MİKRO-İKTİSAT. Ders 8 Tekelci Rekabet ve Oligopol

Transkript

1 MİKRO-İKTİSAT Ders 8 Tekelci Rekabet ve Oligopol

2 Tartışılacak Konular Tekelci Rekabet Oligopol Fiyat Rekabeti Kartel Oyun Teorisi ve Oligopol: Mahkumlar Açmazı

3 Tekelci Rekabet Monopolcü rekabet piyasası çok sayıda firma tarafından üretilen ve birbirleri yerine rahatlıkla ikame edilebilen bir grup malın bir birinden farklı imiş gibi gösterilmesinin sağlanması sonucu her firmanın belirli bir alıcı kitlesini kendisine bağlamayı başardığı bir başka ifade ile belirli bir alıcı kitlesi üzerinde monopol gücü sağladığı bir piyasa olarak tanımlanabilir.

4 Tekelci Rekabet Tekelci rekabet piyasaları tam rekabet piyasalarına şu iki açıdan benzerler: (1) piyasada çok sayıda firma vardır ve (2) piyasaya girişin önünde engeller yoktur. Fakat tam rekabet piyasasından farklılaştırılmış ürün üretilmesi bakımından ayrılır.

5 Tekelci Rekabet Özellikleri 1) Çok sayıda firma 2) Serbest giriş-çıkış Piyasaya karakterini veren kolayca piyasaya giren firmaların, büyük reklam masraflarına katlanmalarıdır. 3) Farklılaştırılmış Ürün (kalite, görünüm veya marka aşinalığı bakımından farklı), fakat hala ürün ikame edilebilir.

6 Tekelci Rekabet Firmaların tekel gücü büyük ölçüde firmanın ürününü rakip firmalarınkinden farklılaştırma derecesine bağlıdır. Ürün farklılaştırması arttıkça malın talep esnekliği düşecek ve fiyat yükselecektir. Tekelci rekabete örnek piyasalar: Diş macunu Sabun ve deterjan sanayi

7 Kısa ve Uzun Dönemde Tekelci Rekabet Piyasasındaki Firmanın Dengesi Kısa Dönem MC $/Q Uzun Dönem MC AC AC P S P L D S D L MR S MR L Q S Miktar Q L Miktar

8 Kısa ve Uzun Dönemde Tekelci Rekabet Piyasasındaki Firmanın Dengesi Gözlemler (Kısa-Dönem) Tekelde olduğu gibi tekelci rekabette firma negatif eğimli talep eğrileriyle çalışırlar. (mal farklılaştırmasından dolayı) İkameden dolayı talep oldukça esnektir MR < P MR = MC iken karlar maksimum olur. P>AC olduğu için kar pozitiftir.

9 Kısa ve Uzun Dönemde Tekelci Rekabet Piyasasındaki Firmanın Dengesi Ancak Uzun Dönemde: Pozitif kar yeni firmaları çeker, giriş engeli olmadığı için yeni firmalar endüstriye girer. Eski firmaların talebi D L ye düşer. Firmanın çıktı ve fiyat düzeyi düşer Uzun dönemde AC eğrisi Talebe teğet olacağı için (P = AC), firmanın ekonomik karı sıfır olacaktır.

10 Tam Rekabet ve Tekelci Rekabet Piyasasının Karşılaştırılması Tam Rekabet Tekelci Rekabet MC AC Net Kayıp Deadweight loss MC AC P C D = MR P D L MR L Q C Miktar Q MC Miktar

11 Tekelci Rekabet Tekelci Rekabet ve İktisadi Etkinlik Tekelci Rekabetin olduğu bir endüstride etkinsizliğin iki kaynağı vardır: 1. Tekel gücü (farklılaştırmadan kaynaklanan) tam rekabetten daha yüksek bir fiyata neden olmakta (P>MC). Fiyat MC = D, noktasına düşürülecek olursa tüketici-üretici rantı sarı renkli üçgen kadar artacaktır.

