T.C. MARMARA ÜNĠVERSĠTESĠ BANKACILIK VE SĠGORTACILIK ENSTĠTÜSÜ BANKACILIK ANABĠLĠM DALI TÜRK BANKACILIK SĠSTEMĠNDE KATILIM BANKALARININ TERCĠH NEDENLERĠ VE BĠR ARAġTIRMA Doktora Tezi RACĠ KAYA ĠSTANBUL, 2013
T.C. MARMARA ÜNĠVERSĠTESĠ BANKACILIK VE SĠGORTACILIK ENSTĠTÜSÜ BANKACILIK ANABĠLĠM DALI TÜRK BANKACILIK SĠSTEMĠNDE KATILIM BANKALARININ TERCĠH NEDENLERĠ VE BĠR ARAġTIRMA Doktora Tezi RACĠ KAYA DanıĢman: PROF. DR. TĠĞĠNÇE OKTAR ĠSTANBUL, 2013
ÖZET Katılım bankacılığı, faizsizlik prensiplerine göre çalıģan, bu prensiplere uygun her türlü bankacılık faaliyetlerini gerçekleģtiren, kar ve zarara katılma esasına göre fon toplayıp, ticaret, ortaklık ve finansal kiralama yöntemleriyle fon kullandıran bir bankacılık modelidir. Türk bankacılık sistemi, ticari bankalar, katılım bankaları ve yatırım bankaları olmak üzere üçlü bir yapıya sahiptir. Türkiye'de ilk kurulduğu tarihte 'Özel Finans Kurumu' adı verilen faizsiz bankacılık kuruluģları 5411 sayılı Bankacılık Kanunu'nda yapılan değiģiklikle 2006 yılı baģından itibaren 'Katılım Bankası' adını almıģtır. Katılım bankaları, ticari bankalarda verilen hizmetlerin tamamına yakın kısmını verebilmektedir. Sektörde dört katılım bankası hizmet vermektedir. Banka sayılarının artması önümüzdeki dönemde beklenmektedir. Diğer bankalarla rekabet edebilmeleri açısından ürün sayısı ve kalitesinin artması önemlidir. Bankacılık sektöründe de tüm hizmet sektörlerinde olduğu gibi, bankanın ve verilen hizmetin müģteriler tarafından neden tercih edildiğinin ve nasıl algılandığının tespit edilmesi çok önemlidir. Katılım bankalarının bu piyasadan daha yüksek pay alması ve diğer bankalarla rekabet edebilecek düzeye ulaģması için müģterilerinin tercih nedenlerini belirlemesi ve müģteri memnuniyetini en üst düzeyde sağlaması gerekir. Özellikle katılım bankalarının tercih edilme nedenlerinin bilinmesi yönünde yapılacak araģtırmaların, sistemin daha fazla büyümesi ve etkin olarak varlığını sürdürmesi ile Türk ekonomisine katkısının ölçülmesi açısından önemli faydaları olacağı düģünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Faizsiz bankacılık, katılım bankacılığı, Türkiye de katılım bankaları, özel finans kurumları, müģteri tercih nedenleri, katılım bankalarında müģteri tercih nedenleri, i
ABSTRACT Participation banking is a model that works according to principles of interest free banking. These banks collects funds from their customers on the basis of sharing the profit and loss. They give these fund to fund users on the basis of trade, partnership and leasing. Turkish banking system has been classified into three groups: Commercial banks, participation banks and investment banks. The interest free banks has been called as Special Finance House when they have been established. From the beginning of 2006, they have been named as Participation Bank with the change made to the Banking Act no:5411. These banks provide almost all the banking services provided by the commercial banks. It has been expected that the number of these banks will increase. For these banks to be able to compete with commercial banks, number of services provided and the quality of these services should be increased. The perception of customers and to determine why they prefer a product or a firm is important for service sector. This is also valid for banks being a part of service sector. Participation banks to be able to compete with commercial banks and to have greater portion from the banking system should determine their customers preferences. Also they should increase the level of customer satisfaction. It is thought that the researches which will be made to determine the reasons of customer preferences of participation banks will be very useful for them to increase their share and their efficiency in the banking system. Also the researchs will be helpfull to measure the contribution of participation banks to Turkish economy. Key Words: Ġnterest free banking, participation banks, participation banks in Turkey, special finace houses, determination of reason of customer preferences, customer preferences in participation banks in Turkey ii
ÖNSÖZ Katılım bankaları, Türkiye ekonomisi ve bankacılık sektörü içinde önemli bir unsur olarak yerini almıģtır. Önümüzdeki dönemde payı ve etkisinin hızla artması beklenmektedir. Bu önem ve etkinin ortaya konulması gereği de çalıģma konusu olmaktadır. Bu çalıģma ve sonuçlarının, Türkiye deki katılım bankalarının müģteri tercih nedenlerinin tespit edilmesi ve uygun stratejiler belirlenmesi konusunda bankacılara ve bu konuda araģtırma yapan, yapacak tüm araģtırmacı ve akademisyenlere faydalı olmasını temenni ederim. Bu çalıģmanın ortaya çıkmasında, her aģamada yardım, destek ve yönlendirmelerini esirgemeyen tez danıģmanım sayın hocam Prof Dr. Tiğinçe Oktar a teģekkür ederim. Bu çalıģmanın süresi boyunca bana yardım ve desteklerini esirgemeyen eģim, oğlum ve kızıma teģekkür ediyorum. Ayrıca izleme komitesi üyelerim Prof. Dr. Cemal ĠbiĢ, Doç. Dr. Özgür ÇatıkkaĢ a, Prof. Dr. Mehtap Özdeğer e, Yrd. Doç. Dr. Gülcan Cağıl a ve Dr. Mehmet YeĢilyaprak baģta, tüm dostlarıma teģekkür ediyorum. Ġstanbul, 2013 RACĠ KAYA iii
ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ... iii ĠÇĠNDEKĠLER... iv TABLO LĠSTESĠ... viii ġekġl LĠSTESĠ... xi GRAFĠK LĠSTESĠ... xii KISALTMA LĠSTESĠ... xiii GĠRĠġ... 1 I. BÖLÜM DÜNYA'DA KATILIM BANKACILIĞI VE TARĠHSEL GELĠġĠMĠ 1.1. Faiz Kavramı ve Tarihsel GeliĢimi... 4 Faizin tanımı ve tarihsel geliģimi aģağıda detaylı olarak açıklanacaktır.... 4 1.1.1. Faiz Kavramı... 4 1.1.2. Faiz Kavramının Tarihsel GeliĢimi... 4 1.1.2.1. Ġlkçağda Faiz AnlayıĢı... 5 1.1.2.2. Ortaçağda Faiz AnlayıĢı... 6 1.1.2.3. Yeniçağda Faiz AnlayıĢı... 7 1.1.2. Katılım Bankalarının Ortaya ÇıkıĢ Nedenleri... 7 1.1.2.1. Dini Nedenler... 9 1.1.2.2. Sosyal Nedenler... 10 1.1.2.3. Ekonomik Nedenler... 11 1.2. Katılım Bankacılığının Önemi... 13 1.3. Katılım Bankacılığının Tarihsel GeliĢimi... 16 1.3.1. Dünyada Katılım Bankacılığının Tarihsel GeliĢimi... 16 1.3.2. Türkiye'de Katılım Bankacılığı'nın Tarihsel GeliĢimi... 18 iv
II. BÖLÜM TÜRKĠYE'DE KATILIM BANKALARI'NIN HUKUKĠ YAPILARI, FON TOPLAMA VE KULLANDIRMA YÖNTEMLERĠ 2.1. Türkiye'de Katılım Bankacılığının Hukuki Yapısı... 23 2.1.1. 1983-1999 Dönemi Hukuki Yapı... 24 2.1.2. 1999-2005 Dönemi Hukuki Yapı ve 4389 Sayılı Bankalar Kanunu... 28 2.1.3. 2005 Sonrası Dönem Hukuki Yapı ve 5411 Sayılı Bankacılık Kanunu... 35 Katılım Bankaları'nın Yapabileceği Faaliyetler... 36 2.2. Katılım Bankalarında Fon Toplama Yöntemleri... 39 2.2.1. Özel Cari Hesaplar... 39 2.2.2. Katılma Hesapları... 40 2.2.3. Diğer Fon Kaynakları... 46 2.3. Faizsiz Bankalarda Fon Kullandırma Yöntemleri... 46 2.3.1. Nakit Fon Kullandırma Yöntemleri... 47 2.3.1.1. Mudaraba (Emek-Sermaye Ortaklığı)... 47 2.3.1.2. MüĢarake (Sermaye-Sermaye Ortaklığı)... 50 2.3.1.3. Murabaha (Maliyet + Kâr Marjlı Satıs)... 52 2.3.1.4. Kurumsal Finansman Desteği... 54 2.3.1.5. Bireysel Finansman Desteği... 55 2.3.1.6. Ġcara (Leasing)... 56 2.3.1.7. Selem ve Ġstisna... 57 2.3.1.8. Karz-ı Hasen... 58 2.3.1.10. Sukuk... 59 2.3.2. Gayri Nakit Fon Kullandırma Yöntemleri... 60 2.3.2.1. Akreditif... 60 2.3.2.2. Teminat Mektubu... 61 2.3.2.3. Referans Mektubu... 61 2.3.2.4. Aval ve Kabul kredileri... 62 2.3.3. Diğer Bankacılık ve Finansal Hizmetler... 62 v
