İKT 207: Mikro iktisat. Faktör Piyasaları

Transkript

1 İKT 207: Mikro iktisat Faktör Piyasaları

2 Tartışılacak Konular Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Tam Rekabetçi Faktör Piyasalarında Denge Monopson Gücünün Olduğu Faktör Piyasaları Monopol Gücünün Olduğu Faktör Piyasaları

3 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Tam Rekabetçi Faktör Piyasalarının Özellikleri: 1) Üretim faktörünün çok sayıda satıcısı 2) Üretim faktörünün çok sayıda alıcısı 3) Alıcı ve satıcılar fiyatı piyasadan veri olarak almaktadırlar

4 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Diğer varsayımlar: Üretim faktörü alıcısının, faktörün piyasa fiyatı üzerinde herhangi bir etkisi olmadığı varsayılır. Başlangıçta tek değişken faktör olduğunu varsaymaktayız. Mal ve hizmetlere olan tüketici talebinden farklı olarak; faktörlere olan talep türetilmiş (türe, dolaylı, bağlı) taleptir (derived demand). Firmanın çıktı düzeyi ve girdi maliyetlerinden türetilmektedir.

5 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Tek Değişken Faktör Durumunda Firmanın Ek Varsayımlar: Faktör Talebi Sermaye (K) ve emek (L) olmak üzere iki faktör kullanılmaktadır Sermayenin (K) maliyeti r (kira maliyeti) Emeğin maliyeti w (ücret) olarak verilmiştir. K sabit ; L ise değişkendir

6 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Burada firmanın çözmesi gereken problem: Ne kadar işçi (emek) istihdam edecektir?

7 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Tek Değişken Faktör Durumunda Firmanın Faktör Talebi İşçinin ürettiği çıktının değerini ölçmek: Emeğin marjinal ürün değeri (Marginal Revenue Product of Labour), MRP L MPR L : ek bir birim emek istihdam ettiğimizde, ürettiğimiz ek nihai çıktı satışından elde edilen geliri ifade eder.

8 TR L TR Q * Q L L bir birim artarsa, toplam hasila ne kadar degisir. Bu da: MRP L = (MP L )*(MR) MR. MP L MP L : Emeğin marjinal fiziki ürünü MRP L, ücret düzeyinden (= marjinal faktör maliyeti) yüksekse firma daha çok işçi çalıştırmak isteyecektir.

9 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Tek Değişken Faktör Durumunda Firmanın Faktör Talebi Mal ve hizmet piyasasında tam rekabet koşullarının geçerli olduğunu kabul edelim Bu durumda MR = P olacaktır.

10 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Soru Tek Değişken Faktör Durumunda Firmanın Faktör Talebi Daha çok işçi çalıştırıldığında MRP L nasıl değişir? Tam rekabet şartlarında, marjinal ürün değeri düşecektir çünkü azalan getiriler söz konusudur. Üretici tekel gücüne sahipse marjinal ürün değeri daha hızlı düşecektir çünkü hem MP L hem de MR düşmektedir.

11 Marjinal Ürün Değeri Ücretler P>MR Çünkü daha çok satmak için fiyatı düşürmek zorundadır Tam Rekabetçi Mal Piyasası (P = MR) Tekelci Mal Piyasası (P > MR) MRP L = MP L x MR MRP L = MP L x P Çalışılan Saat

12 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Bir üretim faktörünün piyasa talebi firmaların faktör talep eğrilerinin yatay toplamıdır. Firma karını maksimize eden emek miktarını şu şekilde seçer: MRP L > w daha çok çalıştırma MRP L < w: daha az istihdam etme MRP L = w: karı maksimum kılan istihdam düzeyi w ücret, başka bir ifade ile işçi çalıştırmanın marjinal maliyetidir (yani marjinal faktör maliyetidir).

13 Sermaye Sabit İken Firmanın İstihdamı Emeğin fiyatı Tam rekabetçi bir emek piyasasında, firma tam esnek bir emek arzı eğrisi ile karşılaşır ve w* ücret düzeyinde istediği kadar işçi çalıştırabilir. Kar maksimizasyonu yapan firma MRP L =W* düzeyinde L* kadar emek istihdam eder. w* S L MRP L = D L L* Emek miktarı

14 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Emek piyasasında bazı nedenlerden (kadınların iş hayatına katılımı vs.) dolayı emek arzı (piyasa) artacak olursa ortaya emek arz fazlası çıkacak ve ücretler düşecektir. Soru Bu, talep edilen emek miktarını nasıl etkiler?