12 Tekelci Rekabet 2) Tekelci rekabette firmalar eksik kapasite ile çalışır ve çıktı AC nin minimum noktasına denk düşen çıktı düzeyinin altındadır Bu iki etkinsizlik kaynağı tüketicilerin refahını düşürmesine rağmen, farklılaştırılmış ürün yelpazesinin sağladığı kazançlar bu kayıpları belli oranda telafi edeceğini iddia eden iktisatçılar da vardır.

13 Oligopol Oligopol, birbirlerine etki edebilecek kadar az sayıda satıcının sonsuz sayıda alıcı ile karşı karşıya olduğu bir piyasadır. Tam rekabet ile monopol piyasaları arasında yer alan bu piyasa, monopolcü rekabet piyasası ile birlikte gerçek ekonomik hayatta en fazla görülen piyasa türüdür. Özellikleri Az sayıda firma Ürün farklılaştırması olabilir veya olmayabilir Giriş engellerinden dolayı firmalar uzun dönemde önemli karlar elde ederler.

14 Oligopol Örnekler Otomotiv Alüminyum Petro-Kimya Ürünleri Bilgisayarlar

15 Oligopol Giriş Engelleri: Doğal Giriş Engelleri: Ölçek ekonomileri (Scale economies) Patentler (Patents) Lisanslar, İsim Kullanma, Marka Teknoloji (Technology)

16 Oligopol Bunlara ek olarak endüstrinin içindeki firmalar girişi engelleyecek stratejik kararlar uygulayabilirler. Stratejik Uygulamalar Piyasayı mala boğmak Gerekli bir girdiyi kontrol etmek

17 Oligopol Oligopol bir firmayı yönetmek zordur çünkü fiyatlandırma, çıktı, reklam ve yatırım kararları önemli stratejik mülahazaları gerektirir. Oligopolcü bir firmanın yöneticileri kendilerini rakip firmaların yerine koyarak ne yapacaklarını tahmin ederek karar vermek zorundadırlar (stratejik kararlar ve rakiplerin tepkileri)

18 Oligopol Oligopolcü Bir Piyasada Denge Tam rekabet, tekel ve tekelci rekabette üretici, çıktı ve fiyat kararları verirken rakiplerin davranışlarını dikkate almak zorunda değildir. Oligopolde ise, üreticiler fiyat ve üretim miktarı kararlarını verirken rakiplerinin vereceği tepkileri hesaba katmak zorundadırlar.

19 Oligopol Bu mantık bize oligopol piyasasında dengeyi belirlemek için bir zemin sağlamaktadır. Dengenin Tanımı: Denge durumunda, firmaların çıktı ve fiyatlarını değiştirmeleri için herhangi bir neden yoktur; Firmalar yapabileceklerinin en iyisini yapmışlardır Tüm firmalar rakiplerinin davranışlarını hesaba katarak karar vereceğini bilir.

20 Oligopol Modelleri 1-Anlaşmasız Oligopoller 2- Anlaşmalı Oligopoller

21 Anlaşmasız Oligopol Modelleri Cournot modeli (Düopol) Bertrand Modeli Edgeworth Modeli Chamberlin Modeli Stackelberg Modeli Sweezy Modeli

22 Anlaşmalı Oligopol Modelleri A-Fiyat Liderliği a-maliyet Avantajına Sahip Fiyat Liderliği b- Hakim Firmanın Fiyat Liderliği c-barometrik Fiyat Liderliği B- Kartel

23 Oligopol Cournot Modeli Düopol: İki firma birbiriyle rekabet etmektedirler Her bir firma homojen bir ürün üretmekte ve piyasa talep eğrisini bilmektedir. Diğer firmanın üretim düzeyinin sabit olacağı varsayımıyla, kendilerine en yüksek karı sağlayan üretim miktarını saptayacaklardır. Dolayısı ile firmalar arasındaki rekabet fiyat değil üretim ve satış miktarı konusunda olmaktadır. Her bir firma üretim düzeyini belirlerken karşı tarafı (rakibi) dikkate almak zorundadır

24 Fiyat Rekabeti ve Bertrand Modeli Oligopolde rekabet çıktı yerine fiyat konusunda ortaya çıkabilir. Bertrand Modeli, homojen ürünlerin üretildiği oligopol bir piyasada fiyat rekabetini göstermek için kullanılır. Bertrand modeli Cournot modeline benzer, sadece düopolcü aynı anda miktar yerine fiyatı seçer. Karşı karşıya oldukları talep eğrileri bir birinin benzeri olan firmalar rakiplerinin fiyatını sabit tutacağı varsayımı altında kendi karlarını maksimum kılma amacına yönelik fiyat tespitine yönelmektedirler.