III. BÖLÜM TÜRK BANKACILIK SĠSTEMĠNDE KATILIM BANKACILIĞI VE TERCĠH EDĠLME NEDENLERĠ 3.1. Türkiye'de Katılım Bankacılığı Ġle Ġlgili Sayısal Veriler... 63 3.1.1. Türk Bankacılık Sektörünün Büyüklüğü... 63 3.1.2. Türk Katılım Bankacılığı Sektör Verileri... 65 3.1.2.1. Türkiye'de Katılım Bankalarının Aktif GeliĢimi... 65 3.1.2.2. Türkiye'de Katılım Bankaları'nda Toplanan Fonlar... 67 3.1.2.3. Türkiye'de Katılım Bankaları'nda Kullandırılan Fonlar (Krediler)... 70 3.1.3. Dünyada Faizsiz Bankacılığın GeliĢimi... 73 3.2. Türkiye'de ve Dünya'da Katılım Bankacılığı'nın Tercih Nedenleri... 74 3.2.1. Faiz Hassasiyeti... 75 3.2.2. Karlılık, Etkinlik, MüĢteri Memnuniyeti,... 77 3.2.3. Ürünler ve Fon Kullandırım ġekilleri... 79 IV. BÖLÜM KATILIM BANKALARININ TERCĠH NEDENLERĠ VE BĠR ARAġTIRMA 4.1. AraĢtırmanın Amacı ve Önemi... 81 4.2. AraĢtırmanın Kapsamı (AraĢtırma Evreni ve Örneklem) ve Kısıtları... 81 4.3. AraĢtırmanın Yöntemi... 82 4.4. AraĢtırmanın Bulguları... 84 4.4.1. Katılımcıların Bankacılık Hizmetlerine ĠliĢkin GörüĢleri... 85 4.4.2. Katılımcıların Demografik Özellikleri... 100 4.4.3. AraĢtırmanın Güvenilirlik Analizi... 105 4.4.4. AraĢtırmanın Geçerlilik Analizi... 108 4.4.5. AraĢtırmanın Hipotez Testleri... 114 4.4.5.1. YaĢ DeğiĢkeni ile ĠliĢkiler... 114 4.4.5.2. Eğitim Seviyesi DeğiĢkeni ile ĠliĢkiler... 116 4.4.5.3. Meslek/Pozisyon DeğiĢkeni ile ĠliĢkiler... 118 4.4.5.4. Gelir DeğiĢkeni ile ĠliĢkiler... 120 vi
4.4.5.5. Katılım Bankaları ve Ticari Bankalar ile ÇalıĢan Katılımcılar... 122 4.4.5.6. Faizsiz Bankacılığın Maliyeti ile ĠliĢkiler... 124 4.4.5.7. Mevduatın Değerlendirilmesinde Faizsiz Sistem Bilgisi ile ĠliĢkiler... 125 4.4.5.8. Maliyetli de Olsa Katılım Bankalarını Tercih ile ĠliĢkiler... 127 4.4.5.9. Bankacılık Hizmetlerini Değerlendirme Esasları ile ĠliĢkiler... 129 4.4.5.10. Katılım Bankalarının Memnun Olunan Ürünleri ile ĠliĢkiler... 132 4.4.5.11. Faizsiz Bankacılık Bilgi Düzeyi ile ĠliĢkiler... 135 4.4.5.12. Katılım Bankasını Tercih Sebebi ile ĠliĢkiler... 138 4.4.5.13. Katılım Bankalarıyla ÇalıĢılan Süre ile ĠliĢkiler... 142 4.4.5.14. ÇalıĢılan Katılım Bankasına Bağlılık ile ĠliĢkiler... 144 4.4.5. AraĢtırmanın Hipotez Testlerinin Sonuçlarının Genel Değerlendirilmesi... 146 SONUÇ... 148 KAYNAKÇA... 155 EKLER... 164 vii
TABLO LĠSTESĠ Tablo 1. Türk Bankacılık Sektörünün Büyüklüğü... 63 Tablo 2. Katılım Bankalarının BaĢlıca Finansal Rakamları... 64 Tablo 3. Katılım Bankaları Verileri... 65 Tablo 4. Bankacılık Sektörü ve Katılım Bankaların Aktif GeliĢimi... 66 Tablo 5. Tablo 6. Bankacılık Sektörü ve Katılım Bankaların Mevduat/Toplanan Fon GeliĢimi... 68 Bankacılık Sektörü ve Katılım Bankaların Kredi/Kullandırılan Fon GeliĢimi... 71 Tablo 7. AraĢtırma Örneklemine ĠliĢkin Katılımcı Sayısı... 82 Tablo 8. Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri TercihiÖlçeği... 83 Tablo 9. Katılım Bankaları ve Ticari Bankaları Kullanım Durumu... 85 Tablo 10. Faizsiz Bankacılığın Ticari Bankadan Daha Maliyetli OluĢu... 86 Tablo 11. Faizsiz Sisteme Uygunluk Hakkındaki Bilgi... 87 Tablo 12. Katılım Bankaları Daha Maliyetli Olsa Da Tercih Durumu... 88 Tablo 13. Bankacılık Hizmetlerini FarklılaĢtırma Durumu... 89 Tablo 14. En Memnun Olunan Bankacılık Hizmetleri Durumu... 91 Tablo 15. Faizsiz Bankacılık Hakkındaki Bilgi Durumu... 93 Tablo 16. Katılım Bankalarının Varlığını Öğrenme Durumu... 94 Tablo 17. Katılım Bankalarını Tercih Sebebi... 96 Tablo 18. Katılım Bankaları ile ÇalıĢılan Yıl... 98 Tablo 19. Katılım Bankasını BaĢka Bir Katılım Bankası ile DeğiĢtirme... 99 Tablo 20. Katılımcıların YaĢ Dağılımı... 100 Tablo 21. Katılımcıların Cinsiyet Dağılımı... 101 Tablo 22. Katılımcıların Medeni Hâli... 102 Tablo 23. Katılımcıların Eğitim Düzeyi... 103 Tablo 24. Katılımcıların Görev Dağılımı... 104 Tablo 25. Katılımcıların Gelir Dağılımı... 105 Tablo 26. AraĢtırmada Kullanılan Ölçeğin Güvenilirlik Değeri (Cronbach's Alpha Katsayısı)... 106 Tablo 27. AraĢtırmada Kullanılan Ölçeğin Güvenilirlik Değeri (Madde-Toplam Korelasyonu)... 107 viii
Tablo 28. Faktör Analizi Sonuç Matrisinde "katılım bankalarının hizmet kalitesi ve müģteri tercihi ölçeği"nin Faktörlerinin Özdeğer Ve Varyansları... 110 Tablo 29. Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Faktör Yükleri Sonuç Matrisi... 111 Tablo 30. KurumsallaĢma Ölçeği Ġfadelerinin Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 113 Tablo 31. YaĢ DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 114 Tablo 32. YaĢ DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki ANOVA Testi Sonuçları... 115 Tablo 33. Eğitim DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 116 Tablo 34. Eğitim DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki ANOVA Testi Sonuçları... 117 Tablo 35. Meslek/Pozisyon DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 118 Tablo 36. Meslek/Pozisyon DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki ANOVA Testi Sonuçları... 119 Tablo 37. Gelir DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 120 Tablo 38. Gelir DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki ANOVA Testi Sonuçları... 121 Tablo 39. Katılım Bankaları ve Ticari Bankalar ile ÇalıĢma DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 122 Tablo 40. Katılım Bankaları ve Ticari Bankalar ile ÇalıĢma DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki Bağımsız Grup t-testi Sonuçları... 123 Tablo 41. Faizsiz Bankacılığın Maliyeti DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 124 Tablo 42. Faizsiz Bankacılığın Maliyeti DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 125 Tablo 43. Faizsiz Bankacılığın Maliyeti DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki Bağımsız Grup t-testi Sonuçları... 126 Tablo 44. Maliyetli de Olsa Katılım Bankalarını Tercih DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçlar... 127 ix
Tablo 45. Maliyetli de Olsa Katılım Bankalarını Tercih DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki Bağımsız Grup t-testi Sonuçları... 128 Tablo 46. Bankacılık Hizmetlerini Değerlendirme Esasları DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 129 Tablo 47. Bankacılık Hizmetlerini Değerlendirme Esasları DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki ANOVA Testi Sonuçları... 131 Tablo 48. Katılım Bankalarının Memnun Olunan Ürünleri DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 132 Tablo 49. Bankacılık Hizmetlerini Değerlendirme Esasları DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki ANOVA Testi Sonuçları... 134 Tablo 50. Faizsiz Bankacılık Hakkındaki Bilgi Düzeyi ile Bankacılık Hizmetlerini Tercihi Arasındaki Regresyon Analizi Sonuç Tabloları... 135 Tablo 51. Faizsiz Bankacılık Hakkındaki Bilgi Düzeyi ile Faizsiz Bankacılık Tercihi Arasındaki Regresyon Analizi Sonuç Tabloları... 136 Tablo 52. Faizsiz Bankacılık Hakkındaki Bilgi Düzeyi ile Hızlı Bankacılık Hizmetlerini Tercihi Arasındaki Regresyon Analizi Sonuç Tabloları... 137 Tablo 53. Katılım Bankalarını Tercih DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 138 Tablo 54. Katılım Bankalarını Tercih Nedeni DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki ANOVA Testi Sonuçları... 141 Tablo 55. Katılım Bankalarıyla ÇalıĢılan Süre ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçları... 142 Tablo 56. Katılım Bankalarıyla ÇalıĢılan Süre DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki ANOVA Testi Sonuçları... 143 Tablo 57. ÇalıĢılan Katılım Bankasına Bağlılık DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Boyutlarının Betimsel Ġstatistik Sonuçlar... 144 Tablo 58. ÇalıĢılan Katılım Bankasına Bağlılık DeğiĢkeni ile Katılım Bankalarının Hizmet Kalitesi ve MüĢteri Tercihi Ölçeği Arasındaki Bağımsız Grup t-testi Sonuçları... 145 x
ġekġl LĠSTESĠ ġekil 1. Türk Bankacılık Sistemi ve Banka Türleri... 22 ġekil 2. Mudaraba Finansmanında Katılım Bankası-Yatırımcı ĠliĢkisi... 48 ġekil 3. Mudaraba Finansmanında Katılım Bankası-GiriĢimci ĠliĢkisi... 49 ġekil 4. MuĢaraka Finansman Modelinin ĠĢleyiĢi... 52 ġekil 5. Sukuk... 60 xi
