TAŞ VE TOPRAĞA DAYALI ÜRÜNLER SANAYİİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU (CAM SANAYİİ)

SEKİZİNCİ BEŞ YILLIK KALKINMA PLANI DPT: 2551 ÖİK: 567 TAŞ VE TOPRAĞA DAYALI ÜRÜNLER SANAYİİ ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU RAPORU (CAM SANAYİİ) ANKARA 2001

ISBN 975 19 2810 9 (basılı nüsha) Bu Çalışma Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; İnternet adresi belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir. Bu yayın 1000 adet basılmıştır. Elektronik olarak, 1 adet pdf dosyası üretilmiştir

Ö N S Ö Z Devlet Planlama Teşkilatı nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında 540 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname, İktisadi ve sosyal sektörlerde uzmanlık alanları ile ilgili konularda bilgi toplamak, araştırma yapmak, tedbirler geliştirmek ve önerilerde bulunmak amacıyla Devlet Planlama Teşkilatı na, Kalkınma Planı çalışmalarında yardımcı olmak, Plan hazırlıklarına daha geniş kesimlerin katkısını sağlamak ve ülkemizin bütün imkan ve kaynaklarını değerlendirmek üzere sürekli ve geçici Özel İhtisas Komisyonlarının kurulacağı hükmünü getirmektedir. Başbakanlığın 14 Ağustos 1999 tarih ve 1999/7 sayılı Genelgesi uyarınca kurulan Özel İhtisas Komisyonlarının hazırladığı raporlar, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı hazırlık çalışmalarına ışık tutacak ve toplumun çeşitli kesimlerinin görüşlerini Plan a yansıtacaktır. Özel İhtisas Komisyonları çalışmalarını, 1999/7 sayılı Başbakanlık Genelgesi, 29.9.1961 tarih ve 5/1722 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulmuş olan tüzük ve Müsteşarlığımızca belirlenen Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu genel çerçeveleri dikkate alınarak tamamlamışlardır. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ile istikrar içinde büyümenin sağlanması, sanayileşmenin başarılması, uluslararası ticaretteki payımızın yükseltilmesi, piyasa ekonomisinin geliştirilmesi, ekonomide toplam verimliliğin arttırılması, sanayi ve hizmetler ağırlıklı bir istihdam yapısına ulaşılması, işsizliğin azaltılması, sağlık hizmetlerinde kalitenin yükseltilmesi, sosyal güvenliğin yaygınlaştırılması, sonuç olarak refah düzeyinin yükseltilmesi ve yaygınlaştırılması hedeflenmekte, ülkemizin hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin yılda Avrupa Topluluğu ve dünya ile bütünleşme amaçlanmaktadır. 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı çalışmalarına toplumun tüm kesimlerinin katkısı, her sektörde toplam 98 Özel İhtisas Komisyonu kurularak sağlanmaya çalışılmıştır. Planların demokratik katılımcı niteliğini güçlendiren Özel İhtisas Komisyonları çalışmalarının dünya ile bütünleşen bir Türkiye hedefini gerçekleştireceğine olan inancımızla, konularında ülkemizin en yetişkin kişileri olan Komisyon Başkan ve Üyelerine, çalışmalara yaptıkları katkıları nedeniyle teşekkür eder, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı nın ülkemize hayırlı olmasını dilerim.

VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Cam Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Üye Listesi Başkan Ergin GÖRK T.Şişe ve Cam Fab.A.Ş. Başkan V. Metin ŞENOL Koncam A.Ş. Raportör Necmi TARIK T.Şişe ve Cam Fab.A.Ş Komisyon Üyeleri Adil YAVRU Erhan KARAKAYA Mehmet YÜCEL Birsen YILMAZ Mesude ÖZBEY Ethem ARGUN Yalçın KAYAARASI Savaş BAYAZIT Maden İşleri Genel Müdürlüğü Maden İşleri Genel Müdürlüğü Orta Anadolu İhracatçılar Birliği Genel Sekreterliği İGEME DİE Sanayi Bak., Sanayi Genel Müdürlüğü İzotoprak DPT

İçindekiler Yönetici Özeti 1. Giriş.........6 2. Mevcut Durum ve Sorunlar...7 Sayfa 2.1. Mevcut Durum 2.1.1. Sektördeki Kuruluşlar...7 2.1.2. Mevcut Kapasite ve Kullanımı...8 2.1.3. Üretim a) Üretim Yöntemi Teknoloji...8 b) Ürün Standartları...12 c) Üretim Miktarı ve Değeri...13 d) Maliyetler...14 2.1.4. Dış Ticaret Durumu...14 a) İthalat (1) Ürün İthalatı...15 (2) Yarı Ürün İthalatı...16 (3) Hammadde İthalatı...16 b) İhracat...17 2.1.5. Fiyatlar......19 2.1.6. İstihdam......19 2.1.7. Sektörün Rekabet Gücü...20 2.1.8. Diğer Sektörler ve Yan Sanayi ile İlişkiler...22 2.1.9. Mevcut Durumun Değerlendirmesi...22 2.2. Dünya daki Durum ve AB, Diğer Önemli Ülkeler İtibariyle Mukayese...23 2.3. Sektörün Sorunları...24 3. Ulaşılmak İstenen Amaçlar...25 3.1. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (2000-2005)...25 3.1.1. Talep Projeksiyonu...25 a) Yurtiçi Talep Projeksiyonu (2000-2005)...25 b) İhracat Projeksiyonu (2000-2005)...25 c) Toplam Talep Projeksiyonu (2000-2005)...26 3.1.2. Üretim Projeksiyonu (2000-2005)...26 3.1.3. İthalat Projeksiyonu (2000-2005)...26 3.1.4. Teknolojide Muhtemel Gelişmeler...27 3.1.5. Rekabet Gücünde Gelişmeler...27 3.1.6. Çevreye Yönelik Politikalar...27 4. Planlanan Yatırımlar 4.1. Teşvik Belgesi Almış Yatırımlar...28 4.2. Eklenecek Yeni Kapasiteler ve Bölgesel Dağılım...28 4.3. Muhtemel Yatırım Alanları...28 5. Öngörülen Amaçlara Ulaşılabilmesi için Yapılması Gerekli Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler ve Uygulanacak Politikalar...29 3

Yönetici Özeti Türk Cam Sanayii 1935 yılında üretime başlayan Paşabahçe Fabrikası ile kurulmuştur. 65 yıllık bir geçmişe sahip olan Türk Cam Sanayii bu sürede gelişmesini ve büyümesini sürdürmüştür. Bugün camın ana gruplarını oluşturan düzcam (işlenmiş camlar dahil), cam ev eşyası, cam ambalaj, cam elyafı, taşyünü ve cam yünü üretimi en ileri teknolojilerle gerçekleştirilmektedir. Cam sektörü ürünleriyle inşaat, otomotiv, beyaz eşya, gıda, içki, meşrubat, ilaç, kozmetik, turizm (lokanta, ikram dahil ), mobilya, boru, elektrik ve elektronik gibi bir çok sektöre ve ev kesimine girdi vermektedir. Sektördeki büyük kuruluşlar T.Şişe ve Cam Fab.A.Ş., Konya Cam, Güral Cam, İzocam ve İzotoprak tır. Ayrıca işlenmiş camlar alanında üretim yapan çok sayıda firma vardır. T.Şişe ve Cam Fab.A.Ş. düzcam, işlenmiş camlar, cam ev eşyası, cam ambalaj ve cam elyaf üretim tesislerine sahipdir. Konya Cam ve Güral Cam cam ev eşyası, Marmara Cam cam ambalaj, İzocam cam yünü ve taş yünü, İzotoprak da cam yünü üretmektedir. Son beş yılda Türk Cam Sanayii hızlı bir büyüme göstermiştir. T.Şişe ve Cam Fab.A.Ş. 1.2 milyar dolar düzeyinde yatırım harcaması yaparak düzcam, cam ev eşyası, cam ambalaj, cam elyafı ve işlenmiş camlar alanlarında komple yeni ve tevsii yatırımları gerçekleştirmiştir. Bu dönemde Güral Cam ve İzotoprak ile cam ambalaj üreten Marmara Cam üretime geçmiştir. T.Şişe ve Cam Fab.A.Ş. bölgesel hakimiyet ve büyümek için yurtdışında da yatırım gerçekleştirmiştir. Gürcistan da satın alınan cam ambalaj tesisi modernize edilerek üretime başlamıştır. Halen Rusya, Bulgaristan, Ukrayna ve Romanya da bazı yatırım projeleri üzerinde çalışmalar sürdürülmektedir. İhracata yönelik büyüyen cam sanayiinin üretim kapasitesi 1999 yılında 1.6 milyon ton düzeyine ulaşmıştır. Türk Cam Sanayii büyümesini sürdürecektir. Bu büyüme mevcut ve yeni teknolojilerle üretilecek olan katma değeri yüksek ürünlerle gerçekleştirilecektir. Fiber optik, düz ekran camları, güneş pilleri ve güneş kollektörleri yeni ürünlerdir. Küreselleşen dünyamızda cam sanayii % 2-4 büyüme göstermektedir. Cam üreticileri arasında yoğun rekabet kâr marjlarını düşürmektedir. Hızlı bir yoğunlaşma süreci yaşanmaktadır. Firmalar için pazarların kontrolü hayati önem taşımaktadır. Üreticiler rekabet güçlerini korumaya ve geliştirmeye odaklanmışlardır. Olgun bir sanayi olan cam sanayii yatırımları Doğu Avrupa, Asya ve Uzak Doğu ülkelerinde yoğunlaşmıştır. Gümrük Birliği ve dünya ticaretindeki liberalleşme ile Türkiye pazarı rekabete açılmıştır. Rusya ve Uzak Doğu dan dampingli fiyatlarla gelen düzcam ve cam ev eşyası ürünleri haksız rekabet yaratmakta ve pazarın yapısını bozmaktadır. İç pazarın taleplerini karşılamanın yanısıra 40 yıldır ürünlerini dünya pazarlarına ihraç eden Türk Cam Sanayii, hem iç hem de dış pazarlardaki yoğun rekabet karşısında rekabet gücünü korumak durumuyla karşı karşıyadır. Sektör rekabet gücünü korumak için verimlilik artışına, maliyet düşürmeye ve katma değeri yüksek ürünler üretmeye yönelmiştir. Ancak cam sanayii özellikle girdi fiyatlarının yüksekliği nedeniyle rakip ülkelerdeki üreticilere göre dezavantajlı durumdadır. Ülkemiz madenciliğinin yasal ve kurumsal yapısı madencilik faaliyetlerinin gelişmesini engellemektedir. Sektördeki yüksek vergiler, alt yapı sorunları ve sektörün yeterince teşvik edilmemesi hammadde maliyetlerini önemli oranda arttırmakta ve cam sanayiinin rekabet gücünü olumsuz etkilemektedir. Cam sanayii sermaye yoğun bir izabe sanayiidir. Bu nedenle enerji kullanımı yoğundur. Ülkemizdeki enerji fiyatları rakiplerimize göre yüksektir. Adil rekabet koşullarının sağlanması için elektrik fiyatı ucuzlatılmalı, yakıt üzerindeki AFİF ve ATV kaldırılmalı veya oranı düşürülmelidir. 4