15 Piyasa Emek Arzında Kayma Emek fiyatı Başlangıçta denge noktası w 1 S 1 w 2 S 2 MRP L = D L L 1 L 2 Emek miktarı

16 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Örnek Birden Çok Faktör Değişken Olduğunda Faktör Talebi İki değişken girdi kullanarak tarım alet ve makineleri üretilmektedir: Emek (Labour) Montaj Makineleri Ücret oranının düştüğünü kabul edelim

17 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Soru Birden çok faktör değişken olduğunda, ücretin düşmesi emek talebini nasıl etkiler?

18 Firmanın Emek Talebi Eğrisi (iki değişken faktör) Saat Ücreti Birden fazla faktör değişken olduğunda, firmanın bir faktöre olan talebi her iki faktörün marjinal ürün değerine bağlı olacaktır. Ücret düşmeden önceki denge noktası A B C 10 D L =uzun dönem emek Talep eğrisi 5 MRP L1 MRP L Çalışılan saat

19 Ücret 20 dolar iken, A noktası firmanın emek talep eğrisi üzerinde bir noktayı temsil eder. Ücret 15 dolara düştüğünde, MRP L > W olmaktadır ve firma daha çok emek istihdam etmektedir. Fakat, MRP L kullanılan makineler sabit iken emek talebini temsil etmektedir. Ücretlerdeki düşme firmayı daha çok sermaye kullanmaya teşvik edecektir. Sonuç olarak, daha çok makine ile işgücü daha üretken olacak ve MRP L1 eğrisi MRP L 2, ye kayacak ve firmanın emek talebi eğrisi üzerinde C noktasında denge olacaktır. Denge noktaları olan A ve C birleştirildiğinde, uzun dönem emek talep eğrisi elde edilir. A ve C noktaları emek talep eğrisinin üzerindedir fakat B noktası emek talep eğrisinin üzerinde değildir.

20 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Emeğin Piyasa Talep Eğrisi Tüm firmaların ücretlerdeki düşüşe tepki verdiklerini kabul edelim Tüm firmalar daha çok işçi çalıştıracaktır. Böylece, Mal piyasasında arz artacaktır. Sonuçta mal piyasasında ürünün fiyatı (P) düşecektir. Bu da, firmaların istihdam edecekleri emek miktarını azaltacaktır.

21 Emeğin Piyasa Talep Eğrisi Saat Ücreti 15 Firma E0 Saat Ücreti 15 Endüstri E2 Eğer ürünün fiyatı aynı kalıyorsa yatay toplamıdır 10 E4 E1 10 E5 E3 5 A MRP L2 MRP L1 5 Piyasa Talep Eğrisi D L2 D L1 B L 0 L 1 L 2 Çalışılan Saat Çalışılan Saat

22 Önceki grafikte: tam rekabetçi bir firmanın emek talep eğrisi, MRP L (A da) üretilen malın fiyatının aynı kaldığını varsaymaktadır. Fakat, W düştüğünde (15 ten 10 a) malın fiyatı da (P) düşmekte ve MRP eğrisini aşağı doğru düşürmektedir. Sonuç olarak, piyasanın emek talep eğrisi (B deki) daha katıdır, esnekliği daha düşüktür.

23 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları: Faktör Arzı Piyasa Faktör Arzı Eğrisi Herhangi fiziksel bir girdinin piyasa arz eğrisi pozitif eğimli olacaktır Örneğin: uçak benzini, kumaş, çelik Ancak emek faktörünün arz eğrisi pozitif eğimli olmayabilir. İşgücünün arz eğrisi belirli bir ücret düzeyine kadar pozitif eğimli ve daha sonra geriye bükük (negatif eğimli) olabilmektedir.

24 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Emek Arzı Emek arzı kararları fayda maksimizasyonu çerçevesinde ele alınır boş zaman-çalışma tercihleri faydayı etkiler Ücret oranı boş zamanın maliyetini ölçer Yüksek ücret boş kalmanın altenatif maliyetini yükseltir.

25 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Emek Arzı (Supply of Labour) Yüksek ücretler işçileri daha çok çalışıp daha az boş zaman geçirmeye teşvik eder (ikame etkisi, ki bu etki her zaman negatif) Yüksek ücretler, işçilere boş zaman dahil tüm mallardan daha fazla satın alma olanağı sağlar, bu çalışma saatlerini azaltıcı etki yaratır (gelir etkisi pozitiftir)

26 Tam Rekabetçi Faktör Piyasaları Önemli: Emek arzı eğrisi neden geriye doğru bükümlü olabilmektedir? Eğer gelir etkisi, ikame etkisini aşarsa emek arzı eğrisi geriye doğru bükümlü olabilmektedir.