GRAFĠK LĠSTESĠ Grafik 1. Katılım Bankalarının Aktiflerinin GeliĢimi... 67 Grafik 2. Katılım Bankalarının Topladığı Fonların GeliĢimi... 69 Grafik 3. Bankacılık Sektörü ve Katılım Bankaların Toplanan Fonların Kullandırma Nispeti... 72 Grafik 4. Katılım Bankalarının Kullandırdığı Fonların GeliĢimi... 73 Grafik 5. Dünya Faizsiz Bankacılık Sistemi Aktif Büyüklüğü... 74 Grafik 6. Katılım Bankaları ve Ticari Bankaları Kullanım Durumu... 85 Grafik 7. Faizsiz Bankacılığın Ticari Bankadan Daha Maliyetli OluĢu... 86 Grafik 8. Faizsiz Sisteme Uygunluk Hakkındaki Bilgi... 87 Grafik 9. Katılım Bankaları Daha Maliyetli Olsa Da Tercih Durumu... 88 Grafik 10. Bankacılık Hizmetlerini FarklılaĢtırma Durumu... 90 Grafik 11. En Memnun Olunan Bankacılık Hizmetleri Durumu... 92 Grafik 12. Faizsiz Bankacılık Hakkındaki Bilgi Durumu... 93 Grafik 13. Katılım Bankalarının Varlığını Öğrenme Durumu... 95 Grafik 14. Katılım Bankalarını Tercih Sebebi... 97 Grafik 15. Katılım Bankaları ile ÇalıĢılan Yıl... 98 Grafik 16. Katılım Bankasını BaĢka Bir Katılım Bankası ile DeğiĢtirme... 99 Grafik 17. Katılımcıların YaĢ Dağılımı... 100 Grafik 18. Katılımcıların Cinsiyet Dağılımı... 101 Grafik 19. Katılımcıların Medeni Hâli... 102 Grafik 20. Katılımcıların Eğitim Düzeyi... 103 Grafik 21. Katılımcıların Görev Dağılımı... 104 Grafik 22. Katılımcıların Gelir Dağılımı... 105 xii
KISALTMA LĠSTESĠ A.B.D. : Amerika BirleĢik Devletleri a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale AB : Avrupa Birliği AR-GE : AraĢtırma ve GeliĢtirme BD : Birim Değer BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu BFD : Bireysel Finansman Desteği BHD : Birim Hesap Değeri BIS : Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements) DESĠYAP : Devlet Sanayi ve ĠĢçi Yatırım Bankası A.ġ. DPT : Devlet Planlama TeĢkilatı FA : Faktör Analizi (Factor Analysis) FED : Federal Reserve GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla IMF : Uluslararası Para Fonu (International Monetary Found) ĠKB : Ġslam Kalkınma Bankası K/Z : Kâr-zarar KZOB : Kar ve Zarar Ortaklığı Belgesi L/C : Letter of Credit M.B. : Merkez Bankası M.Ö. : Milattan Önce M.S. : Milattan Sonra OECD : Ġktisadi ĠĢ Birliği ve Kalkınma TeĢkilatı ÖFK : Özel Finans Kurumları PWC : PriceWaterhouseCoopers SPK : Sermaye Piyasası Kurulu SYR : Sermaye Yeterliliği Rasyosu xiii
T.C. TBB TCMB TL TMSF TOBB TÜĠK : Türkiye Cumhuriyeti : Türkiye Bankalar Birliği : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası : Türk Lirası : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği : Türkiye Ġstatistik Kurumu xiv
GĠRĠġ Türkiye'de ve dünyada halkın belli bir kesimi, faiz gelirinden uzak durmaktadır. Bu nedenle klasik bankalara gitmeyen fonlar atıl kalmaktadır. Bu durum hem genel ekonomi açısından, hem de tasarruf sahibi açısından bir kayıptır. Katılım bankaları, mali sektörde bir yenilik olarak, faiz hassasiyeti nedeniyle klasik bankalara gitmeyen fonları ekonomiye kazandırmak ve tasarruf sahiplerinin fonlarını güvenle saklamalarına ve değerlendirmelerine yardımcı olmak amacıyla kurulmuģtur. Bu yöntemlerle elde edilen kazancın ticari kazanç niteliğinde olduğu ve faizden esaslı olarak farklılık gösterdiği konusunda görüģ birliği oluģmuģtur. Katılım bankacılığı, faizsizlik prensiplerine göre çalıģan, bu prensiplere uygun her türlü bankacılık faaliyetlerini gerçekleģtiren, kar ve zarara katılma esasına göre fon toplayıp, ticaret, ortaklık ve finansal kiralama yöntemleriyle fon kullandıran bir bankacılık modelidir. Ġsimlerindeki "katılım" sözcüğü yapılan bankacılık türünün kar ve zarara katılma prensibine dayalı bir bankacılık olduğunu ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu bankalar, tasarruf sahiplerinden topladıkları fonları, faizsiz finansman prensipleri dahilinde ticaret ve sanayide değerlendirerek, oluģan kâr veya zararı tasarruf sahipleriyle paylaģırlar. TL, USD ve EUR bazında vadeli hesaplarda toplanan fonlar, kurumsal finansman desteği, bireysel finansman desteği, finansal kiralama, kâr veya zarar ortaklığı yöntemleriyle değerlendirilir. Türk bankacılık sistemi, ticari bankalar, katılım bankaları ve yatırım bankaları olmak üzere üçlü bir yapıya sahiptir. 1980'li yıllardan itibaren sistem çok önemli değiģimler yaģamıģtır. Faizsiz bankacılık da bu dönemde gündeme gelmiģtir. Türkiye'de ilk kurulduğu tarihte 'Özel Finans Kurumu' adı verilen faizsiz bankacılık kuruluģları 5411 sayılı Bankacılık Kanunu'nda yapılan değiģiklikle 2006 yılı baģından itibaren 'Katılım Bankası' adını almıģtır. Katılım bankalarının Türkiye'de kurulması ve faaliyete baģlaması 30 yıllık bir geçmiģe sahiptir. Bu süre içinde sistemdeki payları çok düģük seyretmiģ ve en fazla % 5-6 düzeyine yükselmiģtir. Özellikle Ortadoğu'da artan petrol ve enerji gelirleri nedeniyle biriken yüksek miktarlı sermayenin, faizsiz finans ilkeleri
çerçevesinde değerlendirme ihtiyacı bu kurumların Dünya'da ortaya çıkmasına zemin hazırlamıģtır. Katılım bankaları, ticari bankalarda verilen hizmetlerin tamamına yakın kısmını verebilmektedir. Sektörde dört katılım bankası hizmet vermektedir. Banka sayılarının artması önümüzdeki dönemde beklenmektedir. Diğer bankalarla rekabet edebilmeleri açısından ürün sayısı ve kalitesinin artması önemlidir. Son yıllarda, uluslararası geliģmeler, faizsiz bankacılığın gündemde daha fazla yer almasını sağlamaktadır. Sistemden daha fazla pay almak ve büyümek açısından, daha geniģ bir müģteri kesimine hitap etmek gerekmektedir. Bu nedenle, bu bankaların öncelikle özel konumlarından kaynaklanan müģteri kitlelerini iyi tanımaları ve geniģ müģteri kitlelerine açılmaları önem kazanmaktadır. Bankacılık sektöründe de tüm hizmet sektörlerinde olduğu gibi, bankanın ve verilen hizmetin müģteriler tarafından neden tercih edildiğinin ve nasıl algılandığının tespit edilmesi çok önemlidir. Katılım bankalarının bu piyasadan daha yüksek pay alması ve diğer bankalarla rekabet edebilecek düzeye ulaģması için müģterilerinin tercih nedenlerini belirlemesi ve müģteri memnuniyetini en üst düzeyde sağlaması gerekir. Özellikle katılım bankalarının tercih edilme nedenlerinin bilinmesi yönünde yapılacak araģtırmaların, sistemin daha fazla büyümesi ve etkin olarak varlığını sürdürmesi ile Türk ekonomisine katkısının ölçülmesi açısından önemli faydaları olacağı düģünülmektedir. Bu çalıģmada, katılım bankalarında müģterilerin bu bankaları tercih nedenleri üzerine bir araģtırma yapılacaktır. Bu araģtırmanın sonuçlarına göre katılım bankalarının sistem olarak büyümesi ve bankacılık sektörü içindeki payının artması konusunda, müģteri tercih nedenlerinin önemi ortaya konulmaya çalıģılacaktır. Birinci bölümde, katılım bankacılığının Türk Bankacılık Sistemi içindeki önemini ortaya koymak için, bu bankacılığın tarihsel geliģimi verilecektir. Temel kavram olan faiz kavramı incelenecek ve bankaların önemi ile genel düzeyde ortaya çıkıģ nedenleri anlatılacaktır. Ġkinci bölümde ise, sistemi daha iyi anlayabilmek açısından, hukuki düzenlemeler ile birlikte bankaların fon toplama ve kullandırma 2
Ģekilleri anlatılacaktır. Hem Dünya'da genel kabul görmüģ ürünler hem de Türkiye'de kullanılan yöntemlerden bahsedilecektir. Üçüncü bölümde ise, Türkiye'de katılım bankalarının sayısal verileri verilecek ve yurtiçinde ve yurt dıģında yapılmıģ bazı araģtırmalardan yararlanılarak, bizim araģtırmamızda ortaya çıkacak sonuçları değerlendirmek açısından katılım bankalarının müģteriler tarafından neden tercih edildiği ortaya konulacaktır. Dördüncü bölümde ise, Türkiye'de hizmet veren dört katılım bankası müģterileri üzerinde, bu bankaları tercih etme nedenlerini ortaya koymayı amaçlayan bir anket uygulaması 341 kiģi üzerinde gerçekleģtirilmiģtir. Bu çalıģmanın analizi yapılacak ve sonuçları ortaya konulacaktır. 3
I. BÖLÜM DÜNYA'DA KATILIM BANKACILIĞI VE TARĠHSEL GELĠġĠMĠ 1.1. Faiz Kavramı ve Tarihsel GeliĢimi Faizin tanımı ve tarihsel geliģimi aģağıda detaylı olarak açıklanacaktır. 1.1.1. Faiz Kavramı ''Türkçe'deki karşılığı faiz olan riba, Arapça bir kelime olarak lügatte, ziyâde (fazlalık) ve nemâ (artma, çoğalma) manalarına gelir.'' 1 Faiz kavramına, Ġslami kaynaklarda ekonomik anlam itibariyle rastlamak pek mümkün değildir. Yani ekonomik anlam itibariyle Kur'an-ı Kerim'de ve hadislerde yer almadığı gibi Ġslam Hukuku kaynaklarında da bu anlamda bir kullanım söz konusu değildir. Ġslam hukukuna ait kaynaklarda ise bu anlamı karģılayan "riba" kavramıdır. 1.1.2. Faiz Kavramının Tarihsel GeliĢimi Faiz ilk çağlardan beri ödünç verme muameleleriyle birlikte gelişmiş ve ortaya çıktığı andan itibaren en başta din adamlarının sonra filozof ve iktisatçıların inceleme konusu olmuştur. 2 Konunun bir yönü; Ġslam'ın temel kaynaklarında yasaklanmıģ olan faizin ne olup olmadığı, "riba" kavramının tanımı ve kapsamıyla ilgilidir. Ġkincisi ise, üretim faktörlerinden biri olan sermayenin fiyatının Kur'an'da yasakladığı anlamda faiz olarak kabul edilip edilemeyeceğidir. Ġslamiyet kesin bir dille faizi yasaklarken ticareti serbest bırakmıģtır. 3 1 2 3 Ġsmail ÖZSOY, Faiz ve Problemleri, Ġstanbul: Nil Yayınları, 1994, s.59. ÖZSOY, a.g.e., s.45. Ġsak Emin AKTEPE, Ġslam Hukuku Çerçevesinde Finans ve Bankacılık, Ġstanbul: Erkam Matbaası, 2010, s.23. 4
