Ekonomi I 9.Bölüm: Monopol Piyasası Doç.Dr.Tufan BAL Not:Bu sunun hazırlanmasında büyük oranda Prof.Dr.Tümay ERTEK in Temel Ekonomi kitabından faydalanılmıştır.
2 9.1.Monopol Piyasasının Özellikleri Monopol piyasası tek bir firmanın bulunduğu ve o firmanın üretip sattığı malların yerine kolayca ikame edilebilecek başka malların olmadığı bir piyasadır. Piyasanın tamamına tek bir firma sahip olduğu için firma monopolcü firma (tekel) diye adlandırılır. Gerçek hayatta saf monopol piyasalarına fazla rastlanılmaz. Elektrik, su, doğalgaz firmaları.
3 9.1.Monopol Piyasasının Özellikleri Birden fazla firmanın bulunduğu bazı piyasalarda firmaların aralarındaki rekabeti kaldırıp kendilerine daha fazla menfaat sağlamak amacıyla anlaşıp ortak hareket etmeleri durumunda monopol gücü yaratılmış olur. Bu tip monopollerin en yaygınları karteller ve tröstlerdir. Kartel; firmaların yaptıkları anlaşmalarla bir birlik (monopol gücü) oluşturmalarıdır. Anlaşma daha çok fiyatın veya her firmanın üretip satacağı mal miktarının belirlenmesine yöneliktir. Örnek;OPEC
4 9.1.Monopol Piyasasının Özellikleri Tröst; Firmaların fiyat veya miktar üzerinden anlaşmalarının ötesinde birleşip tam bir monopol gücü oluşturduğu birliktir. Monopol piyasasının bir başka özelliği de, başka firmaların piyasaya girmesinde kısıtlamalar, zorluklar bulunmasıdır.
5 Diğer Firmaların Monopol Piyasasına Girmesini Önleyen En Önemli Kısıtlamalar 1.Doğal Kısıtlamalar: Kaynağı ölçek ekonomileridir. Bir malın üretiminde, geniş bir üretim aralığında ölçek ekonomileri bulunuyorsa ve bir firma ölçek ekonomilerinden dolayı piyasanın tümüne en ucuz maliyette mal üretip arz edebiliyorsa, o zaman iki veya daha fazla firmanın piyasadaki talebe göre mal üretilmesi yerine bir firmanın mal üretmesi daha düşük maliyetli olacaktır.
Diğer Firmaların Monopol Piyasasına Girmesini Önleyen En Önemli Kısıtlamalar 6
7 Diğer Firmaların Monopol Piyasasına Girmesini Önleyen En Önemli Kısıtlamalar 2.Yasal Kısıtlamalar: Devlet tarafından getirilir. 4 çeşittir. a)devletin verdiği işletme imtiyazı: PTT, TEDAŞ b)devletin verdiği lisans: Doktorluk, eczacılık, hakimlik ve avukatlık gibi bazı mesleklerin yapılabilmesi için lisans gerektirir. c)patent:bir firmaya yeni bir mal veya hizmet üretimiyle ilgili olarak belli bir süre için yalnız kendisinin bunu üretip satabileceğine ilişkin verilmiş yasal bir hak olup, belli bir süreyi kapsar. Patentler yeni ürünlerin ve üretim yöntemlerinin geliştirilmesini teşvik ederler.
Diğer Firmaların Monopol Piyasasına Girmesini Önleyen En Önemli Kısıtlamalar d) Telif Haklar: Bir kitabın yazarına, bir besteciye, bir ressama veya başka türden bir sanat eseri ortaya koyan kişiye eserini basması veya çoğaltması için tanınan yasal bir haktır. Eserin sahibi bu basım veya çoğaltma işini kendisi yapabileceği gibi başka birinin üstlenmesine izin ve yetki verebilir. Telif hakkı, çoğunlukla, o alanda faaliyette bulunan firmaya satılır ve firma o eserin basım veya çoğaltma işini gerçekleştirir. 8
9 9.2.Monopol de Kısa Dönem Denge Fiyatı ve Miktarı Monopol piyasasında sadece bir firma olduğundan firmanın talep eğrisi ile piyasa talep eğrisi aynıdır. Tam rekabet piyasasında talep eğrisi yatay eksene paralel iken, monopol de aşağı doğru eğilimlidir. Tam rekabet piyasasında fiyatı monopolcü belirler ve tüketiciye empoze eder. Monopol piyasasında arz eğrisi yoktur. Monopolcü firma talep eğrisi ve maliyetlere göre karını maksimum yapacak şekilde üreteceği malın miktarını ve o miktara denk düşen fiyatı belirler.
10 9.2.Monopol de Kısa Dönem Denge Fiyatı ve Miktarı Örnek;Tablo 9.1 deki gibi, karın maksimum olduğu miktar Q=3 ve buna denk düşen fiyat P=70 dir. Monopol için de kar maksimizasyonu kuralı, MC=MR ye denk düşen Q miktarında mal üretmesidir. Bu nokta Q=3 tür. Örnekte görüldüğü gibi bu noktada ATC=63.33 =(P- ATC)*Q=20 TL dir. Veya =TR-TC olup herhangi bir miktar, daha az kar sağlayacaktır.
