Fabrikalar Kuran Fabrika Kardemir ve Türkiye Cumhuriyeti Demir-Çelik Öyküsü

Mahmut KÝPER Metalurji Mühendisi Fabrikalar Kuran Fabrika Kardemir ve Türkiye Cumhuriyeti Demir-Çelik Öyküsü 20 Ekim 1992 tarihinde TMMOB Metalurji Mühendisleri Odasý nda yapýlan Akþam Söyleþisi nin konusu Türkiye nin Demir-Çelik Öyküsü; konuþmasý ise -Atatürk ün yurtdýþýna gönderdiði diðer öðrencilerle birlikte 1926 da Ankara Garý ndan bizzat uðurladýðý- ülkemizin ilk Metalurji Yüksek Mühendisi Selahattin Þanbaþoðlu idi. Þanbaþoðlu, önce makina mühendisliði eðitimine baþlamýþ, ama daha sonra, Memlekete gereklidir diyerek Aachen de metalurji eðitimi görmüþ; 1930 larýn baþlarýnda baþlayan demirçelik seferberliðinin her aþamasýnda nefer, lider, gözlemci ve tanýk olarak yer almýþ, Türkiye nin sýnai geliþiminde sürekli izler býrakmýþ ve bu satýrlarda anlatýlacak olan demir-çelik öyküsünün - inanýlmaz güçlü hafýzasýyla en ince detayýna kadar- bu günlere taþýnmasýný saðlamýþ bir üstadýmýzdý. Ayný zamanda, Cumhuriyetin o dönemlerdeki insanlarda görülen özelliklerinden olan üstün devlet ve görev bilinciyle, tüm olumsuzluk ve yokluklara raðmen, ülke sanayisinin temel taþlarýný oluþturan kuruluþlarýný ülkemizin saðlam tuðlalarý olarak sessizce ören ve yine sessizce göçüp giden bir mühendisi idi. Türkiye demir-çelik öyküsünde KARDEMÝR in (Karabük Demir Çelik Ýþletmeleri); KARDEMÝR öyküsünde de, kendisi hiç çalýþmamýþ olmasýna raðmen, s. Þanbaþoðlu nun çok önemli bir yeri vardýr. Söyleþide Þanbaþoðlu, Osmanlý Ýmparatorluðu nun son dönemlerinden baþlayarak bu öyküyü þöyle aktarmýþtý: Endüstri devrimine yol açan temel unsur olan çeliðin kütle halinde imalatýný gerçekleþtirmiþ olan Ýngiltere nin Baþbakaný kaysettikleri Amerikan müstemlekesi için demiþtir ki, Biz bir müstemleke kaybettik ama öyle bir sanayi üretimi meydana getirdik ki, o müstemlekeyi kat kat telefi edecek durumdadýr. Evet... Çeliðin kitle halinde imali çok önemli bir olaydýr. Osmanlý Ýmparatorluðu -gerçi elde bir vesika yok ama- 1920 lerde sanii devrimine girmeye çalýþmýþtýr. Þöyle bir hatýramý müsaade ederseniz arz etmek isterim: 1942-43 senesinde, Askeri Fabrikalar Genel Müdürü Baþkanlýðý ndaki her heyetle harp içerisinde Ýngiltere ye gittik. Ýngiltere nin devletinin sebebi Türkiye yi harbe sokmak için iliþkileri geliþtirmiþti. Fabrikayý gezdikten sonra enteresan bir þey göstereceðiz dediler. Fabrikanýn büyük yeþil bahçesinin bir yerinde, fevkalade bakýmlý, mermerden yapýlmýþ, etrafý zincirle çevrili bir mezar var. Mezarýn üzerinde: Ýstanbul dan buraya staj için gelip 28 yaþýnda ölen Ýbrahim... in mezarýdýr. Bu garibin mezarýna kimse dokunmasýn!.. Tarih 1840. yazýyor... 144 Ama, Osmanlý Ýmparatorluðu nda hangi tarihte kütle halinde çelik imaline baþlandýðýna iliþkin bir vesika yok. Vakti zamanýnda Askeri Fabrikalarýn kütüphanesindeyken, Ýmalat-ý Harbiye nin mazisinden bahseden bir kitap görmüþtüm. Sonra gidip aradým; ama kaybolmuþtu. O nedenle hafýzama istinaden anlatacaðým. Osmanlý da kütle halinde çelik üretimi evvela Osmanlý Donanmasý nýn geliþmesi arzu edilmiþ olduðu için, bu tersane kurulmuþtur ve içinde hem demirhane, hem de bir haddehane bulunmaktamühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü

dýr. 2000 tona kadar bütün gemilerin boyasý, çýrak okulunun mürekkep ittiyacý dahil tüm ihtiyaçlarý da bu tesiste yapýlýyordu. Daha sonra Ýmalat-ý Harbiye tarafýndan Zeytinburnu ndaki demir-çelik tesisleri kurulmuþtur. Ýlk kurulan tesisler beþer tonluk biri bazik, diðeri de asidik Siemens-Martin ocaklarýdýr. Bazik sistemle kütle çelik imalatý, asidik sistemle de toplanýr namlularý yapýlýyordu. Zeytinburnu nda haddehane yoktu; dövme ve presleme iþletmeleri vardý. Yani Siemens-Martin ocaðýndan dökülen çelik haddeleme suretiyle deðil, dövülme suretiyle þekil alýrdý. Bu dukum aþaðý yukarý Birinci Cihan Harbi ne kadar devam etti. Bu savaþta hem çelikhane, hem imalathaneler ve diðir tüm fabrikalar var güçleriyle çalýþtýlar. Mütareke ile birlikte hapsi kapandý, harp oldu. Ve Türkiye Cumhuriyeti teþekkül ettiði vakit, 1923 te elinde çelik üreten hiçbir teis yoktu. Ufak pik dökümhanelerinden baþka hiçbir þey kalmamýþtý. S. Þaþbaþoðlu Cumhuriyetin ilk yýllýrýndaki demir-çelik ile ilgili giriþimleri de þöyle anlatýyor; Ýlk teþebbüs 1924 zereziroe imalathanelerin tekrar kurulmasý için çýkarýlmýþ ve kanunla baþlar. 100 milyon liralýk tahsisatýn 5 sene zarfýnda sarf edilmesi üzerine bir kanun çýkarýlmýþ ve ona istinaden askeri fabrika imalathaneleri tekrar yeni baþtan kurulmaya baþlanmýþtýr. Ýlk önce Ankara Fiþek Fabrikasý ile iþe baþlanmýþtýr. Ve 1929 senesinde de, Kýrklareli deki çelik fabrikasýnýn temeli atýlrý. Bu fabrika 1932 nin baþýnda bitti. Fabrika iki tane 10 ar tonluk Siemens-Martin ocaðý, bir tane 2 tonluk elektrikli ark ocaðý ve iki tane de kupol ocaðý ile beraber dökümhane, haddehane, demirhane, tamirhane vardý. 1932 te Almanlar dan bir heyet geldi, bunlarý çalýþtýrmaya baþladýk. S,Þaþbaþoðlu nun 1955 te ölümünün ardýndan, bir aný kitabý basýldý. bu kitabýn sunuþunda Prof. Dr. Bilsay Kuruç, Türk Tarih Vakfý nýn Sözlü Tarih Projesi kapsamýnda, Ülkü Özen in Selahattin Þaþbaþoðlu ile yaptýð söyleþiden alýntýlara da yer vermiþti. Bu söyleþide, Kýrklareli nin ve fabrikanýn o günlerdeki durumunu da Þaþbaþoðlu þöyle anlatýyordu: 1932 de Kýrklareli de askeri fabrika sahasý dýþýnda sadece 13 ev vardý. Meyhane, kahvehane ve kasap dükkaný ayný yerdi. Yol yoktu. Haftada yalnýz iki tren geçerdi. Gazete gelmezdi. Fabrikaya ya trenle, ya da çamur tarladan geçerek gidilirdi. Ýþçi tamamen oralarýn köylüsüydü. iki, üç saatte köyünden eþekle veya yaya gelirdi. Fabrikada eþeklere ayrý yer vardý. Çelik fabrikasýnda 500-600 iþçi çalýþýrdý. Ýþçilere (yani çalýþan köylüye) kendi geirdiði pekmez veya ayrana bandýðý yufka ekmeðinden ibaret yemeðinin ve kendi elbisesinin dýþýnda Ýlk fabrika yemeði ve kýyafeti Kýrýkkale Çelik Fabrikasý nda verilmiþtir. Bunu yapan da devlet deðildi. Kendi aramýzda para toplayýp baþlattýk ve usul haline getirdik... O devirde yörede ne sebze hali, ne kabzýmal ne de bezbaha vardý ve onlar, fabrika çevresindeki uygun bir arazide domates, biber, fasulye vb. gibi sebzeler ile tavuk, koyun gibi hayvanlarý doðrudan doðruya kendileri yetiþtirerek, çalýþanlara Cumhuriyetin ilk tabldot uygulamasýný baþlattýlar. Cumhuriyetin ilk yýllarýda nelerin, hangi koþullar altýnda ve hangi inanç ve dirençlerle baþarýldýðýný gösteren bu ara açýklamadan sonra, tekrar Þaþbaþoðlu nun aðzýndan demir-çelik serüvenine devam edelim: O vakit demiryollarý Türkiye için çok önemli. bu fabrikalarý askerlerin ihtiyaçlarý için kurarken, Ýsmet Paþa nýn emriyle... Burada ray- da yapýlsýn. demiþtir. Türkiye de ilk defa ray 1932 senesinin Haziran ýnýn 4 ünde burada yapýlmýþtýr. Daha sonra Almanlar gittiler ve 1934 e kamühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü 145