27 Tersine Esnek (Geriye Bükümlü) Emek Arzı Eğrisi Saat ücreti w3 Gelir etkisi > İkame etkisi Emek Arzı C Dinlenme Tercihi w2 B Gelir etkisi < İkame etkisi Çalışma Tercihi w1 A H1 H3 H2 Gün başına çalışılan saat

28 Ücret Artışının Yol Açtığı Gelir ve İkame Etkileri Gelir (Günde) 480 w = 20 A noktasını seçen işçi: 16 saat boş zaman, 8 saat çalışmayı tercih eder Elde edeceği gelir = 80 Ücretlerin 20ye yükseldiğini varsayalım 240 P w = 10 C İşçi (ücret 20 ise) : 20 saat boş zaman, 4 saat çalışmayı tercih edip, gelir= 80 A B Toplam etki=8-4=4 A dan B ye ikame etkisi (12-16=-4) : AC Gelir etkisi (20-12=8) :CB Q Boş Zaman

29 Tam Rekabetçi Faktör Piyasasında Denge Tam rekabetçi ve monopolcü işverenin istihdam kararlarını karşılaştıralım: Tam rekabetçi bir faktör piyasasında denge fiyatı, faktör arzını, faktör talebine eşitleyen fiyattır. Faktör piyasasında denge, faktör arzının faktör talebine eşitlendiği noktada belirlenir

30 Emek Piyasasında Denge Ücret Tam Rekabetçi Çıktı Piyasası Ücret Monopolcü Çıktı Piyasası S L = AE S L = AE v M w C A w M B D L =P * MP L D L = MRP L MRP L= MR*MP L L C İşgücü Miktarı L M İşgücü Miktarı

31 Emek Piyasasında Denge Tam Rekabetçi bir faktör piyasasında: Denge ücret düzeyi (w C ), MRP L ve emek arzı (ortalama harcama, AE) eğrisinin kesiştiği noktada belirlenir. S L =D L Ve MRP L = (P)(MP L ) olduğundan Piyasalar etkindir Monopolcü bir çıktı piyasasında denge: MR < P Denge ücret w M düzeyi MRP ve S L. eğrisinin kesiştiği noktada belirlenir. Burada MRP L = (MR)(MP L ) w M ücret düzeyinde L M kadar işgücü istihdam edilir Burada: v M = marjinal kazanç ve w M = marjinal maliyet. Yani: piyasalar etkin değildir ve daha az işçi istihdam edilmesi söz konusudur

32 Emek Piyasasında Denge İktisadi Rant (Economic Rent) Bir faktör piyasasında iktisadi rant, bir üretim faktörüne fiili olarak yapılan ödeme ile bu faktörü kiralayıp üretimde kullanmak için ödenebilecek minimum harcama arasındaki farktır

33 İktisadi Rant Ücret İşçi çalıştırmak için ödenebilecek minimum harcama ile Ödenen ücret arasındaki farktır. w* İktisadi Rant A S L = AE Yapılan toplam harcama (ücret) 0w* x AL* B D L = MRP L Rant= ABW* 0 L* Emek Miktarı

34 Rant Soru Arz eğrisi tam esnek veya tam katı olduğunda iktisadi rant nasıl değişir?

35 Emek Piyasasında Denge Toprak: Tam katı (dikey) bir arz eğrisi söz konusudur Toprak arzı sabit olduğuna göre, toprağın fiyatı (kirası) tamamıyla talep tarafından belirlenecektir (en azından kısa dönemde)

36 Toprak Rantı (Land Rent) Fiyat Toprak Arzı s 2 s 1 İktisadi Rant Economic Rent D 2 D 1 Miktar dönüm

37 Faktör Piyasalarında Monopson Gücü Burada Mal ve hizmet piyasalarında tam rekabet yani P=MR varsayımı yapmaktayız. Girdi piyasaları ise burada tam monopson konumundadır (ör. Otomobil firmaları yan sanayiden aldıkları parçalar açısından önemli monopson gücüne sahiptir)

38 Faktör Piyasalarında Monopson Gücü Faktör arz eğrisi (SL) bize monopsonla karşı karşıya kalan faktör arz edenlerin faktör fiyatı arttıkça satmak isteyecekleri miktarları gösterecektir. Monopsonist satın alacağı tüm birimler (faktörler) için aynı fiyatı ödeyeceği için arz eğrisi aynı zamanda ortalama harcama eğrisiyle özdeş olacaktır. MRP ile marjinal harcama eğrisinin kesiştiği noktada optimal ücret (W) ve işgücü (L) belirlenir. Elde edilen denge ücret oranı (W*) ve girdi kullanımı (L*) düzeyi tam rekabetçi düzeylerden (W c ) ve (L c ) daha düşüktür.

