FTR 331 Ergonomi Bilgiye Dayalı İş Yeri Düzenleme emin ulaş erdem
GİRİŞ Bilişsel ergonomi, geçtiğimiz asırda yaşanan bilgisayar devrimiyle hayat bulan Ergonomi disiplini içerisinde gelişen yeni bir teknolojidir. Bu teknoloji başlıca insanların nasıl düşündüğü ve bilgiyi nasıl işlediğiyle ilgili olduğu için genellikle bilişsel ergonominin ana ürünü olarak görülmektedir. Geçtiğimiz yüzyıl Mühendislik Psikolojisi (Engineering Psychology) olarak da adlandırılan Bilişsel Ergonomi, insan-makine sistemleri çerçevesinde insan davranışlarını inceler ve üretim ve güvenlikte artış sağlamak amacıyla alet ve makine tasarımı üzerinde çalışmalar yapmaktadır.
GİRİŞ İnsanların kullanması için yapılan pek çok aletin gerektirdiği davranışlar, insanların güç, algı ya da tepki zamanı gibi konularda kapasitelerinin ötesinde davranımlarını gerektirir. Oysa bu alan iş çevresini insan becerisi ve yeteneklerine göre düzenlemeyi amaçladığı için bu alana "İnsan Faktörleri Psikolojisi" ya da günümüzde ismiyle "Bilişsel Ergonomi uğraşmaktadır.
Çalışma ve iş biçimleri özellikle bilişim teknolojilerinin de etkisiyle radikal olarak değişmeye başlamıştır. Endüstriyel devrimin bir neticesi olarak ortaya çıkan iş verimliliği emekten çok bilgi ye kayma gösteren işgören niteliği nedeniyle klasik ergonomik yaklaşımlar yerini zihinsel yetenekleri kas gücüne göre daha ön planda bilişsel ergonomik yaklaşımlara bırakmıştır.
Bilişsel Ergonomi, mental (zihinsel, yani beynin yaptığı işle) süreçlerle ilişkilidir. Algılama, bellek, mantık yürütme, motor cevap, gibi ögelerle insan ve sistemin diğer ögelerinin etkileşimi açısından ilgilenir ki, bunların çoğunu Yazılım Ergonomisi içeriğinde görmekteyiz.
BİLİŞSEL ERGONOMİ Bilişsel Ergonomi standartlarının oluşturulmasında bazı kriterler bulunmaktadır. İnsan Bilgisayar Etkileşimi standartlarının kullanılması, hedeflere ulaşabilmek için ilk aşamayı oluşturmaktadır. Bu konuda kullanılan bazı kriterler şunlardır: 1-Bildik görünüş ve his uyandıran bir tasarım sağlayın: Bildik görünüş ve his uyandıran bir tasarım sağlamak sureti ile kullanıcıların bir yazılımdaki becerilerini diğer yazılıma transfer etmesini sağlamış olursunuz. Eğitim maliyeti en aza indirgenmiş olur. 2-Tutarlılık sağlayın: Standardizasyon pek çok alanda meydana gelebilir. Örnekler uygulamanın çeşitli bileşenlerini içerir, birlikte kullanılacak uygulamalar, işletim sistemi ve diğer kullanılan tüm yazılımlardır. Daha geniş bir alanda standartlar uygulanırsa daha fazla fayda sağlanır.
BİLİŞSEL ERGONOMİ 4-İnsan faktörleri bulgularını kullanın: Standartlar insan faktörleri bulgularının ve kabul edilmiş uygulamaların sonuçlarından yaralanarak geliştirilebilir. 5-İş akışını geliştirin: Standartlar pek çok karar tasarımını rutinleştirir. İş akışının geliştirilmesi suretiyle daha zor veya kritik kararlar üzerinde tasarımcının daha rahat zaman ayırmasını sağlar. 6-Kullanılabilirliği değerlendirin: Ürünün kullanılabilirliğini ölçmek için bir temel standart sağlayın. İnsan bilgisayar etkileşim standardını karşılayan ürün daha kullanışlı iken diğerlerinin tamamı eşit düzeyde olabilir. 7-Gereksinimlere uyumlandırın: Satın alan (örneğin, pek çok Amerikan hükümetin sözleşmeleri) veya kanun (örneğin, Avrupa da) tarafından yazılımın standartlara uygunluğu zorunlu olabilir.
BİLİŞSEL ERGONOMİDE YAZILIM TASARIMI Yazılımlar açısından insan niteliklerine olan duyarlılık daha belirgin ve tasarımı da daha zordur. Özellikle paket programların ortaya çıkmasıyla beraber kullanıcı arayüzleri bilgi işgörenlerinin iş verimliliğini etkileyen en önemli faktörler arasında yer almıştır. Burada algılama, renk, bilginin görsel olarak sembolizasyonu, grafik tablolama, biçim gibi hususlar kullanıcı açısından anlaşılmada önem arz etmektedir. Geleceğin yaşam ve iş dünyasında bilgi isgöreninin verimlilik sorunu artan bir şekilde yöneticileri meşgul edecektir. Bilişsel Ergonomi yönetim sisteminin ve felsefesinin bütünselliği içinde Toplam Kalite Yönetimi, İnsan Kaynakları Yönetimi, Toplam Bilgi Yönetimi, Beyin Sermayesi ve Toplam Ergonomik Yaklaşımla beraber birlikte ele alınabilecek önemli bir araştırma alanı olmuştur.