dar çelikhane çalýþmadý; çünkü ne mühimmat, ne de ray için sipariþ vardý... 1934 senesinde Ali Çetinkaya Bayýndýrlýk Bakaný olduktan sonra Devlet Demiryollarý ona baðlandý. Devlet Demiryollarý baþlangýçta hiç istemiyordu; ama, Çetinkaya zorlayýnca ray sipariþini Kýrýkkale ye vermek zorunda kaldýlar. Baþlangýçta, tabiatýyla niç tahsisat falan yok. Hepimiz acemiyiz ve doðru dürüst kütle halinde üretim yapamýyoruz. O esnada, 15 lik top imalatý için Almanya ya tekamül kursuna gidenler, skoda firmasýndan Harlas isimli bir ustabaþý getirdiler. Bizim çelik imalatýnda Harlas ýn çok büyük yardýmý ve tesiri oldu. Raylarý ilk teslim ettiðimiz zaman TCDD þüpne etmiþti. Ýnþaat Fen Heyeti Baþkaný olan Ýsmail Fuat Bey bizim raylardan ve Alman konsorsiyumundan gelmiþ raylardan bir kaç örnek alýp test etmek üzere Ýsviçre ye gönderdi. Onlar raylarý Thomas çeliðinden yapýyordu. bizim raylar onlarýnkinden kat be kat mukavim çýkýnca herkesin sesi kesildi. 1935-1940 tarihleri arasýnda TCDD ye 20.000 ton ray verdik. Kýrýkkale nin esas imal görevi vasýflý çeliktir. Bunda baþarýlý olmuþtur. 1935-50 arasýnda 150 kadar deðiþik çelik çeþidi yapýlmýþtýr. Türkiye de bugün bunun yarýsý üretilmiyor. Kýrýkkale de hep yeni þeyler yapýlýrdý. Sýcak iþ, yüksek hýz, kýsaca her cins takým çeliði yapýldý. Hülasa, uçak çeliði, kalem çeliði, paslanmaz çelikler, atýþa dayanýklý çelikler, bütün diþli çelikleri, semantasyon çelikleri, daha bir çoklarý yapýldý. Bizi en çok müþkülata uðratan, fiþek için, platina dediðimiz çok düþük (%0,08) karbonlu ve sillesiz malzeme imal etmekti. Kýrýkkale de dolomit yoktu, ama manyezit vardý; manyezitin yakýlmasý ve katýlmasý ilk defa burada oldu. Sonra, Türkiye de ilk defa çelik döküm, kuma 146 çelik döküm de burada yapýldý. Çelik döküm kumu tanýnmýyordu, bentonit hiç bilinmezdi. O vakit þamotu öðütüp döküm kumuyla karýþtýrma suretiyle çelik kumu imal edildi. Ýlk yapýlan þeyler, toplarýn tekerlek baþlarý olmuþtur. Ve ondan sonra da enteresan iki döküm yapýldý; bunlar eski Erkin denizaltý personel gemisinin bodoslamalarý ve mermi çeliklerinin çekme halkalarý için, iç kýsmý beyaz döküm, dýþ kýsýmlarý gri döküm halkalarýydý. Kapasite 2 tonluk bir elektrik ark ocaðýndan ibaretti. Bütün bunlarý kitaplardan bakarak yaptýk. Patent, lisans söz konusu olamazdý. Kendi ihtiyacýmýzý, TCDD nin ve Milli Savunma nýn ihtiyaçlarýný karþýladýk. Piyasaya vermedik, piyasanýn ihtiyacý da yoktu... Prof. Dr. Bilsay Kuruç, Þaþbaþoðlu nun anlattýklarýndan yola çýkarak o dönemdeki Kýrýkkale yi þöyle tanýmlýyor:... 1930 larda ýssýz Kýrýkkale köyünde minyatür bir sanayi modeli kurulmuþtu. Askeri fabrikalar 1924 te alýnmýþ olan bir kararla, Kýzýlýrmak ýn doðusunda kurulsun... ilkesine göre ve bütünüle de harp sanayisine yönelik olarak, ana ve yardýmcý fabrikalar biçiminde kurulur. Fiþek, mermi, çelik tüfek ve barut fabrikalarý ortaya çýkar. Mermi, barut, kapsül, fiþek yanýnda, top tabanca, zýrh mermisi, zýrh levhasý, vagon yayý, tampon yayý ve kabýna sýðmayan bir çok ürün, bu minyatür sanayide üretiliyordu... Bu minyatür saniyide gerçekten çok önemli, deðiþik ve zor iþler yapýlýyordu. Ama 600-700 ton/yýl ölçekli çelik üretimi ülkenin sanayileþebilmesi için çok yetersizdi. Türkiye4nin sanayi devrimini yakalamasý için, aðýr sanayisini kurmasý ve bunun için de lokomotif sektörlerden olan demir-çelik iþinde çok yüksek üretim rakamlarýna ulaþmasý gerekiyordu. Ýngilizlerin kitlesel demir-çelik üretimini Amerika Müstemlekesi nden daha üstün tutmalarý gibi, baþmühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü

ta ABD olmak üzere diðer geliþmiþ ülkeler de bu üretimi çok önemsediler. 1980 lerin sonlarýnda Uluslararasý Demir-Çelik Enstitüsü nün (IISI) 21. yýllýk toplantýsýndaki þeref konuðu þöyle diyordu: ABD bir endüstri devi ise, bunu çelik endüstrisi merkezli sanai üretim gücüne borçludur... En azýndan 2000 lerin baþýna kadar uzanan bir sanayi çaðýnda lokomotif rol oynamýþ olan iþ kollarýnýn desteklenmesi, ekonomik geliþmenin anahtarý konumundaydý. Çünkü bu anahtar sektörlere yapýlan yatýrýmlar sonucu, üretimde görülen %20 lik bir artýþ, ulaþýmdan reklama tüm diðer yan sektörlerde % 20 lik bir artýþý da beraberinde geirmekteydi. Kimya sanayisi ile birlikte temel lokomotif sektörleren olan demir-çelik iþkolunda çalýþan bir kiþi, bu söktörlerden etkilenen diðer iþkollarýnda 20 kiþiye daha istihdam olanaðý saðlamaktaydý. Yani Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti de bu gerçeði görüyordu. Bu nedenle de, ülkede kitlesel ölçekli bir entegre demir-çelik tesisinin kurulmasý hususnun araþtýrýlmasý için gereken çalýþmalar, iktisadi Vekaleti tarafýndan hemen baþlatýlmýþtý. KARDEMÝR ÝN kuruluþunun 50. yýlýnda yapýlan bir broþürde anlatýlanlara göre, 1925 yýlýnda, bir taraftan petrollerin incelenmesi için Lüksemburg dan Dr. Lucius, diðer taraftan da kömür ve demir madenlerinin araþtýrýlmasý için Avusturya daki ünlü Löben Maden Mektebi nin profesörlerinden Dr. Granigg Türkiye ye getirilir. Dr. Granigg, raporunda demir ceherinin ve cevherin izabesi için kullanýlacak kokun dýþarýdan geçirilmesini tavsiye eder... Öte yandan ülkemizdeki kömürlerin koklaþma testleri ve cevherlerin uygunluk analizleri de yurtdýþýnda yaptýrýlmýþtýr. Bu kýpýrtýlardan sonra 1928 e kadar harhangi bir diðer araþtýrma emaresi gözlenmemektedir. 1928 de Genel Kurmay da yapýlan bir toplantýda konu tekrar ele alýnmýþ, fakat, bütçeye ödenek konamadýðýndan, demir çelik sanayi kurma teþebbüsü ikinci kez olumsuz sonuçlanmýþtýr. 1932 de Rus Heyeti nin incelemelerinden sonra, konu tekrar gündeme gelmiþ; bu heyetin verdiði raporlarda, 1929-30 gümrük istatistiklerine göre, bir yýlda 150,000 ton demir-çeliðe sürüm bulunabileceði, bunun için de günde 300 ton kapasiteli bir yüksek fýrýna ihtiyaç olduðu belirtilmiþtir. Bu yüksek fýrýnýn iþletilmesi için kurulacak kok fabrikasýnda da kimya sanayi bakýmýndan önemli yan ürünler elde edileceði ve bu aðýr sanayi merkezi çevresindre kurulacak sülfürik asit fabrikasý ile diðer yan sanayi tesislerinin çok ekonomik olacaðý doðrultusunda görüþler ortaya konmuþtur. Ruslardan sonra Amerika dan gelen bir diðer heyete Türkiye nin ekonomik tahlilleri yaptýrýlmýþ; bu kapsamda demir-çelik sanayisi de ele alýnmýþtýr. Ve nihayet, entegre demir-çelik tesislerinin kuruluþ yerlerinin seçiminin ve diðer sorunlarýn incelenebilmesi için, Sümerbak kalkýnma planý kapsamýnda yer alan bu en önemli tesisin kesin olarak kurulmasýna karar verilmiþtir. Amerikalý iktisatçýlarýn ve Rus heyetinin incelemeleri sonucunda tesisler için önerdikleri kuruluþ yeri Ereðli dir. Daha sonra, kesin kuruluþ yerinin tespiti için Sümerbank ve Askeri Fabrikalar uzmanlarýndan bir heyat seçilir. S. Þanbaþoðlu ile KARDEMÝR in yollarý da ilk kez burada kesiþir. Yer seçimi için oluþturulan heyette Vedat Akdoðan, Hasan Osman Kýraç ve S. Þanboþoðlu bulunmaktadýr. Ýncelemelerin sonucunda tesis Zonguldak ta kurulsun derler; Genelkurmay deniz toplarýnýn atýþ menzili (o zamanlar 70 km ydi) dýþýnda kalmasý hususunda ýsrar eder ve Zonguldak tan 70 km içeride 11-12 haneli Karabük Köyü bulunur. Karabük ün seçilmesinde savunma gereksinimi dýþýnda þu faktörler de rol oynamuþtur: mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü 147