Cam sanayiindeki işgücü ücretleri Avrupa pazarında camda rakibimiz olan Polonya, Çek Cumhuriyeti, Romanya, Macaristan gibi ülkelere göre çok yüksektir. Türkiye uygulamaya koyduğu üç yıllık istikrar programıyla enflasyonu tek haneli rakama düşürmeyi hedeflemişken işgücü ücretlerinde yüksek artışlar sektörün rekabet gücünü çok zayıflatmaktadır. Bu hususlarda yapılacak iyileştirmelerin yanısıra enerji tasarrufunun sağlanması ve çevre kirliliğinin önlenmesi için Bayındırlık Isı Yalıtım Yönetmeliği nin uygulanması sağlanmalıdır. Çevre Bakanlığı nın Katık Atık Kontrol Yönetmeliği nde ambalaj atıklarının toplanmasında aynı oranda kota uygulanır ifadesine yer verilmelidir. Atık cam ambalajların toplanarak tekrar dolumda kullanılması, insan sağlığı için zararlı olduğundan, Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Koruma Genel Müdürlüğü nce yasaklanmalıdır. Belediyelerin sıhhi depolama uygulamasıyla cam ambalaj atıkları gömülmektedir. Geri kazanım için belediyelerin transfer istasyonlarında malzeme geri kazanım birimlerinin kurulması sağlanmalıdır. Çevre Bakanlığı nca Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği revizyonunda cam sanayiinin önerileri dikkate alınmalıdır. Makro ekonomik dengelerin ve üretim girdilerinin dünya fiyatlarından sağlanması cam sanayiinin rekabet gücünü daha da arttıracaktır. 5

1. Giriş Sektörün Tanımı: Harmandan veya cam kırığından izabe (ısıtma/eritme) yolu ile üretilen her nev-i cam ürünü ile bu ürünlerin çeşitli işlemlere tabi tutulması sonucu elde edilen ürünler sektörün kapsamına giren konulardır. Cam ürünlerinin Gümrük Tarife cetvelindeki Pozisyon No ları aşağıdadır. Poz.No: 70 01 Ürün Tanımı. Cam kırıkları ve diğer cam döküntü ve artıkları; külçe cam 70 02 İşlenmiş cam bilyaları (70 18 pozisyonundaki cam kürecikler hariç) çubuklar veya borular 70 03 Dökme cam ve haddeden geçirilmiş cam 70 04 Çekme veya üfleme cam (yaprak halinde) (emici veya yansıtıcı ya da yansıtıcı olmayan bir tabakası olsun olmasın, fakat başka şekilde işlenmemiş) 70 05 Float cam ve yüzeyi cilalanmış veya parlatılmış cam 70 06 70 03, 70 04 veya 70 05 pozisyonlarındaki camların kavislendirilmiş, kenarları işlenmiş, hakkedilmiş, delinmiş, emaye yapılmış veya başka şekilde işlenmiş, fakat diğer maddelerle çevrelendirilmemiş veya donatılmamış olanlar 70 07 Emniyet camları (sertleştirilmiş veya lamine edilmiş) 70 08 Çok katlı yalıtım camları 70 09 Cam aynalar 70 10 Cam damacana, kavanoz, şişe, çanak, tüp, serum ampulleri veya diğer kaplar, camdan konserve kavanozları, camdan tıpa, kapak ve benzerleri 70 11 Açık cam zarflar (ampuller, tüpler) ve bunların camdan parçaları (elektrik lambaları, katod ışın tüpleri, ) 70 12 İzole edici kaplar ve diğer vakumlu kaplar için camdan iç gövdeler 70 13 Sofra, mutfa, tuvalet, yazıhane, ev tezyinatı ve benzeri işler için cam eşya (70 10 ve 70 18 hariç ) 70 14 Sinyalizasyon camları ve camdan optik elemanlar 70 15 Saat camları, benzeri camlar, gözlük camları 70 16 Bina veya inşaat için dökme veya kalıp camdan kaldırım blokları, tuğlalar, karolar, kiremitler ve diğer eşya, mozaik, cam küpler ve diğer küçük cam eşya, vitray halinde birleştirilmiş camlar, çok hücreli cam (cam köpüğü) (blok, pano, levha ve benzeri şekillerde) 70 17 Camdan laboratuvar ve eczane eşyası ile sağlığı koruyucu eşya 70 18 Cam boncuk, taklit inciler, kıymetli ve yarı kıymetli taş taklitleri, 70 19 Cam lifleri (cam yünü dahil) ve bunlardan eşya (ipik, dokunmuş mensucat gibi..) fitiller, iplikler ve kırpılmış iplikler 70 20 Camdan diğer eşya 6

2. Mevcut Durum ve Sorunlar 2.1. Mevcut Durum Cam sektörü üretimi, ihracatı ve istihdamı ile ülkemiz ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Sektörün performansı aşağıdaki bölümlerde aktarılmaktadır. 2.1.1. Sektördeki Kuruluşlar Tablo 1: Cam Sektöründe Önemli Kuruluşlar Kuruluşun Adı Yeri Mülkiyeti 1998 Yılı Kapasitesi İşçi Sayısı 1 Düzcam Trakya Cam San.A.Ş.-Trakya Fab. Kırklareli Özel 400.000 ton/yıl 667 Trakya Cam San.A.Ş.-Mersin Fab. Mersin Özel 215.000 ton/yıl 329 2 Buzlu Cam Çayırova Cam San.A.Ş.-Çayırova Fab. Kocaeli Özel 64.000 ton/yıl 225 3 Emniyet Camları Trakya Cam San.A.Ş.-Trakya Fab. Kırklareli Özel 1.000.000 m2/yıl 23 Trakya Cam San.A.Ş.-Trakya Oto Fab. Kırklareli Özel 2.000.000 m2/yıl 191 Çayırova Cam San.A.Ş.-Cam İşleme Fab. Kocaeli Özel 1.400.000 m2/yıl 235 4 Çiftcam Çayırova Cam San.A.Ş.-Cam İşleme Fab. Kocaeli Özel 200.000 m2/yıl 17 Diğer ısıcam üreticileri (64 üretici) -- Özel 3.800.000 m2/yıl -- 5 Ayna Trakya Cam San.A.Ş.-Trakya Fab. Kırklareli Özel 6.000.000 m2/yıl 23 6 Cam Ambalaj Topkapı Şişe Sanayii A.Ş. İstanbul Özel 285.000 ton/yıl 1.209 Anadolu Cam Sanayii A.Ş. Mersin Özel 210.000 ton/yıl 872 Marmara Cam San.Tic.Ltd.Şti.* Kırklareli Özel 15.000 ton/yıl -- 7 Cam Ev Eşyası Paşabahçe Cam San. Ve Tic. A.Ş. İstanbul Özel (Soda camı ve borosilikat camdan otomatik üretim) 310.000 ton/yıl 4.844 Denizli Cam San. Ve Tic. A.Ş. Denizli Özel (Soda camı ve kristal el üretimi ) Koncam Kristal Cam San. Ve Tic. A.Ş. Konya Özel 4.080 ton/yıl 540 Güral Cam * Kütahya Özel 14.000 ton/yıl -- Toprak Cam * Bilecik Özel 4.000 ton/yıl -- 8 Cam Çubuk Denizli Cam San. Ve Tic. A.Ş. Denizli Özel 4.400 ton/yıl -- Koncam Kristal Cam San. Ve Tic. A.Ş. Konya Özel 1.080 ton/yıl -- Kaya Kardeşler Özel 600 ton/yıl -- Tekno Cam Özel 1.080 ton/yıl -- 9 Cam Elyaf, Cam Yünü, Kaya Yünü Cam Elyaf Sanayii A.Ş. Kocaeli Özel 30.000 ton/yıl 428 İzoToprak Eskişehir Özel 10.000 ton/yıl 86 İzocam Ticaret ve Sanayii A.Ş. Kocaeli Özel 35.020 ton/yıl 338 *: Tahmini Ülkemiz cam üretim kapasitesi (işlenmiş camlar hariç) 1.6 milyon ton düzeyindedir. Üretimin tamamı özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir. Trakya Cam San. A.Ş. nde, IFC (International Monetary Fund) % 7 paya sahiptir. Cam ev eşyası, cam ambalaj ve işlenmiş camlar pazarında yurtiçi üreticiler açısından rekabet vardır. 7