BİLİŞSEL ERGONOMİDE YAZILIM TASARIMI İnsan Bilgisayar Etkileşimi konusunda standartların geliştirilmesi genellikle aşağıda belirtilmiş olan sekiz aşamayı kapsamaktadır: Projenin hedeflerinin belirlenmesi Beklentilerin yönetimi Kullanılacak standartların seçimi Standartların projeye uyarlanması Uygunluk yaklaşımının belirlenmesi Arayüz tasarımında uyumlandırılmış standartların uygulanması Arayüz dizaynının uygunluğunun değerlendirilmesi Kullanılabilirlik testinin gerçekleştirilmesi
BİLİŞSEL ERGONOMİDE ARAYÜZ TASARIMI Kullanıcı arayüz geliştirilmesinde hedef, arayüzünü, engelli kişiler de dâhil mümkün olan en geniş kullanıcı yelpazesinin erişimine açık hâle getirmektir. Kullanıcı arayüzlerinin erişilebilirliği bakımından da önemli olmasına rağmen, erişilebilirliği etraflı bir şekilde kapsamayı hedeflememektedir. Arayüz, herhangi bir programlama bilgisine sahip olmayan kullanıcıların da bilgisayar programlarını veya bilgisayar programları ve komutları içeren makineleri kullanabilmelerini mümkün kılmak için geliştirilen görsel, işitsel veya dokunsal kumanda araçlarının tümünü ifade eder. Arayüz tasarımı (user interface design) ise, kullanıcı ile makine (bilgisayar) arasında bir iletişim ve etkileşim köprüsü görevi gören kullanıcı arayüzlerinin tasarımı ile ilgili tasarım disiplinidir.
BİLİŞSEL ERGONOMİDE ARAYÜZ TASARIMI Kullanıcı Arayüz Tasarımı disiplininin başlıca amaçları ve amaca ulaşmak için öngördüğü yöntemlerden biri Kullanıcı Odaklı Tasarım (User Centered Design) dır. Bu tasarım yöntemi, kullanıcı arayüzünün, kullanıcının amaçları, alışkanlıkları ve kullanım deneyimi göz önünde bulundurularak tasarlanmasını öngörmekte ve hatta bir adım daha öteye giderek, söz konusu ürünün daha üretim öncesinde bu kullanıcı özellikleri göz önünde bulundurularak tasarlanmasını amaçlamaktadır. Etkileşim Tasarımı (Interaction Design) ise, insan ile makine arasındaki etkileşimin hedeflerinin ve yöntemlerinin tespitidir.
Estetiklik uygulamalarının kapsamı şunlardır: Kabullenebilirlik: Çalışmalar da göstermektedir ki, kullanıcı arayüzü algılanması ve kullanılabilirliği ile kullanıcılar arasında çok yüksek oranda ilişki tespit edilmiştir. Öğrenilebilirlik: Toh göstermiştir ki; estetik olarak güzel çıktıların, öğrencilerin öğrenme konusundaki motivasyonu üzerinde doğrudan bir etkisi vardır. Kavranılabilirlik: Tullis; telefon hatları sisteminde bir anahtar gösterimin yeniden tasarlanmasıyla, kullanıcıların görüntüleri yorumlamasındaki zamanın %40 azaldığını tespit etmiştir. Tullis; kullanıcıların, hava yolları ya da kiralık görsel bilgilerini elde etmesinde en kötü sistemden en iyisine %128 lik bir fark tespit etmiştir. Üretkenlik: Keister ve Gallaway, bir dizi ekranın yeniden tasarlanması sonrasında toplam işlem zamanı ve hata oranlarında %25 lik bir azalma tespit etmişlerdir. Üretkenliği bu sayede arttırmak mümkün olmuştur.
ESTETİKLİK ÖLÇÜTLERİ Kullanıcı arayüzü tasarımı için gerekli kılavuz, ekran tasarımları için meselenin ana noktalarına spesifik ve geniş bir liste sunar. Bunların gözden geçirimi ve diğer alakalı işler için, grafik gösterimlere aşağıda verilmiş olan ondört estetik ölçüt bulunmaktadır. Denge Eşitlik Simetri Ardışıklık Uyuşma, Bütünlük Orantı Sadelik Yoğunluk Düzenlilik Ekonomiklik Homojenlik Ritim Düzen ve Karmaşıklık
DENGE
EŞİTLİK
SİMETRİ
ARDIŞIKLIK
UYUŞUM
BÜTÜNLÜK
ORANTI
SADELİK
YOĞUNLUK
DÜZENLİLİK
EKONOMİKLİK
HOMOJENLİK
RİTM
DÜZEN VE KARMAŞIKLIK Düzen ve karmaşıklığın ölçüsü yukarıda listelenmiş olan kriterlerin tümünün yerine getirilme derecesine bağlıdır. Bu kriterin bir ucunda düzen varken diğer ucunda da karmaşıklık vardır. Bu ölçek maksimum karmaşıklık ile minimum karmaşıklık (düzen) arasında derecelendirilmiş bir yapıdadır ve karmaşıklık ölçeği olarak da adlandırılabilir.