- Taþkömürü havzasýna olan yakýnlýðý; - Demiryolu güzergahýnda olmasý nedeniyle, 1936 yýlýnda Erzurum demiryolu hattýnýn yapýlýþýnda bulunan Divriði demir madenindeki cevherin nakil imkaný; - Yörenin iþçi yerleþmesine uygunluðu; - Yöredeki jeolojik yapýnýn aðýr sanayi tesisi kuruluþuna elveriþli oluþu, - Demir cevheri dýþarýdan ithal edileceði için sahile yakýn oluþu. Alman Krupp firmasý 80,000 ton/yýl ve Ýngiliz Brassert firmasýn da 150,000 ton/yýl kapasileti iki ayrý teklif verirler. Ýþin alýnmasý için çok bastýran Ýngiliz Hükümeti ile imzalanan toplam 2,5 milyon Euro tuturýnda ki bir kredi anlaþmasý çerçevesinde, KANDEMÝR in ihalesi H. A. BRASSERT firmasýna verilir. 3 Nisan 1937 tarihindeki temel atma töreninde Baþvekil Ýsmet Ýnönü þunlarý Söylüyürdu: Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarý adý dikkatinizi celp etmiþtir. Demir-Çelik fabrikalarý yedi tane büyük fabrikadan mürekkeptir. Bunlardan her biri her memletette baþlý baþýna birer kýymet sayýlabilir. Yüksek fýrýnlarý, çelik fýrýnlarý, kok fýrýný, haddehane, 20,000 kw kurdetinde bir elektirik santkrali, büyük bir atölye ve tali maddeler fabrikasý, bugün meydana getirilmesi kararlaþtýrýlmýþ olan banlardýr. Bu müesseselere dayanarak yenirden kurulacak fabrikalar ayrýca bir mevzu olacaktýr Kurulacak fabrikalar fennin en son terakkilerini ve en son icatlarýný ihtiva edecek olan en kuvvetli müesseselerdir. Bu fabrikada günde bine yakýn amele çalýþacaktýr. Amelenin nispeten azlýðý, kurulacak olan bu fabrikanýn ne kadar modern ve mekanize olduðunu göstermeye kafidir. Bu müesseselere 22 milyon liradan fazla para sarf edeceðiz. Fabrikalarýn her gün kullanacaðý madenleri 236 vagon taþýyacaktýr. Bu her gün on trenin buraya gelmesi demektir. Arkadaþlar, endüstri hayatýna hevesle girdikleten sonra asýl endüstrinin ana kýsmýna, aðýr endüstriye bugün baþlamýþ bulunuyoruz. Makine endüstrisine de buradan baþlanýr. Bu müessese içtimai bakýmdan da ayyrýca dikkati celp edecek bir kuymeti haizdir. Burada çalýþanlarýn ikamet ve çalýþma sýhhat þartlarý, mektep ihtiyaçlarý ayrýca hazýrlanacak, bunlar için ayrý ayrý müesseseler kurulacaktýr. Görüyoruz ki, Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarý ile memleketin her saharda çýok kýymetli olan boþlýca ihtiyaçlarýna cevap verecek bir müessese kurmakla kalmýyoruz. Cumhuriyetçi ve milliyetçi Türkiye nin manevi ve içtimai bir medeniyet ve kültür müessesesini de meydana getirmiþ oluyoruz. Demir ve Çelik Fabrikalarýnýn endüsti bakýmýndan, ekonomi bakýmýndan olduðu kadar, memleketin müdafaasý için olan yüksek ehemmiyetine de bilhassa dikkatlerinizi celp etmek isterim. Bu fabrikalar her ihtiyaç için istediðimiz demir ve çelik temin etmekle, memleket müdafaasý bugünden sonra daha geniþ temellere istinaf etmiþ olacaktýr. Hen bakýmdan memlekete bu kadar lüzumlu ve faydalý olan bu fabrikalarý vücuda getirmek Atatürk ün büyük ehemmiyet verdiði baþlýca bir mevzu idi. Bugün temelini atmakla sevinç duyugaðýmýz bu fabrikalarýn kurulmasý için çok çalýþýlmýþ, uzun müzakereler ve tetkiklerde bulunulmuþtur. Bu yolda karþýlaþýlmýþ olan sayýsýz zorluklarý gidermek ve kuruluþlarýný tahakkuk ettirebilmek için baþlýca istinat kuvvetimiz Atatark on bitmez tükenmez müzahereti ve yardýmý olmuþtur 148 Böylelikle, Soðanlý ile Araç çaylarýnýn kesiþtiði lyered ve birer bataklýktan farksýz olan geniþ çeltik tarlalarýnýn üzerinde memleketimizinilk büyük aðýr sanayi tesisleri hýzla yükselmeye baþlamýþtý. Bu olay ülke çapýnda büyük yankýlar uyandýrmýþ ve gazeteler olayý günlerce iþlemühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü

miþlerdi KANDEMÝR in kuruluþu ile ilgili olarak S. Þanbaþoðlu þunlarý anlatýyordu: Karakük ün yapýlmasý-dikkat buyurun-2 _ senede olmuþtur. Ve bu yapýlma iþinde ne dozer, ne de ekskavatör vardý. Bütün bu iþler kazma, kürek ve eþek küfeleriyle yerlerinde doldurmasý suretiyle gerçekleþtirilmiþtir Bu kadar hýzlý bir fabrika yapýlmasýnda, benim kanýmca en önemli faktör- öldüyse, Allah rahmet eylesin- Azimi Tlabar ismindeki kontrol mühendisiydi. O hep iþinin baþýndaydý ve sabahtan gece saat 12 ye kadar mütemadiyen bu iþle meþgul olurdu 1 Mart 1938 de makinalarýn montajý baþladý vebirbirini besleyen-tamamlan üniteler bütünü olan bu tesiste ilk olarak 6 Haziran 1939 da Kuvvet Santrali ve ardýndan da 27 Temmuz 1939 da 1. Kok Fabrikasý iþletmeye alýndý. 9 Eylül 1939 da iþletmeye alýnan Fatma adýndaki 1, Yüksek Fýrýn, karnýndaki cevheri taþkömürünün ateþi ve karbonu ile yoðurdu; uzun doðun sancýlarý çekti. Cumhuriyetin Ýlk sývý demiri 10 Eylül 1939 da Fatma nýn karnýndan akkor halinde gün ýþýðýna çýktý. Yüksek fýrýnda gerçekleþen reaksiyonlarýn tümü bugün bile açýklanamamaktadýr. Ama topraðý ateþle birleþtirerek demir veren bütün yüksek fýrýnlara, bu saygý uyandýran ve heyecan veren doðurganlýklarýndan dolayý, hep kadýn isimleri verilir ve yýllarca hiç durmazlar. Ýçerilerine her gaün yüklenen cevheri bu fýrnlar, gerisin geri demir olaran gün yüzüne çýkarýrlar. Ve tam 64 senedir her 5-6 senede bir bakýmonarýn için verilen kýsa molalar hari Fatma ve daha sonralarý da kardeþleri Zeynep ile Ülkü, her gün demir doðurur durur 15 Eylül 1939 da Fatma tam kapasiteyle iþletmeye alýndýðýnda, Yüksek Fýrýn Þefi Ekrem Kapralý ve Ýngiliz Uzman Mr. Smith Müessese Müdürü Halit Civelekoðlu nun yanýna gelir ve döküm alýndýðýný bildirirler. Bu esnada, orada tanýk olarak S. Þanbaþoðlu nun yollarý, uzun yýllar sonra tekrar kesiþecektir. Daha sonra, sýra demiri yine ateþle çeliðe dönüþtürecek olan Siemens-Martin ocaklarýnýn devreye alýnmasýna gelir. Hem bu ocaklarýn devreye alýnmasý, hem de haddehane ve ray çekme ayarlarýnýn yapýlmasý süreçlerinde Kýrýklale den gelen ekiplerin çok büyük katkýlarý olacaktýr. Ve bundan sonra da KANDEMÝR, hem baþka demir-çelik iþletmelerinin, hem de baþka fabrika ve tesislerin kurulmasýnda olaðanüstü bir özveriyle, çok büyük hizmetler verecektir. Daha sonra, sýra demiri yine ateþle çeliðe dönüþtürecek olan Siemens-Martin ocaklarýnýn devreye alýnmasýna gelir. Hem bu ocaklarýn devreye alýnmasý, hen de haddehane ve ray çekme ayarlarýnýn yapýlmasý süreçlerinde Kýrýkkale den gelen ekiplerin çok büyük katkýlarý olacaktýr. Ve bundan sonra da KARDEMÝR, hem baþka demir-çelik iþletmelerinin, hem de baþka fabrika ve tesislerin kukurulmasýnda, olaðanüstü bir özveriyle, çok büyük hizmetler verecektir. KARDEMÝR o günlerde en ileri teknolojileri içeren devasa boyutlu bir aðýr sanayi tesisiydi ve iþletmesi için müteahhit firma ile 1 _ senelik bir sözleþme yapýlmýþtý. SÜMERBANK da bu tesisin iþletilmesine yardým etmekle görevlendirilmiþti. 13 Mart 1937 de kurulan Sünerbank Karabük Bürosu, 1 Haziran 1939 da 30,000,000.TL. sermaye ile kurulan Türkiye Demir-Çelik Fabrikalarý Müessesesi ne devir oluyor;baþlangýçta 32,900.000. TL ye mal olan KARDEMÝR e Sümerbank ça Sülfürik Asit ve Süperfosfat Fabrikalarý ile bazý tesisler daha ilave ediliyor ve böylece toplam kombine yatýmühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü 149