2.1.2. Mevcut Kapasite ve Kullanımı Tablo: 2 Sektörde Kurulu Kapasite Durumu Yıllar Yıllık Artışlar (%) Ürün Grubu Kapasite Kapasite 1995 1996 1997 1998 1996 1997 1998 K.K.O. Birimi 1 Düzcam Kapasite Bin Ton 400 500 545 615 25,0 9,0 12,8 K.K.O. % 97 97 97 97 2 Buzlu Cam Kapasite Bin Ton 61 61 64 64 -- 4,9 -- K.K.O. % 100 98 97 98 3 Emniyet Cam. Kapasite Bin m2 2.150 3.150 3.150 4.400 46,5 -- 39,7 K.K.O. % 64 52 71 58 4 ÇiftCam Kapasite Bin m2 200 200 200 200 -- -- -- K.K.O. % 30 30 30 30 5 Ayna Kapasite Bin m2 3.600 3.600 3.600 6.000 -- -- 66,7 K.K.O. % 72 93 95 69 6 Cam Ambalaj Kapasite Bin Ton 350 410 475 495 17,1 15,9 4,2 K.K.O. % 91 92 95 92 7 Cam Ev Eşyası* Kapasite Bin Ton 199 262 327 332 31,7 24,8 1,5 K.K.O. % 98 87 93 91 8 Cam Çubuk Kapasite Ton 5.100 6.080 6.080 7.160 19,2 -- 17,8 K.K.O. % 86 57 84 28 9 Cam Elyafı Kapasite Bin Ton 16 16 23 26 -- 43,8 13,0 K.K.O. % 100 91 93 97 10 Cam Yünü Kapasite Bin Ton 29 29 27 35-0,3-6,5 30,3 K.K.O. % 71 75 90 94 * Şişecam CEE grubu ve Koncam haricindeki kapasite bilgileri tahminidir. 2.1.3. Üretim a) Üretim Yöntemi Teknoloji : Cam üretimi belli başlı şu süreçleri izleyerek gerçekleştirilir. Hammadde: Harman: Eritme: Şekillendirme: Çoğu silis esaslı malzemeler olan kum, kalker, feldspat, dolomit, soda, sodyum sülfat gibi malzemeler eritmeye uygun hale getirilir, temizlenir, stoklanır. Üretilmek istenen cama göre, yukarıda anılan malzemeler belli reçeteler gözetilerek karıştırılır. Harman doğalgaz, fuel-oil veya elektrik kullanılarak özel fırınlarda 1500-1600 C ye kadar ısıtılarak eritilir. Yine ürünün özelliğine göre eritilmiş cam şekillendirme bölümlerine alınır. Üfleme, pres, haddeleme, yüzdürme, savurma, akıtma, vb. yöntemlerden biriyle istenen forma sokulur. Soğutma: Doğal haliyle çok kırılgan bir malzeme olan cam kontrollu bir şekilde yeniden ısıtılıp soğutularak iç tansiyonlarından arındırılır. Böylelikle malzeme daha dayanıklı bir hale getirilir. Stoklama/Depolama: Orgazisyon, pazar, ürün gibi özelliklere bağlı olarak cam ürünü özel ambalaj ve stoklama teçhizatları ile depolanır. Sevkiyat: Cam dökme ve kaba bir yük olmadığından nakliyesi de özel araçlar gerektirir. Bu amaca uygun üretilmiş kamyon ve taşıma teçhizatları ile camın nakliyesi sağlanır. Bu temel üretim süreçlerinin yanısıra, ürünlerin şekillendirilmesi farklılık gösterir. Belli başlı cam üretim teknolojisi ile bilgiler aşağıda verilmektedir. 8

Düzcam Float Teknolojisi: Bu prosesi İngiliz Pilkington firması geliştirmiş ve 1959 yılında uygulamaya geçirmiştir. Eritme ve dinlenme bölgesinden geçen cam, ergimiş kalay banyosuna verilmektedir. Bu banyo altta refrakter kaplı bir hazne ve üstte azot/hidrojen karışımı bir atmosferi barındıran kapalı bir çelik bölümden oluşmaktadır. Cam, ergimiş kalay banyosunun üstünde kontrollu şekilde ilerler ve soğuyarak tavlama tünelinde rulolar üstünde hareket edecek şekilde yönlendirilir. Tavlama tünelinden çıkan cam hat üstünde soğuyarak, otomatik kesim ve mamul toplama bölümüne gelir; burada nihai ürün kesilmiş ve ambalajlı şekilde toplanır. Başlıca özellikleri; Üstün kalitede düzcamı 2-25mm kalınlık aralıklarında üretme imkanı, Kapasite kısıtı olmaması, yüksek tonajda cam çeken tesislerin bu prosesi kullanabilmeleri, Kalınlık ve ebat değişimlerini asgari üretim kaybı ile yapabilmesi, üretim kayıplarının sadece şerit kenarlarında ince bir kısımdan ibaret olması, Ufak bakımların dışında, tüm kampanya döneminde bu prosesle kesintisiz olarak üretim yapılabilmesi, İşgücü ihtiyacının asgari olması, komple üretim hattının otomotik kontrol imkanı, Yüzey kaplama proseslerinin hat üstü takibine imkan vermesi şeklindedir. Ülkemizin tek düzcam üreticisi Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. ne bağlı düzcam fabrikalarında, alanında daha eski bir teknoloji olan Pittsburgh-dikey çekme prosesi ile üretilen sheet cam üretimi 1997 yılında durdurulmuş olup, düzcam üretiminin en yeni teknolojisi olan float yöntemi ile üretime devam edilmektedir. Günümüzde dünyada düzcam alanında yapılan yatırımların yaklaşık tümü float yöntemine dönüktür. Ülkemizde bu yöntemle Avupa üreticilerinin kalitesinde düzcam üretimi yapılmaktadır. Günümüzde büyük düzcam üreticileri düzcam tüketimini arttırmaya yönelik olarak güneş ve ısı kontrol camları (enerji tasarrufuna yönelik), yüksek performanslı camlar gibi katma değeri yüksek ürünlere ağırlık vermekte ve ürün çeşitlerini arttırmaktadır. Türkiye düzcam sektörüde rekabet gücünü korumak adına bu paralelde yüksek teknolojiye dayanan ve değer artışı meydana getiren bu ürünlere ağırlık vermektedir. Buzlu-Telli Cam: Yatay düzcam çekme prosesi kullanılarak üretilen ve geleneksel teknolojilerin uygulandığı telli ve buzlu camlar çeşitli renk ve desenlerde üretilip daha çok inşaat sektöründe pazarlanmaktadır. Kapı camı, buzdolabı camı, iç mekan camları gibi çeşitleri üretilmekte olup kollektör camı olarak da kullanılmaktadır. Emniyet Camları: İmalat şekline göre başlıca ikiye ayrılır. Temperlenmiş camlar, ısıl işleme (ısıtma ve ani soğutma) tabi tutularak düz ve bombeli olarak şekillendirilir. Otomotiv, inşaat ve beyaz eşya sektörlerinde kullanılır. Özelliği temperleme işlemi ile verilen mekanik dayanımdır. Kırılma halinde ufak parçalara ayrılır. Lamine camlar, iki cam arasına yerleştirilen plastik ara tabaka (genellikle PVB polivinil butiral kullanılmaktadır) ısıtılarak basınç altında tatbik edilir. Düz ve bombeli olarak inşaat ve otomotiv sektörlerinde kullanılmaktadır. Çift Cam: Enerji tasarrufu ve ses yalıtımı sağlamak üzere ve iç mekanlarda konfor arayışının bir sonucu olarak düzcamların çeşitli çiftcam uygulamalarına verilen addır.istenilen ölçüde iki cam arası çıtalanarak hazırlanır. 9