9.2.Monopol de Kısa Dönem Denge Fiyatı ve Miktarı 11
12 9.2.Monopol de Kısa Dönem Denge Fiyatı ve Miktarı Q=3 noktasında P(=AR)>MC dir. Bu durum ekonomik etkinliğin sağlanamadığını gösterir. Q=2 kara geçiş, Q=4 ise karan zarara geçişi ifade eden başa baş noktasıdır.
13 9.3.Uzun Dönem Denge Fiyatı ve Miktarı Uzun dönemde piyasaya başka bir firma veya firmalar girip monopol gücünü ortadan kaldırmamış ise, monopolcü karını maksimum etmek için MR=MC kuralına göre faaliyetine devam eder.
14 9.4.Monopole Yöneltilen Eleştiriler Tam rekabet piyasasına göre monopol piyasasında üretim daha az, fiyat daha fazladır. Monopolcü firmanın tam rekabet ortamına göre daha fazla kar etmesi durumu monopolcü lehine olup, fakat tüketicinin aleyhine olup gelir dağılımına olumsuz katkıda bulunur.
15 9.5.Monopol ile İlgili Bazı Çözüm Önerileri 1.Hiç bir şey yapılmasın: Milton Friedman a göre, patenler veya başka yasal imtiyazlar ile korunamayan monopoller uzun dönemde başka firmaların piyasaya girmeleri ile monopol pozisyonlarını kaybedeceklerdir. O zaman monopol oligopol e dönüşecektir. Tuvalet kağıdı sektöründe İpek Kağıt, sıhhi tesisatta Vitra ve otomobilde Anadol.
16 9.5.Monopol ile İlgili Bazı Çözüm Önerileri 2.Monopoller birbirleriyle rekabet eden iki veya daha fazla sayıda firmaya bölünsün:anti-tröst yasalarının bulunduğu Amerika da bazı örnekler görüşmüştür. 3.Monopollerin ekonomik karlarının bir kısmı veya tamamı vergilendirilsin:elde edilecek mali olanaklar ile devlet toplum yararına daha fazla hizmetler verebilir. 4.Monopollerin ürettiği mal miktarları ve uyguladığı fiyatlar düzenlensin:regülasyon adlı düzenlemeyle, devlet fiyatlara müdahale edip fiyatları tüketicilerin de yararına olacak şekilde belirlemesi.
17 9.6.Fiyat Farklılaştırması Aynı malın farklı alıcılara farklı fiyatlardan satılmasına fiyat farklılaştırması denir. Amaç, farklı alıcıların farklı alım durumlarına göre farklı fiyatlar uygulanarak karı maksimum yapmaktır. İki türlüdür. a)satın Alınan Miktara Göre: Firma malını satın alanlara satın aldıkları miktara göre farklı fiyatlar uygulayabilir. Genellikle, fazla miktarlarda satın alana az miktarda satın alana göre daha düşük bir fiyat uygular.
18 9.6.Fiyat Farklılaştırması b)malın Satıldığı Piyasaya Göre: Monopolcü malını farklı piyasalarda farklı fiyatlardan satabilir. Farklı alıcılar için farklı fiyat esnekliklerin olması toplam piyasanın faklı alt piyasalara bölünmesini sağlar. Bu durumda monopolcü firma karını maksimize edecek şekilde farklı piyasalarda farklı fiyatlar uygular.
19 9.6.Fiyat Farklılaştırması Örneğin; iç piyasa ile dış piyasada talebin fiyat esneklinin farklı olması durumunda iç piyasa ile dış piyasada uygulanan fiyatlar farklı olur. Genellikle dış piyasadaki fiyat esnekliği iç piyasadaki fiyat esnekliğinden büyük olup, fiyatlar dış piyasada iç piyasaya göre daha düşüktür. Uluslararası ticarette bu duruma damping denir. Amerika da bazı firmalarca üretilip dış piyasalara satılmak üzere gönderilen malların üzerinde Amerika da satılmamak üzere.
20 Malın satıldığı piyasaya göre fiyat farklılaştırması, iç ve dış piyasa ayrımı dışında; Gelire göre fiyat farklılaştırması: Bir operatör doktorun düşük gelirli bir hastaya bir ameliyatı yüksek gelirli birisine göre daha ucuza yapabilir. Mevsimine göre fiyat farklılaştırması: Havayolları (Hotel) firmalarının yılın değişik dönemlerinde değişik fiyat uygulaması Mal veya hizmetin kullanımına göre fiyat farklılaştırması: Türkiye de sanayide kullanılan elektrik ile konutlarda kullanılan elektrik fiyatlarının farklı olması.
Malın satıldığı piyasaya göre fiyat farklılaştırması, iç ve dış piyasa ayrımı dışında; Yaşa göre fiyat farklılaştırması: THY ve TCDD nda 65 veya daha fazla (veya öğrencilere) hizmet fiyatlarında indirim yapılması Markaya göre fiyat farklılaştırması: Bir firma aynı malı farklı markalarla farklı fiyatlardan satabilir. Bölgelere göre fiyat farklılaştırması: ABD de bazı devlet üniversiteleri, öğrencinin üniversitenin bulunduğu eyaletten olup olmamasına göre farklı fiyatlar uygulamaktadır. 21
22 İletişim Bilgilerim: Doç.Dr.Tufan BAL Süleyman Demirel Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölümü ISPARTA baltufan@yahoo.com http://tufanbal.net