Riba sözcüğü Arapça olup, ziyade, fazlalık anlamlarına gelir. Sözcüğün kökeninde "mutlak çoğalma" anlamı vardır. Ancak kelimenin sözlük anlamı ribayı açıklamaya yetmez. Çünkü her artıģ, örneğin ticaret ve üretimde meydana gelen artıģlar yasaklanmamıģtır. 4 Faizin yasaklanma nedenleri olarak literatürde aģağıdaki konular gündeme getirilmektedir.: 1. Faiz, karşılığı olmayan bir mal iktisâbıdır. 2. Faiz insanlardaki fazilet duygularını köreltir, ictimaî yardımlaşmayı felce uğratır. 3. Faiz insanları ticaret, zanâat ve ziraat gibi iktisadî hayatın esası olan faaliyetlerden alıkoyar. 4. Genellikle borç verenler zengin, alanlar fakirdir. Faiz fakirlerin zararına işler. 5. Faizin meşrûiyyeti her zaman tartışıldığından, faizle geçinenlere iyi gözle bakılmaz. 6. Faiz, borçluların ferdî hürriyetlerini yok eder, en azından sınırlar ve daraltır. 7. Faiz bu yolla para kazananların mallarına ve canlarına zarar verir. 5 1.1.2.1. Ġlkçağda Faiz AnlayıĢı Ünlü filozof Eflatun a göre (M.Ö. 427-347), Mübadele aracı olan para bir semboldür ve ürünü temsil eder. Paranın kazanç kaynağı olmasını sağlayan faize karşıdır. Ona göre faiz gelir dağılımındaki dengesizliği arttırır ve yoksulluğu yaygınlaştırır. Düşünür parayı servet olarak kabul etmez. Para hırsının insanı aşırı zenginliğe itebileceğini, frenlenmesi gerektiğini belirtmiş ve kişilerin altın ve gümüş sahibi olmalarına izin verilmemesini istemiştir. 6 Aristo (M.Ö. 384-322) ise, faizden elde edilen gelirle zengin olmayı doğaya aykırı bulmuş ve paranın kendiliğinden ürün meydana getiremeyeceğini ve paranın bir kazanç veya servet aracı olarak kullanılamayacağını ifade etmiştir. 7 4 5 6 7 Kamil GÜNGÖR, Bir Finansal Araç olarak Katılım Bankacılığı, Tespitler-Teklifler, Finansal Yenilik ve Açımlarıyla Katılım Bankacılığı, Ġstanbul: TKKB Yayını, 2009, s.221. ÖZSOY, a.g.e., s.30. Arif ERSOY, Ġktisadi DüĢünceler Tarihi, Ankara: Nobel Yayıncılık, 2012. S.48 Erol ZEYTĠNOĞLU, Ġslam'da ve Diğer Sistemlerde Faiz, Para, Faiz ve Ġslam TartıĢmalı Ġlmi Toplantılar Dizisi, Ġstanbul: Ġlmi NeĢriyat A.ġ., 1992, s.92. 5
Aristo nun düģüncesine göre, Faizcilikten de pek çok nefret edilir ve bu nefret tamamıyla haklıdır. Çünkü faiz, paranın adına var olduğu şeyin bir ürünü değil, paranın kendisinden çıkan bir kazançtır. Para bir değiş tokuş aracı olması için düşünülmüştür. Faiz ise paranın kendindeki bir artışı gösterir. Faizden, bir tahıl ürünü ya da hayvan yavrusuymuş gibi kazanç diye söz ediyoruz; çünkü her canlı benzerini doğurur; faiz de paradan doğan paradır. Dolayısıyla bütün servet edinme yolları arasında doğaya en aykırı olan budur. 8 1.1.2.2. Ortaçağda Faiz AnlayıĢı Ortaçağda faiz anlayıģını üç semavi dine göre incelemek mümkündür; Yahudilik, Hıristiyanlık ve Ġslamiyet. Aslında, her zaman uygulamaya konulmasa da, faize karģı dünyanın üç büyük dini tarafından da resmi olarak yasaklamalar koyulmuģtur. Faize karģı olan görüģ sahipleri faizle para verenler uğraģmadan bir getiri elde ederler Ģeklinde söylemektedirler. 9 Yahûdîlik ve Hıristiyanlık da faizi yasaklamıştır. Her ne kadar Tevrat'ta kesin bir faiz yasağı yer almamasına rağmen, çok pasajlar fakirlere ve Yahûdî milletinden olanlara verilen ödünçlerden faiz almayı yasaklamış ve fakirleri faiz ile sıkıntıda bırakarak servet elde etmeyi önlemek istemiştir. İncil'de de faiz konusunda açık bir ifade yoktur. Fakat faiz alma, kilise tarafından yardımlaşma ve merhamete aykırı görüldüğünden olumlu karşılanmamıştır. Bunlar, faizcilerin tamâ ve açgözlülükleri ile ödünç alan muhtaç kişileri sömürme ve sıkıntıda bırakmalarını itham etmişlerdir. Faiz konusunda büyük duyarlılık gösteren Hıristiyan din adamları bu sebeple faizi haram saymakta yüzyıllarca direnmişlerdir. Ortaçağ kilisesindeki faiz yasağı en başta tüketim kredilerini hedef alıyordu. Bugün dahi Katolik kilisesinde aynı durum söz konusu olup, ancak kanunların izin verdiği faiz, yasağın dışında bırakılmıştır. 10 Hıristiyanlık ve Museviliğin ortaçağdaki faiz anlayıģında dikkati çeken bir özellik Ģudur; ortaçağın baģlarında bu dinlerin orijinal ve saf hallerinde faiz yasak olarak görülmekte iken zamanla faiz yasağı kısmen hafiflemiģtir. 11 8 9 10 11 ERSOY, a.g.e, s. 55. The Economist, "Devilish Banking- History of Disreputable Profession", 25.12.1993.p.44 ÖZSOY, a.g.e., s.30. ÖZSOY, a.g.e., s.31. 6
1.1.2.3. Yeniçağda Faiz AnlayıĢı Kapitalist Sistemin bugünkü biçimiyle kurumsallaşmasına teorileri ile önemli katkıda bulunan Adam Smith in Ulusların Zenginliği adlı eserinin yayınlandığı 1776 yılı ile John Stuart Mill in Siayasal İktisadın İlkeleri 1843 yılı arasında geçen dönemde Batı da geliştirilen iktisadi düşünce Klasik İktisadi Düşünce olarak tanımlanmaktadır. 12 Adam Smith, David Ricardo, Thomas Malthus, Jean Baptiste Say, Stuart Mill ve Frederic Bastiat gibi klasik iktisatçılar, faizin hiçbir müdahale yapılmadan serbest bir Ģekilde piyasa tarafından belirlenmesini savunmuģlardır. Faizi, ödünç alanın, paradan sağlayacağı kar için, ödünç verene ödediği karşılık olarak ele almışlardır. 13 Yeniçağ da, Batı Avrupa da liberalizmin teorik temelini belirleyen Klasik Ġktisadi DüĢünce tüm dünyada önemli etkiler yapmıģtı. Bununla birlikte bu düģünce akımına yönelik eleģtiriler de yapılmıģtır. 14 Sosyalizm sisteminin en önemli temsilcileri; Karl Marx (1818-1883), Frederic Engels (1820-1895), Ferdinand Lassalle (1825-1864), Karl Rodbertus (1805-1875) ve Proudhon'dur (1809-1865). Bu görüģ sahipleri, müteģebbis faktörünün geliri olan faizi reddetmektedirler. Faizin, hiçbir hizmet karģılığı olmadığını ve emekten gaspedilmiģ bir gelir olduğunu savunmaktadır. 15 1.1.2. Katılım Bankalarının Ortaya ÇıkıĢ Nedenleri Ġslâm dünyasında ve ülkemizde faaliyetlerini sürdüren geleneksel faizli bankacılık karģısında, faizsiz çalıģan finans kuruluģlarının (Ġslâm Bankaları veya katılım bankaları) ortaya çıkması önemli geliģmelerden birisi olmuģ ve çıkıģ nedenlerinin konulması gereği ortaya çıkmıģtır. Son yüzyıl içinde klâsik bankalar İslâm dünyasına girip faâliyetlerini yaygınlaştırınca, İslâm âlimleri- halkın ihtiyaçlarına cevap verebilecek bir alternatif kuruluş teklif etmek yerine- mevcut bankalarla muâmele yapmanın câiz olup olmadığı konusunu tartıştılar. Kimi "haramdır, bu bankalarla herhangi bir muâmele yapılamaz" dedi, kimi de zarûret prensibinden hareket ederek; sınırlı veya mutlak olarak fâizli bankalarla 12 13 14 15 ERSOY, a.g.e, s. 217. ÖZSOY, a.g.e., s.31. ERSOY, a.g.e, s. 313. ZEYTĠNOĞLU, a.g.m., ss.98-101. 7