Ayna: Camın tarihsel gelişimi içinde en eski yüzey kaplama türüdür. Metal tuzu püskürtülerek ve diğer bir indirgen çözelti tatbik edilerek uygun sıcaklıkta yüzeyde metal çözeltiler (örneğin gümüş) uygulanmaktadır. İnşaat, mobilya, dekorasyon, otomotiv sektörleri ile çeşitli optik uygulamalarda kullanım alanı bulmaktadır. Cam Ev Eşyası: Cam eritme fırınlarında hazırlanan cam, ya el üretimi yapılan bölmelerden çeşitli el aletleri kullanılarak alınır, şekillendirilir veya yaygın şekilde uygulanıldığı üzere otomatik üretim hatlarında çeşitli ev eşyası haline getirilir. Cam ev eşyası üretiminde belirleyici olan otomatik üretimde belli başlı prosesler; pres, pres-üfleme, üflemeüfleme, savurma, ayaklı bardaklar(çekme ve takma ayaklı bardaklar), pres-üfleme gıda kabı prosesleridir. Ülkemizde tüm bu prosesler en yeni teknolojilerin desteğinde kullanılmaktadır. Kullanılan teknolojiler, ABD ve AB ülkelerinde kullanılan en üst düzey teknolojiler ile benzerdir. Bazı teknolojiler, örneğin çift damla pres-üfleme teknolojisi Türkiye dışında henüz kullanılmamaktadır. El imalatında da dünyadaki güncel teknolojik olanaklardan faydalanılmaktadır. Temelde teknolojiler aynı olmasına karşın, dünyadaki firmalar arasındaki farklılıklar bu teknolojileri kullanma becerisinde ve bu teknolojilere destek veren yan teknolojilerin (elektronik sanayi, yazılım gibi) yeterliliğinde kendini göstermektedir. Dolayısıyla firmaların know-how birikimi ve bulundukları ülkelerdeki yan teknoloji desteği büyük önem kazanmaktadır. Cam Çubuk: Denizli Cam da cam çubuk üretimi yöntemi Danner prosesidir. Danner prosesinde, şartlandırma kanalından geçen uygun kıvamdaki cam bir orifisten, yatay düzleme 15-25 derece meyilli bir döner refrakter mandrele verilir. Bu sistemde kapalı bir mufl içerisinde gaz veya elektrikle istenilen ısı dağılımı sağlanır. Uç kısmına gelen cam bir çekme sistemi ile alınır; Danner den üfelenen hava ile çapı kontrol edilir. Çekme hızı ile hava miktarı, et kalınlığı ile iç çapı belirler. Rulolar üzerinde soğuyarak kesme ve uç parlatma işlemlerine geçilir. Avize ve süs eşyası yapımında kullanılan cam çubuk üretiminde Çek Cumhuriyeti ve Almanya önemli rakiplerdir. Cam Ambalaj: Cam eritme fırınından istenilen renkte, genelde beyaz, yeşil veya bal renginde alınan cam dinlendirme bölgesi sonuna yerleştirilmiş olan forehearth ve feeder olarak tanımlanan kanaldan geçirilerek üretim makinasına beslenir. Forehearth ın esas fonksiyonu, uzun zaman aralığında camın şartlandırılarak benzer ağırlık ve sıcaklıkta sürekli beslenmesini sağlamaktır. Çeşitli en ve uzunluklarda ihtiyaca göre inşa edilmekte olup, 150t/gün kapasiteye kadar çıkan kanallar vardır. Cam, çanağın alt kısmındaki orifisten belli stroklarla bir plancerin itmesi ile akar, kesme bıçakları ile istenilen ağırlıkta damlalar kesilerek oluklar ve kepçe vasıtası ile makinaya beslenir. Cam ambalaj üretimi IS makinasında gerçekleştirilir. Bu makina, yanyana monte edilen bağımsız seksiyonlardan oluşmaktadır. Her seksiyonda basınçlı hava ile çalışan mekanizmalar mevcuttur. Bu seksiyonları bir tahrik şaftı birleştirir ve zaman tamburu ayarına bağlı olarak çalıştırır. Damlanın her seksiyona bağlı kalıp içine zaman ayarlı düşmesi ile üretim sürdürülür. Makinada üretim şekillendirmeyi iki kademede gerçekleştirir. Üretilecek cam ambalaj türüne göre üflemeüfleme veya pres-üfleme yöntemleri uygulanır ve istenilen şekle uygun şekillendirilir. Üretilen ürünler konveyör ile tavlama fırınlarından geçirilir, çeşitli ikincil işlemler yapılır, kalite kontrolu tamamlanan ürünler hat sonunda ambalajlanır. 10

Cam ambalaj üretiminde, yeni teknoloji yaratacak radikal gelişmeler beklenmemekte, bunun yerine makina ve buna bağlı üretim hatlarında iyileştirmelere yönelinmektedir. İyi bir cam dağılımı sağlayan NNPB (Dar Boyun Pres Üfleme) yöntemiyle üretimin yaygınlaşması ürün ağırlıklarını azaltmakta ve maliyet düşüşü sağlamaktadır. Ülkemizde de NNPB yöntemiyle üretim yapılmaktadır. Cam Ambalajdaki gelişmeler özetle şöyledir: Hafif şişelerin dayanıklığını arttırmak için çeşitli yüzey sertleştirme teknikleri uygulanmaktardır. Enerji tasarrufu sağlayan sistemler geliştirilmektedir. (Elektrik boosting uygulamaları) Renkli şişe üretimini hızlandırmak ve renkten renge geçiş maliyetini düşürmek amacıyla forehearthda (şartlandırma kanalı) renklendirme uygulamaları yapılmaktadır. Maliyetleri düşürmek ve çevre kirliliğinin önlenmesine katkıda bulunmak amacıyla cam ambalajın toplanmasını ve geri dönüşümünü sağlayacak yöntemler geliştirilmektedir. Cam Elyafı: Cam eritme ve üretimi, bir fırında kum, kalker, borik asit vs. girdilerin tartımlı karışımlarının ergitilmesi ile başlar. Elyaf üretimi gelişme süreci içinde belli başlı iki yöntem mevcuttur. İlki olan erimiş cam damlalarından meyilli yivli oluklardan şekillendirilerek elde edilen cam bilyalardan elyaf çekme yöntemidir. Bugün Dünya daki ve Türkiye deki modern uygulamalarda girdilerin otomatik, olarak kapalı sistem ile tartım sonrasında başlayan ergitme işlemi kontinu olarak üretim yapan unit melter de davam etmektedir. Kontinu sistem ile yapılan üretimde sağlanan stabil ürün kalitesi, bilya üretiminde sağlanamamaktadır. Elyaf çekme işlemi, elektrikle ısıtılan platin/rodyum karışımı bushingler vasıtası ile, bushing üzerinde bulunan 200 veya bu sayının katları kadar fazla sayıda nozullardan yapılır. Bu şekilde elyaf çekimi sonucunda elde edilen bobinler : Fitil Keçe Kırpılmış Demet Dokunmuş Fitil İplik ürünlerini meydana getirmek için kullanılır. Fitil: Bükülmeden sarılmış elyaf demetleridir. Kullanım yerlerine göre, sarılan tel sayısı, birlikte sarılan demet adeti ve üzerine aplike edilen bağlayıcı formülasyonu değişmektedir. Püskürtme, elyaf sarma veya kırpma metodları ile CTP (Cam Takviyeli Plastik) üretiminde kullanılır. Dokunmuş Fitil: Aynı veya değişik ağırlıkta fitillerin atkı ve çözgüde kullanılarak dokunması ile elde edilir. Keçe ile birlikte çeşitli açık kalıplama, pres kalıplama ve reçine enjeksiyonu ile kalıplama uygulamalarında kullanılır. Kırpılmış Demet: Elyaf üreticisi tarafından elyaf çekme sonrasında elde edilen bobinlerin ikinci bir proses ile 3-24 mm arasında kırpılarak satışa hazır duruma getirilen ürün grubudur. Polyester gibi termoset veya polyamid, polypropilen gibi termoplastik reçinelerin içerisine karıştırılarak pres ve enjeksiyon kalıplama metodu ile üretimlere uygun termoset ve termoplastik bileşik halinde hazırlanır. Keçe: Elyaf üreticisi tarafından elyaf çekme sonrasında elde edilen fitil bobinlerinin ikinci proses ile keçe makinesinde 20-50 mm uzunluğunda yatay düzlemdeki taşıyıcı band üzerine kırpılarak istenilen gram/m2'ye ulaşılacak şekilde serpiştirilir. Toz veya sıvı bağlayıcı ile birbirine bağlanır. Hat sonunda, fırından da geçen ürün karton miğferler üzerine sarılarak satışa hazır ürün halinde alınır. Keçe halindeki cam elyafı, el yatırması metodu ile üretilen CTP ürünlerinde veya makine ile üretilen ışık geçirgen ve opak levhalarda kullanılır. Bir ton cam üretim için gerekli olan girdiler cam alt ürün grupları itibariyle aşağıda verilmiştir. Girdilerin büyük bir kısmı yurtiçinden sağlanmaktadır. Ancak son yıllarda kum ithalatı yapılmaktadır. Ayrıca çok az miktarda kullanılan kobalt oksit, çinko selenit, alüminyum oksit gibi maddeler de ithal edilmektedir. 11

