10,39 9,57 8 5,43 4 3,04 Kandıra A 1,38 2,21 3,15 4,3 5,54 5,91 5,74 5,17 4,06 2,77 1,62 1,2 B 3,3 4,15 5,2 6,51 8,48 9,81 10,49 9,61 7,89 5,36 3,87 3,05 Karamürsel A 1,42 2,24 3,25 4,45 5,62 6,05 5,83 5,29 4,2 2,9 1,7 1,22 B 3,29 4,18 5,22 6,64 8,52 9,8 10,3 9,5 8,03 5,41 4,05 3,09 Körfez A 1,46 2,36 3,2 4,39 5,61 5,99 5,83 5,25 4,16 2,8 1,69 1,2 B 3,3 4,18 5,23 6,6 8,59 9,8 10,4 9,59 7,93 5,37 3,95 3,07 Merkez A 1,43 2,28 3,22 4,41 5,61 6,01 5,82 5,25 4,17 2,84 1,7 1,21 B 3,28 4,17 5,15 6,46 8,56 9,74 10,4 9,57 8 5,45 3,99 3,06 A: Toplam radyasyon (kwh/m 2 -gün) B: Güneşlenme süresi (saat) TEMMUZ 2011 Sayfa 34
Şekil 27. Sakarya İlinde Kullanılamaz Alanlar Haritası T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Sakarya ilinde güneş enerjisinden yararlanılamayacak alanlar haritada boyalı olmayan alanlardır. İlçeler arasında toplam radyosyon ve güneşlenme sürelerinde önemli bir değişiklik yoktur. Tablo 15. Sakarya ili ve ilçeleri toplam radyasyon ve güneşlenme süresi değerleri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Sakarya A 1,42 2,29 3,28 4,41 5,64 6,01 5,84 5,27 4,19 2,86 1,69 1,23 B 3,2 4,23 5,01 6,33 8,39 9,72 10,35 9,56 8,01 5,53 4,05 3,09 Akyazı A 1,43 2,32 3,35 4,46 5,71 6,07 5,94 5,32 4,27 2,89 1,71 1,24 B 3,1 4,25 4,87 6,28 8,48 9,72 10,39 9,62 8,07 5,6 4,1 3,06 Ferizli A 1,4 2,23 3,19 4,3 5,54 5,9 5,73 5,19 4,08 2,8 1,6 1,2 B 3,2 4,2 5,19 6,42 8,42 9,8 10,49 9,6 7,95 5,49 3,97 3,1 Hendek A 1,41 2,28 3,28 4,39 5,62 5,98 5,84 5,26 4,19 2,85 1,69 1,22 B 3,14 4,23 5,02 6,32 8,4 9,71 10,39 9,61 8 5,54 4,04 3,05 Karapürçek A 1,43 2,19 3,31 4,44 5,67 6,05 5,89 5,29 4,22 2,9 1,7 1,22 B 3,12 4,21 4,86 6,25 8,51 9,72 10,38 9,59 8,04 5,56 4,07 3,03 Karasu A 1,36 2,19 3,19 4,29 5,54 5,91 5,74 5,16 4,06 2,8 1,6 1,2 B 3,2 4,2 5,17 6,41 8,38 9,79 10,48 9,63 7,91 5,49 3,94 3,08 Kaynarca A 1,37 2,21 3,17 4,3 5,53 5,9 5,72 5,16 4,05 2,79 1,6 1,2 B 3,28 4,2 5,21 6,49 8,44 9,8 10,5 9,62 7,91 5,41 3,92 3,09 Kocaali A 1,33 2,19 3,22 4,32 5,59 5,94 5,8 5,19 4,09 2,8 1,61 1,21 B 3,18 4,19 5,13 6,32 8,3 9,76 10,44 9,64 7,9 5,5 3,96 3,04 Merkez A 1,41 2,25 3,23 4,38 5,58 5,96 5,78 5,24 4,15 2,83 1,7 1,2 B 3,24 4,23 5,11 6,4 8,51 9,78 10,42 9,6 8,04 5,52 4,04 3,1 Sapanca A 1,43 2,18 3,25 4,42 5,64 6,04 5,86 5,27 4,19 2,9 1,7 1,22 B 3,21 4,15 5,03 6,32 8,41 9,71 10,27 9,49 8,02 5,45 4,01 3,03 Söğütlü A 1,4 2,29 3,2 4,31 5,56 5,9 5,75 5,23 4,1 2,8 1,65 1,2 B 3,22 4,24 5,14 6,4 8,46 9,78 10,45 9,6 7,99 5,5 4 3,1 A: Toplam radyasyon (kwh/ m 2 -gün) B: Güneşlenme süresi (saat) TEMMUZ 2011 Sayfa 35
Şekil 28. Düzce İli Kullanılamaz Alanlar Haritası T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Gri renkli alanlar Düzce ili haritasında güneş enerjisinden yararlanılamayacak alanları göstermektedir. İlçeler arasında radyasyon ve güneşlenme değerleri bakımından kayda değer bir fark görülmemektedir. Tablo 16. Düzce İli ve İlçeleri Toplam Radyasyon ve Güneşlenme Süresi Değerleri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Sakarya A 1,42 2,29 3,28 4,41 5,64 6,01 5,84 5,27 4,19 2,86 1,69 1,23 B 3,2 4,23 5,01 