muâmele yapmanın câiz olduğunu ileri sürdü. Prof. Dr. A. Muhammed Abdulaziz en Neccâr'ın, 1963-66 yılları arasında Mısır'ın bir bölgesinde kurup denediği fâizsiz banka modeli ilk alternatif denemedir. 16 Cidde'de 1974 yılında kurulup, 1975 yılında faâliyete geçen ve halen faâliyetini devam ettiren Ġslâm Kalkınma Bankası, fâizsiz bankaların ilkidir. 17 Faizsiz bankaların ortaya çıkıģında dini, ekonomik, siyasi nedenler bulunmaktadır. 1970'li yıllarda OPEC ülkelerinin petrole zam yapma kararını almaları sonucu bu ülkelerin petrol gelirleri daha da artmıģtır. Ortaya çıkan büyük fazlalıklar, bir yandan bu gelirlerin nasıl değerlendirileceği sorusunu doğururken, diğer yandan bu gelirlerin petrol alıcısı ülkeler için "geriye döndürülmesi" konusunu ön plana çıkarmıģtır. Elde edilen zenginlik, yeterli insan gücüne ve tabii kaynağa da sahip olunmasına rağmen bu ülkelerin ekonomik kalkınmalarında gereği gibi kullanılamamıģtır. Bu yüzden petrol ihracatçısı ülkeler bu paralarının bir kısmını geliģmiģ ülke mali kuruluģlarına yatırarak onlardan petrol karģılığı aldıkları paraları tekrar onların kullanımlarına vermiģlerdir Ġslam Dini'nde faizin yasak olmasından dolayı halkın bir kesimi bilinen banka sistemine yönelmekten çekinmiģ, çoğunlukla tasarruflarını ölü yatırım olarak değerlendirmiģ veya atıl olarak elinde tutmuģtur. Dolayısıyla bu atıl tasarrufların ekonomiye kazandırılması düģünülmüģtür. Faizsiz bankacılığın gelişmesinde ve yaygınlaşmasında dini esaslara göre yönetilen Pakistan, İran, Suudi Arabistan'da ve kısmen Malezya'da dinsel referanslar etkili olmuştur. Buna ek olarak İslam ülkeleri arasındaki kültürel, sosyal, ekonomik ilişkilerin canlanması veya daha da geliştirilmesi ve İslam ilkelerindeki fazla fonların akışını kolaylaştırmak gibi sebepler faizsiz bankaların doğuşunu hazırlayan bir ortam yaratmıştır. 1970'li yıllarda Kral Faisal'ın öncülüğünde başlatılan ve "1973 Dünya Petrol Krizi" olarak bilinen süreç de "siyasal neden" olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemde özelde Arap dünyası, genelde İslam dünyasının bir problemi olan Ortadoğu veya İsrail-Filistin sorunu etkisini göstermiştir. Faizsiz bankacılıkta iki tarz hareket gelişmiştir: Birincisi, faizsiz esasa uygun ekonomik bir yapı içinde finans ve bankacılık sektörünün yeniden yapılanması; İran, Pakistan ve kısmen Sudan'da bu yolda bir uygulamaya geçildi. İkincisi, serbest piyasa ekonomisi içinde faizsiz finans kurumlarının kurulup rekabete açılması; birinci modelin uygulayıcısı olarak 16 17 M. Ahmet AZ ZERKA ve A. Muhammed Abdulaziz EN NECCAR, Ġslam DüĢüncesinde Ekonomi, Banka, Sigorta, Çeviri: Hayrettin KARAMAN, Ġstanbul: Ġz Yayınları, 2002, s.26. AZ ZERKA ve EN NECCAR, a.g.e., s.26. 8
belirtilen İran, Pakistan, Sudan dışındaki diğer üye ülkelerde bu model uygulandı. 18 Katılım bankalarının doğuģuna etki eden en önemli etkenlerin baģında toplumun ihtiyaçları gelmektedir. Biz bu ihtiyaçları, dini, sosyal ve, ekonomik üç aģamada ele alacağız. 1.1.2.1. Dini Nedenler ''Tarih boyunca insanlar ihtiyaçlarını ya da gereksinim duydukları finansmanı yalnızca faiz yoluyla tedarik etmemişlerdir. Bilakis gerek iyilik gerek yardımlaşma ve gerekse ticâret kabilinden pek çok fâizsiz yönteme başvurmuşlardır.'' 19 Ġslam dininde faizin yasak olması ve bankalarda uygulanan, kredi faizi ve mevduat faizi olarak isimlendirilen faiz türlerinin haram olduğu konusunda Ġslam hukukçuları arasında bir görüģ birliğinin oluģmuģ olması, insanların tasarruflarını bankaların dıģında ve ülke ekonomisine katkı sağlamayacak Ģekilde değerlendirmelerine sebep olmaktadır. Ancak, Ġslâm'da faizin yasaklanmıģ olmasının banka ve kredi iģlemlerinin geliģmesini ve yürütülmesini engelleyen bir faktör olduğu iddiası yanlıģtır. Ġslâm'ın bu yasağında hayatın akıģını zorlaģtıran bir taraf yoktur. Ġslâm, faize ihtiyaç duymadan, kar motifiyle ve ĢirketleĢme yoluyla kalkınmanın finansmanını sağlamayı hedef almıģ, böylece faizin ekonomi üzerindeki baskısını da bertaraf etmiģtir. 20 Ġslam'dan önce Arabistan'da katlı ve katsız faizcilik yapılıyor, böylece giderek fakir daha da fakirleģiyor, zenginler ise oturdukları yerde, hiç bir riziko söz konusu olmadan servetlerine servet katıyorlardı. Bazı kervan sahipleri halktan faiz karģılığında sermaye topluyor, kervan ticaretten dönünce ana para ile birlikte faizi de dağıtıyorlardı. Bu uygulamada faiz, tek katlı ve nispeti belli bir meblağ idi. Çoğu yoksul olan kiģilerin tüketim ihtiyacı için ödünç aldıkları paralara ödedikleri faizler ise, genellikle borçlarını zamanında ödeyemedikleri için durmadan katlanır, faiz ana parayı geçer, sonunda borçlu her Ģeyinden olurdu. Ġslam belli bir zaman içine yayarak "tedricen" önce 18 19 20 GÜNGÖR, a.g.m., s.226. AKTEPE, a.g.e., s.52. ÖZSOY, a.g.e., s.17. 9
katlı faizi, sonra da azı ve çoğu ile her çeģit faizi haram kılmıģ, faizli muameleleri yasaklamıģtır; çünkü faiz hem ekonominin normal akıģına ve piyasanın ekonomik kurallar içerisindeki tabii oluģumuna zarar vermekte, hem de insanlar arasında bulunması gereken dayanıģmaya, yardımlaģmaya, kardeģlik duygusuna ve sosyal adalete aykırı olarak ifade edilmiģtir. 21 Ġslam'ın faiz ile ilgili bu özelliklerinden dolayı müslümanlar, XX. yüzyılın baģlarından beri, ülkelerinde yerleģen faizli bankalarla iliģki içine girmekten daima kaçınmıģlardır. Bu ülkelerin yöneticileri de, bankaların batı kalkınmasındaki rolünü düģünerek, onlara alternatif baģka kurumlar da henüz geliģtirilmediği için, halkın dini inançlarını hesaba katmadan, bankaları ülkelerinde kurmak zorunda kalmıģlardır. Fakat bu bankalar, batıda yürüttükleri fonksiyonları Ġslam ülkelerinde hiçbir zaman istenildiği gibi gösterememiģlerdir. Müslüman halk faizin haram olduğu gerçeğini aģamamıģ ve bankalara karģı daima soğuk kalmıģtır. Sonuçta, Batı Avrupa ülkelerinde bankalarla iliģki içinde olanların oranı nüfusun % 80 ile 100'ü arasında değiģirken bu oran, Ġslam ülkelerinin dahil olduğu kalkınmamıģ ülkelerde, BirleĢmiĢ Milletler istatistiklerine göre, % 2 ile 6 (iki ile altı) arasında kalmıģ, örneğin Mısır'da % 4'ü aģamamıģtı. 22 Ġslam'da faizin yasaklanmıģ olması, Ġslami ekonomik, finansal ve bankacılık sisteminin faizsiz temeller üzerine kurulması gereğini ortaya çıkarmıģtır. Kar paylaģımı sistemi en uygun sistem olarak görülmüģtür. 23 1.1.2.2. Sosyal Nedenler Ġslami ekonomi ve bankacılığının sosyal açıdan temel özellikleri aģağıdaki gibi sıralanabilir: 24 Optimum ekonomik büyüme ve tam istihdama dayalı ekonomik refah, sosyoekonomik adalet ve adil bir gelir ve refah paylaģımı, paranın değerinde değiģi aracı, ödeme aracı ve biriktirme aracı olarak istikrar sağlanması, bütün ekonomik 21 22 23 24 Ġsmail ÖZSOY, Türkiye'de Özel Finans Kurumları ve Ġslam Bankacılığı, Ġstanbul: TimaĢ Yayınları, 1987, s.5. ÖZSOY, Türkiye'de Özel Finans Kurumları ve Ġslam Bankacılığı, s.71 Ahmed ZĠAUDDĠN, Iqbal MUNAAWAR, M.Fahim KHAN, Money and Banking in Islam, Islamabad: Instıtute of Policy studies 1983, p.8. M. Umer CHAPRA, Towards a Just Monetary System, The Islamic Foundation, london: Leicester, 1985, p.35. 10
unsurların kazanmasını sağlayacak Ģekilde tasarrufların yatırıma dönüģtürülmesi, bankacılık sisteminin normal olarak vermesi gereken bütün hizmetlerin verilmesi. Ġslami ekonominin ekonomik açıdan vaadettiği konuların diğer ekonomik sistemlere göre farkı sosyo ekonomik adalete, manevi değerlere, kardeģlik ve yardımseverliğe vurgu yapmasıdır. Bankacılık sistemi sadece ekonomik amaç değil aynı zamanda sosyal adaleti sağlamanın bir aracıdır. 25 1.1.2.3. Ekonomik Nedenler Ġslam ülkeleri, dünyanın geliģmekte olan ülkeler grubunda yer almaktadır. Bunlardan özellikle Arap ülkelerinin çoğunda mevcut petrol kaynakları, bu ülkelere oldukça büyük gelirler sağlamıģtır. Ayrıca 70'li yılların baģlarında OPEC ülkelerinin ortaklaģa aldıkları kararla petrole zam yapmaları sonucu, petrol zengini Ġslam ülkeleri daha da zenginleģmiģler ve gelirleri akıl almaz meblağlara ulaģmıģtır. Bu gelirleri ekonomik kalkınmalarında gereği gibi kullanamayan petrol zengini ülkeler, paralarının bir kısmını Batı Bankalarına yatırırken, diğer taraftan da fakir Ġslam ülkelerinin kalkınmalarına yardımcı olmayı ve karģılıklı iģbirliğini gerçekleģtirmeyi amaçlamıģlardır. Gerçekten Ġslam ülkelerinin bir kısmında gelir fazlası varken, diğer bir kısımda da zengin tabii kaynaklar veya insan gücü mevcuttur. Aralarında gerçekleģtirebilecek iģbirliği, Ġslam ülkelerinin hemen hemen hepsi için büyük kazançlar sağlayabilirdi. Ellerindeki sermaye, teknolojiyle birleģince kalkınmamaları için hiç bir sebep kalmazdı. 26 ĠĢte bu hususun bilincine ulaģan Ġslam Dünyası, bilhassa Suudi Arabistan Kralı Faisal'ın teģvikleriyle Ġslam bankacılığı hareketine ivme vermiģtir. Katılım bankalarının doğuģunu hazırlayan ekonomik sebeplere bakıldığında, 1970'li yıllarda Ġslam ülkelerinin petrol kaynaklarından sağladıkları yüksek petrol gelirlerinin ekonomiye yeniden kazandırılması amacı ortaya çıkmaktadır.1974 yılından 25 26 CHAPRA, a.g.e., p.35. ÖZSOY, Türkiye'de Özel Finans Kurumları ve Ġslam Bankacılığı, s.72. 11