Tablo: 3 Birim Üretim (Hammadde ve Yardımcı Madde) Girdileri (Miktar: kg/ton) Girdiler Düzcam Cam Ev Eşyası Cam Ambalaj Kum 727 723 565 Soda 219 228 183 Kalker 35 49 48 Dolamit 199 173 150 Sodyum Sülfat 10 4 Kömür 1 1 Cam Kırığı 2 407 Feldspat 60 72 57 Boraks 9 Alüm.Oksit 1 Pirit 2 Seryum 0,31 Kobalt Oksit 0,0004 Çinko selenit 0,02 Diğer 37 b) Ürün Standartları Düzcam da kullanılan ürün standartları şöyledir: - ISO 9002 Belgesi - Otocamı için ISO 14001 Belgesi - Otocamında ECR43 onay Belgesi - TSE Kalite Uygunluk Belgeleri - TSE Kalite Yeterlilik Belgeleri Cam Ambalaj da ise TSE Kalite Uygunluk Belgeleri, TSE Üretim Yeterlilik Belgeleri mevcuttur. Şişe kafa standartlarında ve ölçüsel toleranslarda DIN, GMF gibi normlar uygulanmaktadır ve hitap edilen yurtiçi ve yurtdışı pazarların ihtiyaç duydukları teknik özelliklere sahip cam ambalaj üretimi ve bunların üretimin çeşitlli noktasında kontrolüne yönelik sistemler oluşturulmuştur. Üretim tesisleri ISO 9002 belgesine sahiptir. ISO 9000 kalite güvence sisteminin çevreye yönelik olan ISO 14000 belgesi alınmaktadır. Cam Ev Eşyası da soda camı, kristal ve borosilikat camdan üretilen ev eşyaları konusunda Türk Standardları Enstitüsü tarafından yayınlanmış herhangi bir ürün standardı bulunmamaktadır Ürünlerin gıda kabı olarak kullanıldıkları durumda kontaminasyon kontrolu için TS 4403 (ISO 7086) standardı, kalite kontrol çalışmalarında numune planı hazırlama ve kabul edilebilirlik sınırları konusunda ise TS 2756 (ISO 2859) standardı esas alınmaktadır. Şişecam Cam Ev Eşyası Grubu na bağlı fabrikalar, Paşabahçe markalı kurşunlu kristal ürünler için TS 6500, Teknikcam markalı ölçülü balonlar için TS 1491, yuvarlak dipli balonlar ve erlenler için ise TS 1493 standarda uygunluk belgeleri ile imalata yeterlilik belgelerine sahiptir. Şişecam Cam Ev Eşyası Grubu na bağlı fabrikaların tümünde ve pazarlama-satış hizmetlerinde ISO 9000 Kalite Güvence Sistemi sertifikasyonu bulunmaktadır. Bu fabrikalarda, ISO-14000 Çevre Yönetim Sistemine yönelik hazırlık çalışmaları sürdürülmektedir. 12

c) Üretim Miktarı ve Değeri Ürün alt grupları itibariyle üretim miktarları ve değerleri aşağıdadır. Tablo: 4 Üretim Miktarı (Bin Ton) Yıllar Yıllık Artış (%) SN Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 1996 1997 1998 1999 1 Düz Cam 457 595 570 605 549 30-4 6-9 2 Emprime/Telli Cam 61 59 59 63 62-2 -1 7-2 3 Cam Ambalaj 309 378 448 452 423 22 19 1-6 4 Cam Ev Eşyası 195 232 310 302 270 19 34-2 -11 5 Cam Yünü 15 21 25 29 29 37 18 16 -- 6 Cam Elyaf 16 15 21 25 25-9 44 20 0 7 Cam Mozaik 11 9 9 9 9-21 -- -- -- 8 Emniyet Camları 38 39 40 40 42 1 4 -- 4 9 Çift Cam 21 22 23 23 25 3 5 -- 9 10 Cam Ayna 15 32 41 43 51 115 29 5 18 11 Diğerleri 25 25 28 28 28 -- 12 -- -- Toplam 1.089 1.334 1.470 1.514 1.395 22 10 3-8 Tablo: 5 Üretim Değeri (Milyar TL; Cari Fiyatlarla) Yıllar Yıllık Artış (%) SN Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 1996 1997 1998 1999 1 Düz Cam 7.015 16.999 28.649 55.312 76.795 142 69 93 39 2 Emprime/Telli Cam 1.124 2.040 3.570 6.963 10.456 82 75 95 50 3 Cam Ambalaj 5.175 11.781 24.575 45.053 64.598 128 109 83 43 4 Cam Ev Eşyası 14.405 24.729 58.203 103.168 141.052 72 135 77 37 5 Cam Yünü 855 2.176 4.505 9.525 14.580 155 107 111 53 6 Cam Elyaf 989 1.676 4.253 9.277 14.268 69 154 118 54 7 Cam Mozaik 274 401 706 1.283 1.964 47 76 82 53 8 Emniyet Camları 1.664 3.130 5.721 10.400 16.635 88 83 82 60 9 Çift Cam 1.081 2.063 3.796 6.900 11.480 91 84 82 66 10 Cam Ayna 504 2.012 4.553 8.712 15.730 300 126 91 81 11 Diğerleri 1.050 1.954 3.851 7.000 10.714 86 97 82 53 Toplam 34.136 68.962 142.379 263.594 378.270 102 106 85 44 Tablo: 6 Üretim Değeri (Milyar TL; 1998 Fiyatlarıyla) Yıllar Yıllık Artış (%) SN Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 1996 1997 1998 1999 1 Düz Cam 41.741 54.373 52.080 55.312 50.172 30-4 6-9 2 Emprime/Telli Cam 6.686 6.526 6.490 6.963 6.831-2 -1 7-2 3 Cam Ambalaj 30.792 37.683 44.674 45.053 42.204 22 19 1-6 4 Cam Ev Eşyası 79.150 79.095 105.805 103.168 92.153 -- 34-2 -11 5 Cam Yünü 5.086 6.960 8.189 9.525 9.525 37 18 16 -- 6 Cam Elyaf 5.885 5.361 7.731 9.277 9.322-9 44 20 0 7 Cam Mozaik 1.629 1.283 1.283 1.283 1.283-21 -- -- -- 8 Emniyet Camları 9.904 10.010 10.400 10.400 10.868 1 4 -- 4 9 Çift Cam 6.433 6.600 6.900 6.900 7.500 3 5 -- 9 10 Cam Ayna 2.996 6.436 8.276 8.712 10.277 115 29 5 18 11 Diğerleri 6.250 6.250 7.000 7.000 7.000 -- 12 -- -- Toplam 196.552 220.578 258.829 263.594 247.135 12 17 2-6 13

d) Maliyetler Sektörün önemli maliyet kalemleri, hammadde, yakıt-enerji, işçilik, ambalaj ve amortismandan oluşmaktadır. Tablo: 7 Maliyetlerin Toplam İçindeki Payı (1998) Toplam Giderler İçindeki Payı % Üretim Girdileri Cam Düzcam Ambalaj Cam Ev Eşya. Cam Elyaf Hammadde 26 25 17 33 Enerji 10 9 6 11 İşçilik 15 22 22 22 Diğer 48 44 55 34 Cam sanayiinin kullandığı hammaddeler (silis kumu, soda, vb.) çoğunlukla yurtiçinden temin edilmektedir. Bu her ne kadar stratejik bir avantaj gibi görülse de, madenlerimizin kalitesinin nispeten düşük olması, maden işleme maliyetlerini yükseltmektedir. Kalite spektlerinin gözardı edilemediği alanlarda da madenin yurtdışından temin edilmesi veya daha fazla sınai proses izlenmesini gerekmektedir. Bu da maden taşıma giderleri ve/veya ek maden işleme giderlerinin toplam maliyetler içine eklenmesine neden olmakta ve maliyetleri yükseltmektedir. Türkiye de hemen hemen tek enerji üreticisi kamu, enerji fiyatını rakiplerimizin üzerinde bir düzeyde belirlemektedir. Türk cam sanayii, rakiplerine kıyasla enerjiyi % 20-30 daha pahallı kullanmaktadır. Sektörün izabe (eritme) teknolojisine dayalı olması, fiyatlara karşı olan hassasiyeti arttırmaktadır. İşçilik giderleri gelişmiş batı ekonomileri ile kıyaslandığında bir maliyet avantajı olarak belirmektedir. Ancak bazı Doğu Avrupa ülkeleri ve Uzak Doğu ekonomileri ile kıyaslandığında aynı maliyet kalemi dezavantaj oluşturmaktadır. Çünkü bu ekonomilerde 3-30 kat daha ucuza işçi istihdam edilebilmektedir. Bu nedenle Türk cam sanayiinin gelişme perspektifi ucuz emeğe dayalı olmaktan çok, katma değer arttırmaktan ve emeğin üretim verimliliğini yükseltmekten geçmektedir. Hızlı bir büyüme trendi içersinde olan sektör kapasite artışı, modernizasyon ve yenileme yatırımlarına büyük kaynaklar ayırmak zorundadır. Bu da amortisman gider kaleminin nispi büyüklüğüne neden olan önemli bir faktördür. Finansman, ticari maliyetler düzeyinde önem arzeden bir diğer gider kalemidir. 1999 sonunda yayınlanan enflasyonu düşürmeye yönelik ekonomik politika arifesine kadar Türkiye de sermaye maliyeti oldukça yüksek seyretmiştir. Ekonominin genel risk düzeyinin yüksek olması, tasarruf oranının düşüklüğü, kamunun borçlanma ihtiyacının fazla oluşu vb. nedenler iç ve dış sermayenin ancak yüksek faizlerle kullanılabilmesine yol açmıştır. Reel faizler % 40-50 düzeyine yükselmiştir. Bu durum rekabet gücünü rakipler karşısında olumsuz yönde etkilemektedir. 2.1.4. Dış Ticaret Durumu Cam sanayii ülkemiz ihracatında önemli bir yere sahiptir. Sektör özelinde bakıldığında 350 milyon dolarlık ihracata karşılık, 195 milyon dolarlık ithalat yapıldğı; bu rakamlarla sektörde ihracatın ithalatı karşılama oranının % 180 i geçtiği gözlenebilir. Ülkemizin en büyük cam üreticisi Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları üretiminin ¼ ünden fazlasını ihraç ettiği; ihracatın çoğunlukla Avrupa Ülkelerine gerçekleştirildiği gözönüne alınırsa; sektörde dış ticaret yapısının istikrarlı ve sağlam bir pozisyona sahip olduğu söylenebilir. İthalat çoğunlukla sektörün üretmediği ürünlerde görülmektedir. Yaşanan son dünya krizi nedeniyle, kriz içindeki ülkeler fiyatlamada dampinge giderek ülkemize olan ihracatı arttırmıştır. 14