25 Fiyat Rekabeti Bertrand Modeli Bertrand modeli pek çok yönden eleştirilmektedir: 1) firmalar homojen ürün üretiyorsa, fiyat değil miktar belirleyerek rekabet etmeleri daha doğaldır. 2) Firmalar fiyatı belirleseler ve aynı fiyatı uygulasalar bile firmaların piyasa paylarına ilişkin hiçbir bilgi vermemektedir.

26 Fiyat Rekabeti 3)Farklılaştırılmış Ürün Olması Durumunda Fiyat Rekabeti: Oligopol piyasalar çoğu kez farklılaştırılmış ürünlere sahiptir. Piyasa payları bu durumda sadece fiyatlarca değil, dizayn, performans ve dayanıklılık faklılıklarınca belirlenir.

27 Edgeworth Modeli Bu modelde, rekabetin fiyat ve miktar üzerinden olduğu kabul edilir Modellin en önemli varsayımı, firmaların üretim kapasitelerinin sınırlıdır, hiçbir firma tek başına piyasaya hakim olamaz Sonuç: Fiyat rekabeti sonucu, fiyat ve üretim miktarları devamlı olarak dalgalanacak, belirli bir denge fiyat söz konusu olmayacaktır

28 Chamberlin Modeli Bu model, Cournot, Betrand ve Edgeworth un firmaların geçmişten ders almayacakları varsayımını reddeder Firmalar geçmişten ders alırlar ve endüstri karını maksimize kılacak şekilde hareket ederler, kendilerine maksimum monopol karı sağlayan istikrarlı dengeye yönelebileceklerini öne sürmektedir

29 Stackelberg Modeli Bu model, düopolcü firmalardan birinin, rakibinin Cournot varsayımına göre hareket ettiğinin farkına vararak bu piyasada lider firmanın ortaya çıkacağını öne sürer. Lider firma, piyasaya ilk giren ve dolayısı ile söz konusu piyasada ne kadar üreteceğine karar veren ilk firmadır. Rakibin kendisinin kararına nasıl tepki vereceğini bilir ve üretim miktarı konusunda aldığı kararı değiştirmeyerek kendi karını maksimize eder

30 Sweezy Modeli (Dirsekli Talep Eğrisi) Modelin temelinde, her bir firmanın rakiplerinin fiyat düşüşlerini takip edeceği fakat fiyat artışlarını takip etmeyeceği fikri vardır. Bu modelde firmalar aynı büyüklüktedir ve homojen mal üretmektedirler Bütün firmalar aynı fiyatı uygulamakta ve aynı piyasa payına sahip olmaktadırlar Firmalar piyasada yüksek fiyat uygularlarsa satışları düşük olacak, düşük fiyatlarda ise tüketiciler daha çok satın almayacaklardır. Bunun anlamı, talep eğrisinin fiyat düşüşlerine karşı esnek değil, fiyat artışlarına karşı esnek olduğudur

31 Dirsekli Talep Eğrisi Fiyat Fiyat P iken firma fiyat artışında D1 talep eğrisini izlerken, fiyat düşüşünde eğri boyunca D ye doğru hareket edecektir P D1 P MC1 MC D Q* Miktar MR

32 Kartel (Cartel) Bir endüstride faaliyette bulunan oligopolcü firmaların aralarındaki rekabeti azaltarak karlarını en yüksek düzeye çıkarma için yaptıkları işbirliğine kartel denir. Özellikleri 1) Fiyat ve miktarı belirleyen açık bir anlaşma vardır. 2) Tüm firmaları kapsamayabilir, yine bazıları uymama yoluna (cheat) gidebilir.