beri petrol fiyatlarında meydana gelen devamlı ve hızlı artıģlar, petrol üreticisi ülkelerde ve bu arada Orta Doğu ülkelerinde önemli miktarda döviz rezervlerinin birikmesine yol açmıģtır. Petrol fiyatlarındaki artıģ aynı zamanda petrol ithalatçısı ülkelerin, bu arada Türkiye'nin petrol giderlerini hızla arttırarak, bu ülkelerin diğer alanlara tahsis edebileceği kaynaklarını ve sonuçta kalkınma hızlarını azaltıcı etki yapmaktadır. Bu durum, petrol tüketicisi ülkeleri de, petrol üreticisi ülkelerde biriken bu kaynakları ülkelerine çekmek için yoğun çaba harcamaya yöneltmektedir. Petro- Dolarların batı dünyası ekonomik sistemi içinde bankacılık ve diğer mali kuruluģlarında, o sistemin esası olan faiz düzeni içinde kullanılabilenlerinin dıģında, sadece kar ve zarar düzeni içinde kullanılması arzusunda bulunulan belli bir miktarı mevcuttur. Faizsiz bankacılığın, doğusunu hazırlayan ekonomik etkenlere, petrol gelirleri dıģında Ģu iki sebep de eklenebilir: Günümüz ticari bankaları, kalkınma hedefine yönelik uzun süreli yatırım kredileri yerine ticari amaçlı kısa süreli kredileri tercih etmekte, bu tutum geliģmekte olan ülkelerin kalkınmalarına bir engel teģkil etmektedir. Faizsiz bankalar, kalkınma amacına yönelik yatırım projelerini finanse ederek, geliģmekte olan ülkelerdeki bir eksikliği giderebilecektir. Klasik bankalar, sanayi ve ticaretin ortakları olmadıklarından, öncelikle kendi çıkarlarını düģünmekte ve kredi verdikleri firmaların verimli çalıģıp çalıģmadığını gereği gibi denetleyememekte ve izleyememektedir. Bu durum, ülke ekonomisine zarar vermektedir. Buna karsın, faizsiz bankalar, fonları daha çok ortaklık esasına göre kullandıracaklarından, ülke ekonomisinin çıkarlarını göz önüne almak ve fon kullanımını denetlemek mecburiyetindedirler. 27 Türkiye'de ve dünyada halkın bir kesimi, faiz gelirinden uzak durmaktadır. Bu nedenle klasik bankalara gitmeyen fonlar atıl kalmaktadır. Bu durum hem genel ekonomi açısından, hem de tasarruf sahibi açısından bir kayıptır. Katılım bankaları, mali sektöre bir yenilik olarak, ticari bankalara gitmeyen fonları ekonomiye 27 Öztin AKGÜÇ, 100 Soruda Türkiye'de Bankacılık, Ġstanbul, Gerçek Yayınevi, 1989, s.162. 12
kazandırmak ve tasarruf sahiplerinin fonlarını güven içinde saklamalarına ve değerlendirmelerine yardımcı olmak amacıyla kurulmuģtur. 1.2. Katılım Bankacılığının Önemi Katılım bankaları, bankaların temel faaliyetleri olan yatırımcıdan fon toplayarak, bu fonları piyasaya aktarmak suretiyle mali aracılık yapan kuruluģlardır. Ancak katılım bankaları ile konvansiyonel bankalar, tasarrufları toplama ve bunları kullandırma yöntemleri açısından farklılık göstermektedirler. Katılım bankalarının ortaya çıkmasında, dini nedenlerden dolayı faize duyarlı olan insanların yatırımlarını çekmek ilk motivasyon olmuģtur. Ancak bu eğilim zamanla değiģmeye baģlamıģ ve sektöre nakit giriģleri artma eğilimine girmiģtir. Artık, bu bankalar diğer kesimlerden de kaynak almaya baģlamıģtır. Bu kurumlar fonlarını reel sektöre kullandırmaktadır. Hükümet tahvili benzeri faizli enstrümanlar alamadıkları için doğrudan ekonomik büyümeye katkı yapmaktadırlar. 28 Katılım bankacılığı değerlendirilirken, alternatif bir sistem olması yanında, mevcut bankacılık sistemini tamamlaması, özellikle reel kesim üzerinden ekonomiye olan katkısı, finansal sisteme getirdiği çeģitlilik, derinlik, güvenilirlik ve bu kurumların etkinliği açısından farklı analizler yapılabilir. 29 Katılım bankaları, faiz hassasiyetinden dolayı bankalara gitmek istemeyen fonları ekonomi açısından kullanılabilir hale getirmek ve fon sahiplerinin tasarruflarını güven içinde saklamalarını ve değerlendirmelerini sağlamak amacıyla kurulmuģtur. Katılım bankaları toplanan fonları faizsiz bankacılık sistemine uygun yöntemlerle değerlendirmektedir. Elde edilen kazancın faizden farklılık göstermesi sağlanmaktadır. Özet olarak, katılım bankalarında doğrudan faiz kazancı değil, kar veya zarardan pay alınması ilkesi getirilmektedir. 30 28 29 30 Fikret KARTAL, "Interest-Free Banking in the World and a Financial Analysis of the Turkey experience", International Research Journal of Finance and Economics, Issue 93, 2010, p.190. Ali POLAT, Katılım Bankacılığı: Dünya Uygulamalarına ĠliĢkin Sorunlar-Fırsatlar, Türkiye Ġçin Projeksiyonlar, Finansal Yenilik ve Açımlarıyla Katılım Bankacılığı, Ġstanbul: TKKB Yayını, 2009, s.90. http://www.katilimbankalari.com. (10.12. 2012) 13
Faizsiz bankacılık esasına dayalı bu bankaların önemi, toplumdaki dini hassasiyet taģıyan halk kesiminin, faizli çalıģmaları nedeniyle finansal kurumlardan uzak durması yada bu kesimin inançlarına rağmen dinin getirdiği faiz yasağına uymaması sonuçlarını ortadan kaldıracak Ģekilde yeni bir alternatif finansal model sunmasında yatmaktadır. Bu kurumlar, Ġslami kesimin dini kurallara uygun bankacılık hizmetine olan ihtiyaçlarından doğmuģ ve hızla geliģmiģtir. Kurumların ortaya çıkması yeni olmakla beraber kullandıkları araçlar Ġslam'ın ilk zamanlarından beri varolan yöntemlerdir (murabaha, mudaraba vs. gibi). Ġslam dini, sermayenin üretim faktörlerinden birisi olması nedeniyle bir getiriye sahip olması gerektiğini kabul eder. Sermaye sahibinin önceden belirlenmeyen bir pay alması uygun görülmektedir. Yani yatırımcılar sabit bir getiri talep etmek hakkına sahip değildir. Yatırımcının riski paylaģması gerekir, risk paylaģımı yoksa anaparaya bir ek getiri elde etmek hakkı yoktur. 31 Türkiye'de ve dünyada Ġslami inançları gereği birçok insan, faiz gelirini tercih etmemektedir. Bu sebeple klasik mevduat ve faiz bankalarına yatırılmayan sermaye atıl bulunmaktadır ve bu durum hem genel ülke ekonomisi, hem de tasarruf sahipleri açısından bir kayıp olarak görülmektedir. Katılım bankacılığı dünyada hem derinleşmekte hem de genişlemektedir. Bu kurumlar arasında ticari bankalar, yatırım ve offshore bankaları, sigorta şirketleri ve güven fonları yer almaktadır. Bu faizsiz finansal hizmet sektörü, ticaretin, endüstrinin, tarımın, altyapı projelerinin, inşaat vb. alanlarının finansmanının yapıldığı bir alan haline gelmiştir. Konvansiyonel sistemle beraber çalışan katılım bankacılığı bir çok Müslüman olmayan ülkeye de yayılmıştır. Bir çok konvansiyonel bankanın İslami bir "pencere" açması veya bu katılım bankacılığı enstrümanlarının avantajlarını kullanabileceği ayrı şubeler açmaları katılım bankacılığının karlılığının da bir teyidi, göstergesidir. 32 Bankacılık faaliyetinde bulunan ve katılım bankaları olarak ifade edilen bankalar, faizle ilgili olmayan tüm bankacılık hizmetlerini farklı usullerde gerçekleģtirmektedirler. Katılım bankalarının çalıģma prensipleri genel olarak aģağıdaki gibi özetlenebilir, 31 32 Mohamed ARĠFF, "University of Malaya", Asian-Pacific Economic Literature, Vol. 2, No.2, (September 1988), p.47. POLAT, a.g.e, s.90 14
Mutlak risk vardır ve bu nedenle toplanan fonlar ticari bir alanda kullanılmalıdır. İslam'da faizin haram, ticaretin helal olması, katılım bankalarını müşterileriyle birlikte ticari iş yapmaya yöneltmektedir. Fonların çok önemli bir kısmı, sosyal verimliliği olan teşebbüsleri finanse etmektedir. Finansal risk sermayeyi ödünç veren kişilere aittir. Risk sermayeyi işleten yönetici ya da acenteye ait değildir. Bu tür bankaların en ayırt edici özelliği, çalışmalarında faize yer vermemeleridir. Sermaye bağlantılıdır. İslamî bankacılığın kar-zarar ortaklığı veya sermaye iştiraki içerdiği genellikle kabul gören bir gerçektir. Sermayenin getirisi olan karın hangi nispetlerde bölüşüleceği önceden bellidir, ancak tutarı belirsizdir. 33 Katılım bankacılığı faaliyetlerinin temelinde yapılan iģlemlerin uygunluğu açısından, alıģ-veriģ olması, bir illete dayanması ve maslahata uygun olması gerekmektedir. Bu üç temel unsura ek olarak asrımız islam alimlerinin içtihat hakkı ve çağımız insanlığının kolaylığa olan ihtiyacı da düģünüldüğünde temel yapı ortaya çıkmaktadır. 34 Katılım bankacılığının teorik açıdan önemli diğer bir özelliği ise toplumsal olarak daha zayıf kesimler ve fakirlerle iģ yapmayı teģvik etmesidir. Bu bankalar, faize dayalı iģlemler, kumar, spekülasyon, film, pornografi, Ģarap yapım ve satımı gibi iģlemleri yapmaktan kaçınırlar. 