a) İthalat Aşağıda cam sektörünün global olarak ithalat rakamları miktar ve değer bazında verilmektedir. (1) Ürün İthalatı Tablo: 8 Ürün İthalatı (Miktar: Ton) Yıllar Yıllık Artış (%) Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 1996 1997 1998 1999 1 Düz Cam 51.934 81.565 75.347 106.111 97.917 57-8 41-8 2 Emprime/Telli Cam 6.529 4.491 2.193 7.867 5.688-31 -51 259-28 3 Cam Ambalaj 10.638 9.035 14.338 15.885 25.816-15 59 11 63 4 Cam Ev Eşyası 12.328 16.659 17.112 19.786 17.885 35 3 16-10 5 Cam Yünü 423 456 227 90 147 8-50 -60 63 6 Cam Elyaf 3.316 4.028 6.558 5.980 9.243 21 63-9 55 7 Cam Mozaik 1.258 2.416 3.592 2.551 4.016 92 49-29 57 8 Emniyet Camları 2.235 2.183 2.585 2.804 3.454-2 18 8 23 9 Çift Cam 103 306 199 1.858 3.439 198-35 835 85 10 Cam Ayna 1.247 949 1.145 842 734-24 21-26 -13 11 Diğerleri 10.935 10.000 9.938 11.444 11.849-9 -1 15 4 Toplam 100.945 132.087 133.234 175.220 180.188 31 1 32 3 Tablo: 9 İthalatın Değeri (Bin Dolar) Yıllar Yıllık Artış (%) Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 1996 1997 1998 1999 1 Düz Cam 24.186 33.242 27.458 35.177 27.543 37-17 28-22 2 Emprime/Telli Cam 1.459 1.551 998 2.342 1.374 6-36 135-41 3 Cam Ambalaj 10.391 15.012 8.503 12.535 13.352 44-43 47 7 4 Cam Ev Eşyası 24.994 43.295 43.139 54.582 33.929 73 0 27-38 5 Cam Yünü 551 684 726 203 366 24 6-72 81 6 Cam Elyaf 12.217 16.605 22.404 20.506 24.041 36 35-8 17 7 Cam Mozaik 1.109 2.725 4.280 3.179 2.720 146 57-26 -14 8 Emniyet Camları 16.150 21.463 17.522 21.631 18.521 33-18 23-14 9 Çift Cam 527 585 408 3.852 5.975 11-30 844 55 10 Cam Ayna 6.436 9.797 12.365 12.551 9.327 52 26 2-26 11 Diğerleri 23.261 29.280 35.021 29.413 28.130 26 20-16 -4 Toplam 121.280 174.239 172.825 195.970 165.277 44-1 13-16 15

Cam ithalatının ülkelere göre dağılımı aşağıda yer almaktadır. Ülkeler Düzcam Tablo: 10 İthalatın Ülke Dağılımı; 1998 (Milyon $) Eşyası Ambalaj Cam Elyaf Diğer Toplam 1 Cam Ev Cam Fransa 6.938 29.166 5.629 2.232 3.290 47.254 Almanya 11.454 2.982 408 4.343 10.800 29.988 İtalya 2.486 4.936 3.971 2.698 2.370 16.461 Endonezya 2.886 8.100 73 0 179 11.238 İngiltere 2.835 466 228 2.883 4.674 11.087 ABD 7.116 1.632 60 978 919 10.706 Rusya 8.609 0 0 18 95 8.722 İspanya 1.845 2.388 221 2.549 839 7.841 Belçika-Lburg 2.664 215 525 647 2.533 6.583 Japonya 3.598 298 0 188 869 4.953 Finlandiya 4.790 5 0 5 37 4.838 Güney Kore 2.968 803 390 22 193 4.376 Çin 1.753 126 46 768 671 3.364 Singapur 2.724 0 0 0 0 2.725 S. Arabistan 2.286 0 37 19 0 2.342 Brezilya 2.015 309 1 2 8 2.334 Hollanda 1.626 99 31 338 111 2.204 Çek Cum. 168 182 0 40 1.805 2.196 Bulgaristan 1.755 0 0 42 255 2.052 Avusturya 35 62 601 57 1.014 1.770 Tayvan 720 126 3 1 749 1.599 Tayland 763 424 2 0 57 1.245 İsveç 305 89 63 431 138 1.026 Diğer 2.627 2.173 247 2.246 1.775 9.068 Toplam 74.965 54.582 12.535 20.506 33.382 195.970 (2) Yarı Ürün İthalatı Sektörün yarı ürün ithalatı yoktur. (3) Hammadde İthalatı Tablo: 11 Girdi İthalatı (Bin Dolar) Yıllar Yıllık Artış % Malzeme 1995 1996 1997 1998 96 97 98 Kum (düzcam) 2.671 5.070 90 PVB-(emniyet camları) 1.870 2.205 2.875 4.217 18 30 47 Ayna boyası 1.826 1.568 1.358 1.644-14 -13 21 Seryum Konsantre 456 538 449 401 18-17 -11 Kobalt Oksit 2 59 110 1 88-99 Çinko Selenit 34 25 37 59-27 50 60 Potasyum Karbonat 12 Kaplama 315 580 263 230 84-55 -13 Boya 303 308 449 502 2 45 12 1 Düzcam grubu 7004-7009 arasını kapsamaktadır. 16

b) İhracat Cam sektörü başta düzcam ve cam ev eşyası olmak üzere, yurtiçi talebin üzerinde bir üretim potansiyeline sahiptir. Bu nedenle ihracat, cam sektörü için hayati bir öneme haizdir.aşağıda cam sanayii ihracat performansı global olarak miktar ve değer bazında verilmektedir. Tablo: 12 Ürün İhracatı (Ton) Yıllar Yıllık Artış (%) Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 1996 1997 1998 1999 1 Düz Cam 124.337 128.008 170.062 150.055 144.404 3 33-12 -4 2 Emprime/Telli Cam 17.150 16.470 27.013 11.420 5.839-4 64-58 -49 3 Cam Ambalaj 26.904 22.586 55.115 82.648 40.149-16 144 50-51 4 Cam Ev Eşyası* 76.262 94.699 177.363 193.649 200.472 24 87 9 4 5 Cam Yünü 103 74 122 388 391-29 66 218 1 6 Cam Elyaf 17.804 15.163 25.691 30.356 28.926-15 69 18-5 7 Cam Mozaik 104 151 656 1.005 2.483 45 335 53 147 8 Emniyet Camları 8.594 7.665 10.126 14.372 18.799-11 32 42 31 9 Çift Cam 1.307 2.624 3.008 2.959 2.127 101 15-2 -28 10 Cam Ayna 8.254 9.998 8.597 13.451 17.321 21-14 56 29 11 Diğerleri 873 1.600 2.533 1.891 1.086 83 58-25 -43 Toplam 281.693 299.038 480.288 502.194 461.998 6 61 5-8 Tablo: 13 İhracatın Değeri (Milyon $) Yıllar Yıllık Artış (%) Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 1996 1997 1998 1999 1 Düz Cam 40.656 38.869 45.587 41.142 38.016-4 17-10 -8 2 Emprime/Telli Cam 4.608 5.414 10.997 4.556 4.896 18 103-59 7 3 Cam Ambalaj 10.558 11.966 20.717 21.499 14.346 13 73 4-33 4 Cam Ev Eşyası* 129.210 153.820 193.644 203.978 193.066 19 26 5-5 5 Cam Yünü 206 97 234 586 710-53 141 150 21 6 Cam Elyaf 31.367 27.122 34.851 39.184 36.437-14 28 12-7 7 Cam Mozaik 271 589 522 958 1.323 117-11 84 38 8 Emniyet Camları 9.597 11.330 12.824 15.822 20.035 18 13 23 27 9 Çift Cam 2.563 3.931 4.654 4.637 4.324 53 18 0-7 10 Cam Ayna 7.075 10.092 8.622 10.928 11.964 43-15 27 9 11 Diğerleri 4.839 6.801 7.986 6.489 5.753 41 17-19 -11 Toplam 240.950 270.031 340.639 349.779 330.870 12 26 3-5 * Özellikle cam ev eşyası ihracatında, üreticilerin doğrudan ihracatınınn yanısıra, yurtiçindeki toptancı müşterilerin çevre ülkelere gerçekleştirdikleri paralel ihracat da 1995 yılı sonrasında önemli boyutlara ulaşmıştır. 17