33 Kartel 3) Çoğu kez Uluslararasıdır Başarılı Kartel Örnekleri OPEC Uluslar arası Boksit Birliği Avrupa Cıva Başarısız Kartel Örnekleri Bakır Kalay Kahve Çay Kakao

34 Kartel 4) Başarılı Olma Şartları Kartel anlaşması olmadığı durumda, rekabetin çok yoğun olacağı düşüncesi, hile yapmayı engeller Tekel gücü Potansiyeli esnek olmayan talep Talep katı ve MC nin çok üstündeyse Kartele üye olmayanların arz eğrisi esnek olmadığı zaman.

35 OYUN TEORİSİ VE OLİGOPOL Firmalar neden tekel gibi hareket ederek ortak karlarını maksimize edecek bir fiyat belirlemezler? Çünkü 1) Kartel oluşturmak güçtür (firmalar anlaşmaya uymayabilir), ve 2) anti-tröst ve kartel yasalarına aykırıdır. Bu gibi durumlarda Oyun teorisi optimum stratejiyi verebilir

36 Fiyatlandırma Oyunu: Dominant strateji Firma 2 Fiyat 4 Fiyat 6 Fiyat 4 12, 12 20, 4 Firma 1 Fiyat 6 4, 20 16, 16

37 Rekabete Karşı Anlaşma: Mahkum Açmazı Bu iki firma işbirliği içermeyen bir oyun oynamaktadır. Her bir firma bağımsız olarak diğerinin alacağı tavrı da dikkate alarak kendi yararını maksimize etmeye çalışır. Soru: neden her iki firma daha yüksek kar getirmesine rağmen 6 yerine 4 fiyatını seçmektedir? Çünkü birbirlerine güvenmiyorlar, biri fiyatları düşürerek piyasada aslan payını alabilir.

38 Rekabete Karşı Anlaşma: Mahkum Açmazı İki firma kendi aralarında yaptırımı olan bir sözleşme imzalamadıkları sürece dominant stratejiyi seçeceklerdir. Oyun Teorisinde Mahkum Açmazı olarak bilinen örnek oligopolcü firmaların karşılaştığı problemi çok iyi açıklamaktadır.

39 Rekabete Karşı Anlaşma: Mahkum Açmazı Senaryo İki şüpheli birlikte cinayet işlemekle suçlanmaktadır. İki şüpheli ayrı hücrelerde tutulmaktadır ve kendi aralarında iletişim yoktur. Her birine ayrı ayrı suçlarını itiraf etmeleri istenmektedir.

40 Mahkum Açmazı: Kazanç-Kayıp Matrisi Dominant Strateji Öterse Mahkum B Susarsa Öterse Mahkum A -5, -5-1, -10 Ötmeyi Tercih Edermisiniz? Susarsa -10, -1-2, -2

41 Mahkum Açmazı * Her biri kendisi konuşmazsa kendisinden yararlanılmasından çekinmektedir. * Sonuç olarak, her ikisi ötecek ve herbiri 5 yıl hapis yatacaktır.

42 Kazanç-Kayıp Matrisi Sonuçlar: Oligopol Piyasalarında 1) Anlaşma daha yüksek karlara yol açar. 2) Açık ve zımni anlaşma olasıdır 3) Bir kez anlaşma olunca, fiyatları düşürüp karını arttırma motifi önemli hale gelir.

43 Mahkum Açmazı ve Oligopolde Fiyatlama Oligopolcü Davranışlarına İlişkin Bazı Gözlemler 1) Bazı oligopol piyasalarında, zaman içinde tahmin edilebilir bir fiyatlandırma ortamı oluşabilir ve arzulanan birlikte hareket söz konusu olabilir.

44 Mahkum Açmazı ve Oligopolde Fiyatlama Oligopolcü Davranışlar 2) Diğer bazı oligopol piyasalarında ise, firmalar aşırı kavgacı olabilir ve birlikte hareket mümkün olmayabilir. Firmalar fiyat değişimlerinde gönülsüzdür çünkü rakip benzer biçimde tepki verir. Bu durumda fiyatlar oldukça katı olur.