35 Ancak, katılım bankalarının ilkelerinin etkin bir şekilde uygulanması, ilgili normatif kaidelere riayet edilebilecek bir ortama ve aynı zamanda iktisadi hayatta "homo economicus" yerine "homo islamicus"'un ikamesine bağlı olmaktadır. 36 Katılım bankacılığının temel ilkesi olan kâr ve zarara katılım ve paylaģılmasının sağlayacağı etkiler, günümüz toplumlarında riskin ortaya çıkabilecek ekonomik sorunların pekçoğuna çözüm üretebilecek bir altyapıya sahiptir. "Risk paylaģım ekonomisi" Ģeklinde ifade edilen bazı düģünceler batı ekonomik düģüncesinin 33 34 35 36 Abitter ÖZULUCAN ve Ali DERAN, "Katılım Bankacılığı ile Geleneksel Bankaların Bankacılık Hizmetler ve Muhasebe Uygulamaları Açısından KarĢılaĢtırılması", Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl/: 2009, Cilt/ 6, Sayı/: 11, s.88. Yusuf EL-KARDAVĠ, Faizsiz Sistemde Ticaret (Murabaha), Tercüme: Nihat Yazar, Ġstanbul: Faisal Finans Finans Kurumu Yay., 1994. ss.19-38. M. Mansoor KHAN, M. Ishaq BHATTĠ, "Development in Islamic Banking: A Financial Risk-allocation Approach", The Journal of Risk Finance, Vol.9 No:1, 2008, p.43. Sabahattin ZAĠM, "Ġslam Açısından Ġktisadi ve Sosyal Faaliyetlerle Ġlgili Normatif Kaideler", Türkiye'nin Yirminci Yüzyılı/Toplum, Ġktisat, Siyaset I, Ġstanbul: ĠĢaret Yay., 2005, ss.112-134. 15
problemlerini çözmeye yönelik alternatif görüģler sunmaktadır. 37 Katılım bankacılığı açısından ekonomik ve finansal sorunların kaynağında, sermayeye ödenen ve önceden belirlenmiģ olan getiri, sermayenin spekülatif kullanımı, kumar ve diğer fiktif piyasa hareketleri yer almaktadır. Katılım bankalarının öngördüğü kar paylaģım sistemi uygulandığında dönemsel dalgalanmalar, iģsizlik ve enflasyon gibi konularda çözüm üretmek açısından katılım bankaları daha etkin olabilecektir. 38 1.3. Katılım Bankacılığının Tarihsel GeliĢimi Bu bölümde katılım bankacılığının tarihsel geliģimi ve uygulamaları ile Türkiye de katılım bankacılığı tarihi, geliģimi ve yasal çerçevesi ele alınmaktadır. 1.3.1. Dünyada Katılım Bankacılığının Tarihsel GeliĢimi Kâr ve zarara katılma prensiplerini esas alan katılım bankacılığının tarihsel süreci incelendiğinde, modern anlamda katılım bankacılığı ihtiyacının 20. Yüzyılda Ġslam ülkelerinde baģlayan sanayileģme hareketleri ve 1970'li yıllarda petrol fiyatlarının ani artıģı ile ortaya çıktığı görülmektedir. SanayileĢme öncesinde bireysel olarak kiģilerin tasarrufları ticaret sahiplerinin elinde kâr-zarar ortaklığı esasına göre değerlendirilmekteydi; fakat sanayileģme ile birlikte büyük yatırım projelerinin finansmanı için bu kiģisel tasarrufları bir araya getirebilecek faizsiz bir bankaya ihtiyaç duyulmuģtur. Katılım bankacılığın dünyada geliģiminin tarihçesini özetlemek gerekirse; Katılım bankacılığının tarihi M.Ö. 2123 2081 yılları arasında Babil'de hüküm süren Hamburabi'ye kadar uzanmaktadır. Ünlü Hammurabi Kanunları'nın 100-107. bölümleri ikraz (borçlanma) işlerinin nasıl düzenleneceğini gösterirken, özellikle faizsiz yatırımın tarihte ilk örneği olarak ortaya çıkmaktadır. İslamiyetin doğuşu ve yayılması ile birlikte borçlanma, ortaklık ve kiralama gibi bugünkü faizsiz bankacılığın temel kavramları da gelişmiş ve geniş bir coğrafyada uygulama alanı bulmuştur. 39 37 38 39 POLAT, a.g.m., s.92 KHAN ve BHATTĠ, a.g.e., p.41. Cihangir AKIN, Faizsiz Bankacılık ve Kalkınma, Ġstanbul: Kayıhan Yayınları, 1986, s.110. 16
"M.Ö. 600-465 yılları arasında Fırat kıyısında yaşayan bu "Egibi" ve "Murashu" aileleri yoğun olarak faizsiz kredi vermekteydiler." 40 "İslam'dan önce Arap yarımadasında faiz yaygındı. Borç zamanında ödenmez ise faiz ilave edilir vade uzatılırdı." 41 Ġslamiyetin kabulünden sonra faiz yasaklanırken, Ġslama aykırı olmayan ticaret teģvik edilmiģtir. Ayrıca Hz. Peygamber (s.a.v) tacirlik yapmıģ, Medine'de halkı alıģveriģe yöneltmiģ ve teģvik etmiģtir. 42 Daha sonraki yıllarda yapılan fetihlerle beraber Ġslam coğrafyası Çin Seddi'nden Atlas Okyanusu'na kadar geniģlemiģ, bu bölgelerdeki iktisadi oluģumlar Müslümanların eline geçmiģtir. Ele geçirilen bölgelerdeki tapınaklarda ve saraylarda stok edilmiģ değerli eģyalar halka arz edilmiģ ve böylece kapalı pazarlar açılmıģ ve her çeģit mala karģı talep artmıģ, böylelikle ticaret canlanmıģtır. Daha sonraki dönemlerde önemli ticaret limanları el değiģtirmiģ ve Müslümanların eline geçmiģ, faizsiz ticaret gün geçtikçe tüm dünyaya yayılmaya baģlamıģtır. 43 Bankacılık faaliyetlerinin dikkat çekecek ölçüde ilk olarak ilgi gördüğü dönem Abbasiler dönemi olmuģtur. Bunun nedeni kazanılan savaģlardan sonra elde edilen ganimetlerin vb. değerlendirilmesi olarak ifade edilebilir. 44 Bu gelişimlere paralel olarak M.S. 1118 yılında Hıristiyan hacıların can ve mallarını korumak için kurulmuş olan Temple mezhebi ve mensubu olan "Templierler" yapılan bağışlarla büyük ölçüde servet ve nüfuz sahibi olmuşlardır. Avrupa'da bine yakın şubesi olan bu gizli kuruluş askeri ve ticari maksatlar için faizsiz kredi vermişlerdir. 45 Özellikle Pakistanlı düşünürlerin öncülük ettiği İslami bankacılık konusundaki ilk araştırma 1955 yılında ekonomist Muhammed Uzair tarafından ortaya konulmuştur. Ortaklığa dayalı ilk katılım bankası, Mısır Arap Cumhuriyeti'ndeki Myt-Gamr kasabasında 1963 yılında Suudi Arabistan kralı Faisal'ın da yardımıyla tekstil sanayini finanse etmek için Ahmet en-naccâr tarafından kurulan İslami Tasarruf bankası olmuştur. 46 Naccâr, Bankaların kuruluģ aģamasında Almanlardan her konuda destek almıģtır. Ancak Naccâr'ın faizsiz bankacılık düģüncesini anlayan Almanlar ekonomik 40 41 42 43 44 45 46 AKIN, a.g.e., s.110. Servet BAYINDIR, Ġslam Hukuku Penceresinden Faizsiz Bankacılık, Ġstanbul: Rağbet Yayınları, 2005, s.30. BAYINDIR, a.g.e., s.30. BAYINDIR, a.g.e., s.32. AKIN, a.g.e., s.111. AKIN, a.g.e., s.111. Mehmet Faisal GÖKALP ve Güngör TURHAN, Ġslam Toplumlarının Ekonomik Yapısı, Ġstanbul: Fey Vakfı, 1993, s.64. 17
desteklerini çekmiģtir. Dönemin ağır siyasi baskıları sonucu bu uygulama ancak dört yıl hayatta kalabilmiģ ve 1967 yılında faaliyetlerine son vermek durumunda kalmıģtır. 47 Sonraki yıllarda bir dizi Ġslam bankasının kurulmaya baģladığı görülmüģtür. 1971'de Mısır da kurulan Nasır Sosyal Bankası ve 1975'te kurulan Dubai Ġslam Bankası, sanayi ve tarım gibi önemli alanları finanse eden geliģimin ilk örneklerini oluģturmuģtur. 48 "1974 yılında Cidde'de kurulup, 1975 yılında faaliyete geçen ve halen faaliyetini devam ettiren İslam Kalkınma Bankası ise; yaşayan faizsiz bankaların ilkidir." 49 Daha sonraları, Kral Faisal'ın ölümünü izleyen yıllarda 1977 sonlarına doğru Mısır'da, Mısır Faisal Ġslam Bankası kurulmuģ ve Pakistan'da ise General Ziya-ül Hak döneminde 1979 yılında katılım bankacılığının temelleri atılmıģtır. 50 Bugünkü anlamda, Ġslami bankacılığın dünyada geliģimi ise 50 yıla yakın bir süre içermektedir. Faizsiz bankacılık modeli, hem konvansiyonel bankacılığı, hem ticari ortaklığı (kâr ve zarar ortaklığı), hem de sigorta ve leasing gibi. alt finansman metotlarını bir arada ve aynı çatı altında hayata geçirmiģ bir modeldir. 51 Son dönemde tüm dünyada ve özellikle de Ġngiltere'de Finansal Hizmetler Otoriteleri'nin destekleri ile faizsiz bankacılığa ilgi artmaktadır. Islamic Bank of Britain, the European Islamic Investment Bank, HSBC Amanah ve Lloyds katılım bankacılığı ve sigorta ürünlerini Ġngiltere'de sunmaktadır. 52 1.3.2. Türkiye'de Katılım Bankacılığı'nın Tarihsel GeliĢimi Türkiye'de katılım bankacılığı fikri öncelikle teorik olarak ele alınmıģtır. Faizsiz bir bankacılık modelinden ziyade faizin haram oluģu ve zararları üzerinde durulmuģtur. 53 Örneğin, Türkiye, 1975 yılında Ġslam Kalkınma Bankası'nın (ĠKB) kurucu üyeleri arasında yer almıģ ve 1984 yılında ise kuruluģun en büyük ortaklarından 47 48 49 50 51 52 53 BAYINDIR, a.g.e., s.41. AKIN, a.g.e., s.114. POLAT, a.g.m., s.83. AKIN, a.g.e., s.114. T.C. BaĢkent Üniversitesi, http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazpazartesi17.doc, s.1., (10.12. 2011). KHAN ve BHATTĠ, a.g.e., p.42. POLAT, a.g.m, s.87 18