6,33 8,39 9,72 10,35 9,56 8,01 5,53 4,05 3,09 Akyazı A 1,43 2,32 3,35 4,46 5,71 6,07 5,94 5,32 4,27 2,89 1,71 1,24 B 3,1 4,25 4,87 6,28 8,48 9,72 10,39 9,62 8,07 5,6 4,1 3,06 Ferizli A 1,4 2,23 3,19 4,3 5,54 5,9 5,73 5,19 4,08 2,8 1,6 1,2 B 3,2 4,2 5,19 6,42 8,42 9,8 10,49 9,6 7,95 5,49 3,97 3,1 Hendek A 1,41 2,28 3,28 4,39 5,62 5,98 5,84 5,26 4,19 2,85 1,69 1,22 B 3,14 4,23 5,02 6,32 8,4 9,71 10,39 9,61 8 5,54 4,04 3,05 Karapürçek A 1,43 2,19 3,31 4,44 5,67 6,05 5,89 5,29 4,22 2,9 1,7 1,22 B 3,12 4,21 4,86 6,25 8,51 9,72 10,38 9,59 8,04 5,56 4,07 3,03 Karasu A 1,36 2,19 3,19 4,29 5,54 5,91 5,74 5,16 4,06 2,8 1,6 1,2 B 3,2 4,2 5,17 6,41 8,38 9,79 10,48 9,63 7,91 5,49 3,94 3,08 Kaynarca A 1,37 2,21 3,17 4,3 5,53 5,9 5,72 5,16 4,05 2,79 1,6 1,2 B 3,28 4,2 5,21 6,49 8,44 9,8 10,5 9,62 7,91 5,41 3,92 3,09 Kocaali A 1,33 2,19 3,22 4,32 5,59 5,94 5,8 5,19 4,09 2,8 1,61 1,21 B 3,18 4,19 5,13 6,32 8,3 9,76 10,44 9,64 7,9 5,5 3,96 3,04 Merkez A 1,41 2,25 3,23 4,38 5,58 5,96 5,78 5,24 4,15 2,83 1,7 1,2 B 3,24 4,23 5,11 6,4 8,51 9,78 10,42 9,6 8,04 5,52 4,04 3,1 Sapanca A 1,43 2,18 3,25 4,42 5,64 6,04 5,86 5,27 4,19 2,9 1,7 1,22 B 3,21 4,15 5,03 6,32 8,41 9,71 10,27 9,49 8,02 5,45 4,01 3,03 Söğütlü A 1,4 2,29 3,2 4,31 5,56 5,9 5,75 5,23 4,1 2,8 1,65 1,2 B 3,22 4,24 5,14 6,4 8,46 9,78 10,45 9,6 7,99 5,5 4 3,1 A: Toplam radyasyon (kwh/ m 2 -gün) B: Güneşlenme süresi (saat) TEMMUZ 2011 Sayfa 36
Şekil 29. Bolu İli Kullanılamaz Alanlar Haritası T.C. DOĞU MARMARA KALKINMA AJANSI Bolu ilinde güneş enerjisinden yararlanılamayacak alanlar haritada gri renkli bölümlerdir. İlçeler arasında radyasyon değerleri ve güneşlenme süreleri açısından önemli bir fark tespit edilememiştir. Tablo 17. Bolu İli ve İlçeleri Toplam Radyasyon ve Güneşlenme Süresi Değerleri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Bolu A 1,55 2,62 3,5 4,56 5,94 6,21 6,23 5,46 4,46 2,96 1,77 1,31 B 3,28 4,41 5,19 6,53 8,31 9,73 10,44 9,74 8,15 5,78 4,26 3,12 Dörtdivan A 1,61 2,74 4,24 4,61 6,08 6,3 6,4 5,54 4,55 2,99 1,8 1,32 B 3,48 4,49 5,48 6,71 8,32 9,76 10,54 9,84 8,19 5,87 4,31 3,17 Gerede A 1,49 2,77 3,56 4,59 6,05 6,28 6,38 5,53 4,55 2,95 1,8 1,33 B 3,57 4,55 5,66 6,81 8,26 9,76 10,56 9,87 8,17 5,88 4,34 3,18 Göynük A 1,52 2,55 3,5 4,61 5,89 6,22 6,15 5,44 4,44 2,99 1,8 1,31 B 3,07 4,41 4,51 6,2 8,54 9,76 10,42 9,72 8,31 5,81 4,33 3,19 Kıbrıscık A 1,63 2,8 3,6 4,64 6,06 6,3 6,4 5,57 4,58 3,02 1,81 1,37 B 3,42 4,52 5,48 6,65 8,36 9,75 10,5 9,86 8,27 5,94 4,36 3,18 Mengen A 1,51 2,44 3,41 4,43 5,8 6,09 6,09 5,37 4,32 2,9 1,71 1,27 B 3,36 4,35 5,34 6,65 8,12 9,69 10,46 9,74 7,95 5,63 4,16 3,04 Merkez A 1,55 2,61 3,48 4,53 5,94 6,2 6,25 5,44 4,43 2,93 1,74 1,3 B 3,29 4,4 5,32 6,57 8,28 9,73 10,47 9,76 8,09 5,77 4,21 3,11 Mudurnu A 2,03 2,58 3,49 4,57 5,89 6,19 6,18 5,44 4,43 2,96 1,77 1,31 B 3,08 4,29 4,96 6,37 8,27 9,69 10,23 9,54 8,09 5,65 4,2 3,04 Seben A 1,63 2,64 3,55 4,6 5,94 6,22 6,22 5,5 4,5 3,01 1,8 1,34 B 1,55 2,62 3,5 4,56 5,94 6,21 6,23 5,46 4,46 2,96 1,77 1,31 A: Toplam radyasyon (kwh/ m 2 -gün) B: Güneşlenme süresi (saat) TEMMUZ 2011 Sayfa 37