115 ülkeye 350 milyon dolar düzeyinde ihracat yapma performansına sahip olan Türk cam sanayiinin 1998 yılında gerçekleştirdiği ihracatın ülkeler bazında dağılımı şöyledir. Tablo: 14 İhracatın Ülke Dağılımı; 1998 (Milyon $) Ülkeler Düzcam Eşyası Ambalaj Elyaf Diğer Toplam 2 Cam Ev Cam Cam Almanya 6.988 25.628 272 7.488 1.240 41.615 İtalya 8.773 16.951 2 5.546 536 31.807 ABD 609 26.114 223 16 495 27.457 Fransa 2.809 13.278 46 2.104 393 18.630 Mısır 6.465 6.442 69 2.798 214 15.988 İngiltere 6.367 7.528 623 729 541 15.789 İspanya 5.060 5.722 44 3.020 356 14.202 Rusya 4.293 6.329 249 2.389 504 13.763 Yunanistan 7.864 2.932 1.059 1.223 110 13.188 KesinleşmemişÜlk. 536 11.505 0 19 18 12.078 Belçika-Lburg 310 3.589 7.292 803 63 12.056 İsrail 1.304 4.539 228 1.647 203 7.922 Azerbaycan 2.085 3.809 271 335 198 6.699 Cezayir 2.128 1.246 2.988 2 258 6.622 Bulgaristan 1.349 4.666 90 137 126 6.368 Hollanda 1.723 3.192 11 464 237 5.628 İsveç 3.619 1.546 61 26 59 5.312 İran 2.164 0 0 2.858 25 5.046 S.Arabistan 38 4.589 101 8 51 4.786 Romanya 688 2.705 841 416 15 4.666 Portekiz 622 3.246 0 0 68 3.937 İsviçre 129 462 209 2.878 1 3.679 Lübnan 925 1.964 195 474 70 3.628 Avustralya 108 3.195 1 124 7 3.436 Gürcistan 1.067 668 1.434 66 90 3.325 Arjantin 83 3.072 0 0 1 3.156 Kazakistan 1.398 1.120 3 297 116 2.934 Ürdün 307 938 1.328 115 157 2.845 Avusturya 625 1.932 10 161 43 2.771 Özbekistan 1.360 588 418 155 162 2.683 Güney Afrika 195 2.319 28 14 11 2.567 Ukrayna 312 2.074 3 38 127 2.554 Kanada 7 2.356 36 82 22 2.503 BosnaHersek 115 2.163 1 0 48 2.328 KuzeyKıbrıs 1.072 487 455 71 83 2.167 BAE 1 1.108 82 543 91 1.825 Şili 28 1.640 0 0 25 1.692 Makedonya 180 1.395 15 59 13 1.662 Türkmenistan 814 278 389 44 111 1.635 Japonya 506 890 1 4 138 1.540 Diğer 1.906 19.769 2.423 2.036 1.157 27.291 Toplam 76.934 203.978 21.499 39.184 8.184 349.779 2 Düzcam grubu, 7004-7009 arasını kapsamaktadır. 18

2.1.5. Fiyatlar Cam sektörünün izabe (ısıtma, eritme) teknolojisine dayalı olması ve üretimin kesintisiz ve sürekli yapılması zorunluluğu, maliyet yapısını çok etkilemektedir. Sabit giderlerin yüksekliği, başabaş noktasını yükseltmekte; bu da sektörü fiyat rekabeti açısından hassas bir noktaya sürüklemektedir. Sektörün maliyet kalemlerinden pekçoğu firma kontrolu dışındadır. Bu nedenle, fiyatla kâr arasındaki dengeyi çoğunlukla verimlilik sağlamaktadır. Verimlilik arttırmayla kazanılacak avantajlar giderek daha marjinal düzeye sürüklenmektedir. Bu nedenle sektörün fiyat hassasiyeti oldukça yüksektir. Düşen fiyatlar nedeniyle sektörün kârlılığını arttırmanın bir yolu da, ürün yelpazesini katma değeri daha yüksek ürünlere yönelmektir. Öte yandan pekçok sektörde olduğu gibi cam sektöründe de global eğilimin pazar geçişkenliğini arttırması ve Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği nin gerçekleştirilmesi fiyatları dünya fiyatları düzeyine indirmiştir. Aşağıda sektörün bazı ürünlerinin ortalama fiyat gelişmeleri verilmektedir. Tablo: 15 Ortalama Fiyatlar (Milyon TL; 1998 Fiyatlarıyla) Yıllar Ürün Grubu Birim 1995 1996 1997 1998 Düz Cam TL/Ton 107 94 83 91 Buzlu Cam TL/Ton 94 88 85 93 Emniyet Camları TL/m2 4.8 4.5 3.9 4.3 Çift Cam TL/m2 4.4 5.1 5.3 16.9 3 Ayna TL/m2 2.0 1.7 1.6 1.5 Cam Ev Eşyası TL/Ton 396 382 356 361 Cam Ambalaj TL/Ton 97 95 86 97 Cam Çubuk TL/Ton 370 332 249 199 2.1.6. İstihdam Türk cam sanayi, dünya genelindeki yeniden yapılanma, konsolidasyon ve yoğun rekabete paralel olarak işgücü verimliliğini arttırmaya yönelik önlemleri almaktadır. Sektörde çalışma standartları ve işgücü maliyeti Türkiye ortalamasının üzerindedir. Ancak verimliliği ve maliyetleri kontrol etme zorunluluğu, büyümeye rağmen istihdamda son yıllarda daralmaya neden olmuştur. Tablo: 16 Sektörün İstihdamı Yıllar Artış % Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1996 1997 1998 Düzcam 1.248 1.720 1.328 1.280 37,8-22,8-3,6 BuzluCam 281 270 322 316-3,9 19,3-1,9 Emniyet Camları 451 568 512 538 26 (10) 5 ÇiftCam 17 17 17 17 -- -- -- Ayna 77 77 77 27 -- -- (65) Cam Ev Eşyası* 4.619 5.583 5.631 5.324 21 1 (5) Cam Ambalaj 1.862 1.984 2.269 2.190 7 14 (3) Cam Elyaf 420 427 434 428 2 2 (1) * Sadece Şişecam CEE Grubu nun ve Koncam ın istihdamından oluşmaktadır. Cam çubuk istihdamı dahildir. 3 Nitelikli kaplanmış camlar kombinasyonu olduğundan fiyat yükselmiştir. 19

2.1.7. Sektörün Rekabet Gücü Cam sektörü dış rekabete açıktır. Sektörün rekabet gücünü olumsuz etkileyen unsurlara Maliyetler ve Sektörün Sorunları bölümünde yer verilmiştir. Aşağıda sektörün rekabet gücünü ölçmeye yönelik rasyolara yer almaktadır. Tablo: 17 İthalat Sızma Oranı 4 Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 Düz Cam 13,5 14,9 15,9 18,9 19,2 Emprime/Telli Cam 13,0 9,5 6,4 13,2 8,8 Cam Ambalaj 3,6 2,5 3,5 4,1 6,3 Cam Ev Eşyası 9,4 10,8 11,4 15,4 30,1 Cam Elyaf/Yünü 21,9 18,1 25,5 20,8 29,8 Cam Mozaik 10,0 21,5 30,2 24,3 56,2 Emniyet Camları 7,0 6,6 8,0 9,9 17,4 Çift Cam 0,5 1,6 1,0 8,5 53,2 Cam Ayna 16,0 4,2 3,4 2,8 2,5 Diğerleri 31,2 29,9 28,1 30,5 38,5 Toplam 11,3 11,3 11,9 14,8 16,7 Tablo: 18 Uzmanlaşma Katsayısı 5 Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 Düz Cam 1,2 1,1 1,2 1,1 1,1 Emprime/Telli Cam 1,2 1,3 1,7 1,1 1,0 Cam Ambalaj 1,1 1,0 1,1 1,2 1,0 Cam Ev Eşyası 1,5 1,5 2,1 2,4 4,1 Cam Elyaf/Yünü 1,8 1,4 1,7 1,8 1,6 Cam Mozaik 0,9 0,8 0,8 0,9 0,8 Emniyet Camları 1,2 1,2 1,2 1,4 1,8 Çift Cam 1,1 1,1 1,1 1,1 0,8 Cam Ayna 1,9 1,4 1,2 1,4 1,6 Diğerleri 0,7 0,7 0,8 0,7 0,7 Toplam 1,2 1,1 1,3 1,2 1,2 4 İthalat sızma oranı: Bir sektörde ithalat miktarının, o sektöre yönelik toplam iç talep miktarına (yurtiçi üretim+ ithalat- ihracat) bölünür ve 100 sayısı ile çarpılır. Oranın sıfıra yakın olması ithalatın iç talep içerisinde ihmal edilebilir olduğunu, 100 e yakın olması iç talebin tamamına yakınının ithalat ile karşılandığını gösterir. Bu ölçü, sektörün ithalat yoğunluğunu ve dışa dönüklük derecesini göstermektedir. İthalat Sızma Oranı=İthalat/(Üretim+İthalat-İhracat)*100 5 Uzmanlaşma katsayısı: Bir sektördeki üretimin, o sektördeki yurtiçi tüketime bölünmesi suretiyle hesaplanır. Bu göstergenin yorumlanması ithalat sızma oranına benzemektedir. Oranın büyüklüğü sektörün uzmanlaşma düzeyinin yüksek olduğunu gösterir. Uzmanlaşma Katsayısı= Üretim/Yurtiçi Tüketim 20