biri olmuģtur. Bu tarihten sonra Türkiye dünyanın önde gelen finans kuruluģlarından biri olan Ġslam Kalkınma Bankası bünyesinde, etkinliğini arttırmak imkânı elde etmiģtir. Tasarruflarını faizsiz olarak değerlendirmek isteyen, tasarruf sahiplerine, küçük ve orta boy iģletmelere hizmet vermek amacıyla, 1975 yılında kurulan ve bu yöndeki çalıģmalarını 1978 yılına kadar sürdüren Devlet Sanayi ve ĠĢçi Yatırım Bankası A.ġ.'nin (DESĠYAP) sistem hakkında ülkemize önemli tecrübeler kazandırdığı söylenebilir. Kârzarar (K/Z) ortaklığı yoluyla çalıģacak ilk faizsiz banka, Devlet Sanayi ve ĠĢçi Yatırım Bankası olmuģ, DESĠYAP'ın kuruluģ kanunlarında faizli ya da faizsiz çalıģma kararı yönetim kuruluna bırakılmıģtır. Ancak yönetim kurulu 1978 yılı sonrasında faizli sisteme geçme kararı almıģtır. Diğer faizsiz finansmana iliģkin ilk örneklerden birisi ise Kar ve Zarar Ortaklığı Belgesi (KZOB)'nin çıkarılmasına verilen izindir. 54 Böylece ulusal ve uluslararası düzeydeki iktisadi ve siyasi geliģmelerin yanı sıra ilmi faaliyetlere paralel olarak Türkiye'de katılım bankacılığı sistemine faaliyetini sağlayacak olan ön adımlar atılmaya baģlanmıģtır. Tüm bu geliģmelerin dıģında katılım bankacılığının baģlangıç tarihi 1983 yılıdır. 16.12.1983 tarih 83/7506 sayılı kararname ile Özel Finans Kurumları'nın temeli atılmıģtır. 55 Yedinci CumhurbaĢkanı Kenan Evren döneminin baģbakanı Bülent Ulusu'nun hazırladığı ve Turgut Özal'ın ilk baģbakanlık günlerinde kabul edilip hayata geçirilmiģtir. Bu yeni bankacılık anlayıģının temel amacı, ekonomiye katılamayan mali değerleri yastık altından çıkararak yabancı sermaye ile birlikte milli ekonomiye sunmaktır. 56 25 ġubat 1984 tarihinde 18323 sayılı Resmi Gazete'de yayınlanan tebliğ ile sistemde düzenlemeler yapılmıģtır. 57 Bu tebliğin esasları; Kuruluşu: Özel Finans Kurumu (ÖFK) asgari 5 tane kurucusu olmak üzere 100 ortaklı bir A.Ş. şeklinde kurulabileceği hükme bağlanarak, Bankalar Kanununu değiştiren 1983/7506 sayılı KHK'den bankaların kuruluşuna ilişkin kabul edilen esaslara paralel hükümler getirilmiştir. 54 55 56 57 Mustafa UÇAR, Türkiye'de-Dünyada Faizsiz Bankacılık ve Hesap Sistemleri, Ġstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1994, s.61. Servet EYÜPGĠLLER, Banka ve Mali KuruluĢlar, Ankara: Yargı Kitap ve Yayınevi, 1988, s.52. T.C. BaĢkent Üniversitesi, http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazpazartesi17.doc., s.1., (10.12.. 2011). TURAN ve GÖKALP, a.g.e., s.108. 19
Fon Temini: ÖFK'nın kabul edebileceği fonlar Cari Hesaplar ve Katılma Hesapları olmak üzere iki bölümden oluşur. Hesabın işletilmesinden doğan masraflar özel finans kurumuna aittir. Özel finans kurumunun bu hesapların işletilmesinden doğan kâr-zarar payı azami %20'dir. Bu marj için de değişiklik yetkisi Merkez Bankası'nındır. Fon kullanımı ise: Üretim Desteği Sağlama (Murahaba), K/Z'a Katılma (Mudaraba) ve leasing şeklinde tanımlanmıştır. 58 1980'li yıllar Türk mali sistemine derinlik kazandırmıģtır. Bu dönem enstrüman ve kurumlar açısından yeni ürünlerin geliģtirilip, çeģitliliğin arttığı dönemler olmuģ ve önemli kazanımlar sağlanmıģtır. Katılım bankaları 1985 yılında Türk mali sistemi açısından farklı ve yeni bir finans/bankacılık sistemi olmuģtur. 59 Katılım bankaları, Bakanlar Kurulu Kararına istinaden kurulmakta, Bankalar Kanunu'na uygun olarak faaliyet göstermekte ve 30 yıl gibi bir süredir yastık altı paraların ekonomiye kazandırılması konusunda önemli görevler üstlenmektedirler. Bir anlamda Risk Sermayesi (Venture Capital) kuruluģu niteliğinde olan katılım bankaları, topladıkları hane halkının birikimlerini ve atıl (yastık altı) fonları doğrudan Türk sanayicisi ve giriģimcisinin ihtiyaç duyduğu hammadde, yarı mamul ve mamul maddeler ile yatırım mallarının temininde kullanmak suretiyle ülke ekonomisine ciddi katkılar sağlamaktadırlar. 60 Konvansiyonel bankacılık dışında uygulaması olmayan ülkemiz finansal piyasaları açısından bu yeni olgu ilk başta risk sermayesi benzeri bir uygulama olarak görülmüş, faizden ve konvansiyonel bankalardan uzak durmak isteyen tasarruf ve işletme sahiplerine hizmet etmek amacı ile kurulmuş, ancak artan hizmet ve ürün kalitesi/çeşitliliği ile bu amacın ötesinde fonksiyonlar icra etmeye başlamıştır. 61 Daha sonra çıkarılan çeģitli tebliğ ve düzenlemeler sonucunda bu sistemin yasalar ve mevzuat bakımından alt yapısı oluģturulmuģtur. 62 Türkiye de kısa sürede benimsenen Özel Finans Kurumları topladıkları fonlar, iģ hacimleri ve proje fonlamaları yönünden hızlı bir geliģme göstermiģlerdir. 58 59 60 61 62 TURAN ve GÖKALP, a.g.e., s.110. Adnan BÜYÜKDENĠZ, "Ekonomik Bir Geçerlilik Olarak Özel Finans Kurumları", Özel Finans Kurumları Birliği Dünyada ve Türkiye'de Faizsiz Bankacılık Dergisi, 2003, s.3. Kuveyt Türk Katılım Bankası http://www.kuveytturk.com.tr/tr/hakkimizda_tarihce.aspx (20.06.2012). POLAT, a.g.m., s.87. AKIN, a.g.e., s.286. 20
Albaraka Türk Özel Finans Kurumu A.ġ. 1985'te, 63 Faisal Finans Kurumu A.ġ. 1985'te 64 (daha sonra ismi Family Finans Kurumu olarak değiģtirilmiģ olup 2005 yılında Anadolu Finans Kurumu ile birleģip Türkiye Finans adını almıģtır), Kuveyt Türk Evkaf Finans Kurumu A.ġ. 1989'da, 65 Anadolu Finans Kurumu A.ġ. 1991'de 66 (2005 yılında Family Finans Kurumu ile birleģip Türkiye Finans adını almıģtır), Ġhlas Finans Kurumu A.ġ. 1995'de, Asya Finans Kurumu A.ġ.ise 1996'da, 67 kurulmuģtur. Böylece Türkiye'deki Katılım bankacılığı sisteminin temel kurumları ortaya çıkmıģtır. Ancak Ġhlas Finans Kurumu'nun faaliyetleri, Kasım 2000 ve ġubat 2001'de yaģanan mali kriz nedeniyle 2001 yılında durdurulmuģtur. Özel Finans Kurumları'nın faaliyetleri, 1999 yılında Bankacılık Kanunu kapsamına girinceye kadar geçen süreçte bir yandan Bakanlar Kurulu Kararları, diğer yandan ise Merkez Bankası ve Hazine MüsteĢarlığı'nın tebliğleri ile yürütülmüģtür. Fakat 19 Aralık 1999 tarihli Resmi Gazete'de yayınlanan 4491 sayılı Kanun ile 4389 sayılı Bankalar Kanunu kapsamına alınmıģlar ve 5411 sayılı kanun ile de tüm faaliyetleri ve denetimleri bankalarla aynı kapsama getirilmiģtir. 68 Bugün dünyadaki sayısı 100'ün üzerinde olan faizsiz bankalardan 4'ü Türkiye'de faaliyet gösteren katılım bankalarıdır. Katılım bankaları mali sektörde bir yenilik olarak, faizden uzak durmak isteyen ve ticari bankalara gitmeyen fonları ekonomiye kazandırmak ve tasarruf sahiplerinin fonlarını değerlendirmelerine yardımcı olmak amacıyla ilk olarak Özel Finans Kurumları (ÖFK) adıyla ortaya çıkmıģtır. 63 64 65 66 67 68 Albaraka Türk,"Albaraka'yı Tanıyın," http://www.albarakaturk.com.tr 30.06.2012 tarihli bagımsız denetim raporu (10.10. 2012). Türkiye Finans, "Tarihçe," http://www.turkiyefinans.com.tr/tr/turkiyefinans/tarihce.as (15.11.2012). Kuveyt Türk, "Kuveyt Türk'ün Tarihçesi," http://www.kuveytturk.com.tr/tr/hakkimizda_tarihce.aspx (20..11 2012). Türkiye Finans, "Tarihçe," http://www.turkiyefinans.com.tr/tr/turkiyefinans/tarihce.as (20.11. 2012). Asya Finans, "tarihçe," http://www.bankasya.com.tr/hakkimizda/index.jsp (20..11.2012). http://www.okanacar.com/faġzsġz%20bankaclik.doc (3.08. 2012). 21
ġekil 1. Türk Bankacılık Sistemi ve Banka Türleri Kaynak: Ali POLAT, "Dünya Bankacılığı; Dünya Uygulamasına ĠliĢkin Sorunlar, Fırsatlar, Türkiye Ġçin Projeksiyonlar, Finansal Yenilik ve Açılımları Ġle Katılım Bankacılığı", TKBB, 2009. Türk bankacılık sistemi ġekil 1'de görüldüğü üzere; ticari bankacılık, kalkınma ve yatırım bankaları ve katılım bankaları olarak üç grup da değerlendirilmektedir. 1999 yılında Bankalar Kanunu'na tabi tutulan ÖFK'lar konvansiyonel bankacılık yanında Türk malî sisteminin bir tamamlayıcısı olarak sisteme dahil olmuģ, 2001 yılında yapılan değiģikliklerle Güvence Fonu oluģturulmuģ ve bu kurumlar Banka olarak kabul edilmiģtir. 2005 yılında kabul edilen 5411 sayılı Bankalar Kanunu kapsamında bu kurumlar katılım bankası ismi ile faaliyetlerine devam etmektedirler. 69 69 POLAT, a.g.m., s.88. 22