39 Marjinal ve Ortalama Harcama Eğrileri Faktör fiyatı 20 Karı max. Eden denge Marjinal Harcama (ME) 15 w c w* = C S L = Ortalama Harcama (AE) D = MRP L L* L c Faktör miktarı

40 Bir üretim faktörünün monopson gücü varsa, marjinal harcama (ME) eğrisi ortalama harcama eğrisinin üzerinde yer alır. Marjinal harcamalar neden S L den yüksektir? Çünkü: firma daha çok işçi çalıştırmak için teklif ettiği ücretleri yükselttiğinde firma tüm işçilere (eskilere de) yüksek ücret ödemek zorundadır.

41 Faktör Piyasalarında Monopson Gücü Monopson Tek alıcıya Örnekler Devlet Askeri araçlar-silahlar Savaş uçakları NASA Astronotlar Tek bir fabrikanın yer aldığı küçük kasaba

42 Faktör Piyasalarında Tekel Gücü Faktör satın alanlar monopson gücüne sahip olacağı gibi, faktör arz edenler de tekel gücüne sahip olabilir. En çok üzerinde durulan örnek güçlü işçi sendikalarının olduğu piyasalardır (endüstriler).

43 Emek Arz Edenlerin Tekel Gücü İşçi Başına Ücret İşçi sendikası monopol konumundaysa, işçi istihdam eden firmaların emek talep eğrisi üzerinde bir noktayı seçer. Emek kiralayan L*, noktasında çalışacak işçi sayısını maksimize eder, bunu işçilerin w*.ücretiyle çalışacakları konusunda anlaşarak yapar. w* A S L MR D L L* İşçi sayısı

44 Emek Arz Edenlerin Tekel Gücü Ücret İşverenlerin rantını maksimum yapan emek miktarı L 1 Marjinal hasıla ile emek arzı eğrilerinin keşistikleri noktada belirlenmektedir. Burada sendika üyeleri w 1 kadar ücret almaktadır. w 1 Max rant MR=SL iken Eğer sendika toplam ücretleri maksimum yapmayı istiyorsa, L 2 üyesinin w 2 ücretle çalışmalarını sağlamalıdır, bu durumda sendikanın marjinal hasılası sıfır olacaktır Max toplam ücret w 2 MR=0 iken Max istihdam w* ise SL=DL iken Elde ediliyor. Ekonomik Rant A S L MR D L L 1 L 2 L* istihdam

45 Faktör Piyasalarında Tekel Gücü Ekonomik rant ve ücretleri kontrol etmenin temel belirleyicisi emek arzını kontrol etmekten geçmektedir.

46 Faktör Piyasalarında Tekel Gücü İşgücü istihdamına ilişkin iki sektörlü bir model Sendikaların tekel gücü, ekonominin sendikalı olmayan kısmını da etkileyecektir.

47 Sendikalı ve Sendikasız Kesimde Ücretin Belirlenmesi Ücret D L =D u +D nu S L Tekelci sendika ücreti yükselttiğinde (w* dan w U, e) bu sektörde istihdam L U kadar azalır. w U w* Toplam emek arzının aynı kalması için, sendikasız kesimde Ücretlerin w* dan w NU. Düşmesi gerekir w NU D U D NU D L L U L NU İşgücü miktarı

48 Tekel Gücünün Olduğu Faktör Piyasaları İki Taraflı Tekel Bir tekelin (sendika), monopsona (tek alıcıya) satış yaptığı piyasadır. Faktör satıcısı işçi sendikası gibi bir tekel ise, satıcı marjinal ürün hasılatı eğrisi üzerinde kendi amacına en uygun noktayı seçecektir (MR=S L ).

49 İki Taraflı Tekel Ücret 25 ME 20 S L = AE Olası Ücretler w C D L = MRP L Emek

50 İki Taraflı Tekel Tekel gücüne sahip bir sendika ile monopson olan işveren pazarlığa giriştiğinde, ücretler pazarlık sürecinin doğasına bağlı olacaktır. Kim kazançlı çıkar? Sendikanın grev yapma tehdidi mevcut şartlarda inandırıcı ise sendika kazançlı çıkar. İşverenin sendika dışından işçi çalıştırabilme olanağı varsa işveren kazançlı çıkacaktır. Eğer her ikisinin tehdidi inanılır ise (pazarlık güçleri eşitse) ücret w c olacaktır.

51 Özel Kesimde Sendikalaşmanın Azalması Açıklama Sendikalar ödenen toplam ücretleri maksimize etmek yerine bireysel ücretleri maksimize etmeye kalkışırlar. Firmaların nitelikli emek yerine sermaye ikame etme olanakları arttıkça sendikalı işçilere olan talep giderek daha esnek hale gelmektedir.