Tablo: 19 Dış Rekabete Açıklık 6 Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 Düz Cam 3,9 4,8 3,6 4,2 4,1 Emprime/Telli Cam 3,8 3,9 2,6 5,7 11,2 Cam Ambalaj 11,6 16,8 8,2 5,6 10,6 Cam Ev Eşyası 2,9 2,8 2,3 2,1 1,8 Cam Elyaf/Yünü 2,2 2,7 2,2 2,2 2,2 Cam Mozaik 108,9 59,4 13,7 9,0 2,5 Emniyet Camları 4,6 5,2 4,2 3,1 2,3 Çift Cam 16,5 8,5 7,8 7,9 2,6 Cam Ayna 2,3 3,5 5,0 3,5 3,0 Diğerleri 28,7 15,7 11,1 14,9 18,5 Toplam 4,0 4,7 3,3 3,3 3,2 Tablo: 20 İhracat/İthalat Oranı 7 Ürün Grubu 1995 1996 1997 1998 1999 Düz Cam 2,4 1,6 2,3 1,4 1,5 Emprime/Telli Cam 2,6 3,7 12,3 1,5 1,0 Cam Ambalaj 2,5 2,5 3,8 5,2 1,6 Cam Ev Eşyası 6,2 5,7 10,4 9,8 11,2 Cam Elyaf/Yünü 4,8 3,4 3,8 5,1 3,1 Cam Mozaik 0,1 0,1 0,2 0,4 0,6 Emniyet Camları 3,8 3,5 3,9 5,1 5,4 Çift Cam 12,7 8,6 15,1 1,6 0,6 Cam Ayna 6,6 10,5 7,5 16,0 23,6 Diğerleri 0,1 0,2 0,3 0,2 0,1 Toplam 2,8 2,3 3,6 2,9 2,6 Çevre ülkelerde ve geleneksel cam ihraç pazarlarında yeni kapasitelerin devreye girmesi bu pazarlara satışları zorlaştırdığı gibi Kuveyt, S. Arabistan, Mısır, Suriye, Cezayir, Pakistan, Lübnan gibi ülkelerin yerli sanayilerini korumaya yönelik olarak yüksek gümrük vergisi uygulaması fiyattaki rekabet gücünü azaltmaktadır. Bu ülkelerin yanısıra başta ABD olmak üzere, Arjantin, Çin, Hindistan, Malezya, Meksika ve Tayland ın cam ev eşyasında uyguladığı gümrük vergi oranı AB nin üçüncü ülkelere uyguladığı gümrük vergisi oranlarına göre oldukça yüksektir. Bu uygulamalar cam sanayiimiz için haksız rekabet yaratmaktadır. Şiddetlenen rekabet mücadelesinde teknolojik güç, başarımızda en kritik unsur olmaya devam etmektedir. Şişecam Araştırma Merkezi cam sanayiimizin mevcut üretim süreçlerinin verimliliğini arttırmaya ve maliyetlerini düşürmeye yönelik çalışmaları yürütmektedir. Fırın teknolojileri, üretim problemlerine çözüm sistematikleri, yeni ve katma değeri yüksek ürün geliştirilmesi, bilimsel yaklaşım ve yetişmiş uzman işgücü birikimiyle gerçekleştirilmektedir. 6 Dış rekabete açıklık: Bu gösterge sektörün ithalat ve ihracat düzeylerini dikkate alır. Oranın yüksek olması, sektörün dışa açık olduğunu gösterir. Dış Rekabete Açıklık=(İhracat/Üretim)+((1-(ihracat/Üretim))*(İthalat/Yurtiçi Tüketim)) 7 İhracat/ithalat oranı: Bu gösterge de sektördeki uzmanlaşma ve yetkinleşmenin düzeyini gösterir. İhracat/İthalat Oranı= İhracat/İthalat 21

2.1.8. Diğer Sektörler ve Yan Sanayi ile İlişkiler Cam sektörü ürün grupları farklı sektörler ile ilişki içindedir. Düzcam ve işlenmiş cam ürünleri inşaat, tarım (seracılık), taşıt araçları, beyaz eşya ve mobilya sektörlerinin taleplerini karşılamaktadır. Cam ev eşyası ev kesimi, turizm (lokanta, ikram dahil), dekorcu, gıda ve promosyon sektörlerince talep edilmektedir. Cam ambalaj gıda, içecek (su, süt, maden suyu, meşrubat), alkollü içkiler, ilaç ve kozmetik sanayilerine girdi vermektedir. Cam elyafı, CTP (Cam Elyaf Takviyeli Plastikler) ürünlerinin hammaddesi olarak kullanılmaktadır. CTP ürünleri inşaat, taşıt araçları (kara, deniz, demiryolu), boru, mobilya, elektrik, elektronik ve diğer sanayilerde kullanılmaktadır. CTP malzeme istenen özelliklere göre dizayn edildiğinden elyaf üreticileri ile CTP üreticilerinin devamlı ve yoğun bir iletişim içinde olmaları gerekmektedir. Başta cam ev eşyası olmak üzere cam sektörü kağıt-karton ambalaj sektöründeki teknoloji ve kalite gelişmelerinden olumlu etkilenmektedir. Ayrıca hammadde, kalıp, makina, yedek parça ve bilgi teknolojisi alanlarındaki gelişmeler ve artan servis imkanları cam sektörüne önemli yararlar sağlamaktadır. Bu olumlu gelişmelere rağmen cam ev eşyası ürünlerinde önemli bir unsur olan aksesuar tedariğinde ve dekor kesimlerinde bazı sorunlar yaşamaktadır. Aksesuar temininde (özellikle plastik aksesuar) kalite, tasarım yönlerinden sorunlar yaşanmakta, fiyat bakımından da cam ev eşyası ürününün rekabet gücünü zayıflatmaktadır. Dekorcu kesiminde ise, kullanılan boya kalitesinin ve dekor teknolojisinin yetersizliği cam ev eşyası sektöründe önemli sorunlar olarak görülmektedir. 2.1.9. Mevcut Durumun Değerlendirmesi Yedinci plan döneminde düzcam (işlenmiş camlar dahil), cam ev eşyası, cam ambalaj ve cam elyafı üretim kapasiteleri komple yeni ve tevsii yatırımlarıyla arttırılmıştır. Bu alt ürün gruplarında yeni ürünlerle ürün yelpazesi genişletilmiştir. Ayrıca Güral Cam cam ev eşyası, Marmara Cam cam ambalaj, İzotoprak cam yünü üretimine başlamışlardır. Float teknolojisi ile düzcam üreten yeni tesisler devreye alınırken eski teknoloji ile üretim yapan ancak rekabet gücünü kaybeden adi düzcam (sheet cam) tesisleri kapatılmıştır. Bu dönemde cam sanayii yurtdışına açılmıştır. T.Şişe ve Cam Fab.A.Ş. Gürcistan da cam ambalaj üretim tesisi satınalmış ve üretime başlamıştır. Mısır da cam ambalaj üretim tesisine teknik yardım verilmiştir. Yurtdışındaki fırsatların değerlendirilmesi için işbirliği olanakları hızlandırılmıştır. Gümrük Birliği ile AB ülkelerine karşı gümrük vergilerinin kaldırılması ve özellikle üçüncü ülkelere karşı vergilerin düşürülmesiyle iç pazar dış rekabete açılmıştır. Bu gelişme ile iç pazar fiyatları dünya fiyatlarına eşitlenmiştir. Dünya ticaretindeki liberalleşme eğilimi ile pazarlarda rekabet yoğunlaşmıştır. Yoğun rekabet ortamında rekabet gücünü arttırmak için cam sanayii maliyet düşürmeye, verimlilik artışına ve yeniden yapılanmaya önem vermiştir. Bunların yanısıra ürün çeşidi ve kalitesi arttırılmış, müşteri odaklı pazar anlayışı benimsenmiştir. Lojistik destekle müşteri tatmininin arttırılması hedeflenmiştir. Ürün çeşidi arttırılmıştır. Otomotiv sanayii için yeşil cam üretimi gerçekleştirilmiştir. Enerji tasarrufu sağlayan kaplamalı cam ürün yelpazesi genişletilmiştir. Cam ev eşyası ve cam ambalajda renkli ürünler pazara sunulmuştur. Cam elyafı takviyeli boru üretimi Owens Corning-Yapı Merkezi ortaklığı ile başlamış ve cam elyafı ithalatı hızla artmıştır. İç talep karşılandığı gibi cam ürünleri ihracatı işlenmiş camlarda çeşitlendirilerek sürdürülmüştür. Yurtiçinde süper ve hiper marketlerin yaygınlaşması yeni bir dağıtım kanalı oluşturmuştur. Cam ev 22