rým maliyeti de 50.000,000 TL ye balið oluyordu. 13 Mayýs 1955 tarihli bir kanunla KARDEMÝR, 200 milyon TL sermayeli bir iktisadi devlet teþekkülü durumuna gelmiþ ve Türkiye Demir- Çelik Ýþletmeleri Genel Müdürlüðü adýný almýþtý. 21 Mayýs 1955 te ETÝBANK ýn bir müessesesi olan Diöriði Demir Madenleri ni de ünyesine katan kuruluþta, bu iþletmelerin dýþýnda baþlýca þu üniteler mevcuttu; - Kýrma-Eleme ve Sinter Tesisleri, - Kok Fabrikalarý, - Yüksek Fýrýn, - Çelikhane, - Haddehaneler, - Makine Atölyesi, - Çelik Konstrüksiyon Atölyesi, - Pik, Çelik ve Demirdýþý Metal Dökümhaneleri. KARDEMÝR de, yalnýz inþaatlarda kullanýlabilecek olan klasik uzun çelik mamüllerinin üretimi için gerek duyunah tesislerin yaný sýr, makine ve çelik kostrüksiyon atölyeleri öle dökümhanelerin de kurulmasýnýn temel nedeni, ülkemizin her yöresinde baþlatýlan kalýnma ve sanayileþme çaðýný yakalama hamlesi çerçevsinde planlanan tesislerin hayat geçirilmesiydi. Örneðin, 35 tona kadar pikten ve 26 tona kadar da çelikten mamül, çok aðýr parçalarýn dökülebildiði 49,000 t/yýl kapasiteli dökümhaneler, Türkiye ve Balkanlar ýn en büyük ve Avrupa nýn da hatýrý sayýlýr büyük tesislerindendi. KARDEMÝR, bünyesindeki bu ek tesislerle, bir çok fabrikanýn kuruluþunda önemli görevler üstlenip Fabrikalar Kuran Fabrika ünvanýný taþýmaya hak kazanmýþtýr. Zira, Afþin-Elbistan Termik ElektirkSantrali, PETKÝM, Seydiþehir Alüminyum Tesisi, Karakaya Barajý, Fýrýk Köprüsü; Hendik, Taþkýzak ve Alaybey Tersaneleri ile Ereðli Demir-Çelik Tesisleri (ERDEMÝR) ve Ýskenderun Demir- Çelik Tesisleri (ÝSDEMÝR) de dahil olmak üzre, TRT ve PTT nin 19 adet Radyo-TV anten kulesi, çay fabrikalarýnýn 64 ünitesi 9 tane þeker fabrikasý, 7 çimento fabrikasý, ETÝBANK iþletmelerinin bir kýsmý ve bazý askeri tesisler KARDEMÝR tarafýndan kurulmuþtur. Milli Þef Ýnönü nün KARDEMÝR in temel atma töreninde söylediði; Karabük Demir ve Çelik Fabrikalarý ile memleketin her sahada çok kýymetli olan baþlýca ihtiyaçlarýna cevap verecek bir müessese kurmakla kalmýyoruz, cunhuriyetçi ve milliyetçi Türkiye nin manevi ve içtimai bir medeniyet ve kültür müessesesini de meydana getirmiþ oluyoruz sözlerini bu iþletme tümüyle doðru çýkarmýþtýr. Ülke sanayinin geliþiminde büyük hizmetler vern tesis öte yandan bir içtimai medeniyet ve kültür müessessesi olma iþlevini de yerine getirmiþtir. Türk Tarih Vakfý tarafýndan çýkarýlan 75 yýlda Çarklardan Çiplere isimli kitapta yer alan bir çok sanayi öyküsü içinde Aydýn Engin tarafýndan kaleme alýnmýþ KARDEMÝR hikayesi de vardýr. Bu yazýnýn sonlarýnda KARDEMÝR in gerç cumhuriyette medeni insanlar yetiþtirmek adýna yaptýklarýndan birkaç örnek þöyle anlatýlmaktadýr; KARDEMÝR bünyesinde Fabrika dergisinin Ýkinci Dünya Savaþý nýn en zorlu günlerinde (1943) çýkarýlan bir sayýsýnda Ocak ayý etkinlikleri þöyle verilmiþtir: Halkevlerinde Ocak ayý içerisinde altý konferans icra edilmiþ olup, bir tanesinde üstad Nurullah Ataç lisan meselelerine temas etmiþtir. Maarif Vekilimiz Hasan Ali Yüvel ise konfe- 150 mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü

ransýnda Karabük civarýnda Köy Enstitüsü deðil sanayi meslek mektepleri ihdasýna karar verdiklerini samiine izah buyurmuþ, milli þairimiz Mehmet Emin Yurdakul hece vezni þiiri ile aruz vezni þiirinin mukayesesine tahsis edilmiþ bir konferans vermiþtir Gene ocak ayý müddetince Demir Çelek tiyatro salonunda, Halkevi müsamere kolu, Fransýz edip Moliere nin, Ahmet Vefik Paþa adaptasyonu Mürai eserini temsil etmiþ; bu temsilin akabinde, Karabük e teþrif eden Ankara Dvelet Konservatuarý talebelerinden müteþekkil heyet, ayný eseri bu defa da Fransýzca aslýnda tercüme edilmiþ þekliyle sahneye vazetmiþlerdir. Temsilden sonra, her iki versiyonu da seyir eylemiþ olanlar tarfýndan, lise edemiyat muallimesi Fitnat Arzýkal idaresinde münakaþa ve mükayesessi yapýlmýþtýr. Haretekli cereyan eden münakaþalarda garp ve þark zaviyesinden tiyatro san atý da bahis mevzuu edilmiþtir. Ocak ayý hitamýna doðnu Ankara Musiki Muallim Mektebi korosu tarafýndan halk þarkýlarýnýn çok sesli icrasý yapýlmýþ, ayrýca Ankara dan davet edilen Gazi Orta Öðretmen Mektebi ve Terbiye Enstitüsü spor muallimleri tarfýndan ameli ve nazarý olarak eskrim dersleri verilmiþtir. Demir Çelik Tenis ve Velosipet (bisiklet) takýmlarýna ilave olarak pek yakýnda bir eskrim takýmý ihdas edileceði memnuniyetle haber alýnmýþtýr Türkiye sanayisinin ve insanýn geliþiminde bir çok ilke imza atan KARDEMÝR, bu ülkeye yöneticilik dersleri de vermiþtir. Metalurji Mühendisleri Odasý eski Baþkanlarýndan Süleyman Sami Altun dan KARDEMÝR in eski yöneticileri ile ilgili bazý anýlar dinlemiþtim. Bu gün Karabük Yeniþehir Cami karþýnsýndaki Parka ismi verilen Tayyip Baba (Tayyip Arý) 1930 lu yýllarýn sonlarýnda çok uzun süre Ýdari Ýþler Müdür Yardýmcýlýðý yapmýþ. Onun döneminde bir gün Yönetim Kurulunda bir karar teklifi önergesi okunmuþ. Önergede mealen þölme denilmekteymiþ; Maiyetindeki personelin.. iþlerinin deruhte etmeleri sýrasýnda gerekli demetleme ve kontrolleri yeterince yapmayarak Ýþletmelerin zarar görmesine sebep olan Müessese Müdür Yardýmcýsý Tayyip Arý nýn TL yevmiye cezasýyla cezalandýrýlmasýný tensip ve müsaadelerinize arz ederim. Ýmza Tayyip Arý Tayyip Baba, kendisi hakkýnda ceza verilmesi için önerge vermiþ ve bu önergenin iþleme konulmamasý yönünde Yönetim Kurulu ýsrarlarýný da kabul etmemiþtir. Tarihe düþülen bu nütu bugünkü yöneticiler okuyorlar mý acaba? KARDEMÝR in bir baþka Yöneticisi, Ocak 1947 ile Temmuz 1950 arasýnda bu tesisin Müdürü olan Muhittin Erkan ne o zamanlar ne de þimdi Karabüklüler tarafýndan unutulmuþ. Ýþini iyi yapaný ödüllendirmek için bir çok kendine has yentem geliþtirmiþ, iliþkileri geliþtirmek için piknikler düzenlenmiþ, toplu sonnet ve düðün törenleri yaptýrmayý sosyal sorumluluk olarak görürmüþ. Adana dan ucuz karpuz, Erzurun dan et ve tereyað, Sümerbank tan ucuz kumaþ vb. getirerek personele hesaplý þekilde sattýrýrmýþ.yöre halký tanýnmýþ sanatçýlarý ilk kez onun düzenlediði gecelerde görmüþ. Böyle geliþen KARDEMÝR, daha sonralarý, Ülkemizin sanayisini geliþtirmeyi hedefleyen demir-çelik üretimini artýrma gayretlerine paralel olarak, kendini tevsi etmiþtir. Mevcut kapasite, ilk yüksek fýrýn Fatma nýn kardeþi Zeynep in devreye girmesiyle 275,000 ton/yýl a ve son yüksek fýrýn Ülkü nün 1964 te yýlýnda iþletmeye alýnmasýyla da 600.000 ton/yýl a kadar yükselmiþ; daha sonda gerçekleþen ýslahat ve mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü 151

tevsiat ile birlikte 1 milyonton/yýl a eriþmiþtir. Uzun ürüne yönelik bu ilk enteðre tesisin ardýndan, yassý ürüne yönelik ve yine cevher ve taþkömüründen üretim yapmak üzere, ikinci bir entegre demir-çelik tesisi kurulmasý yönündeki giriþimler 1957 de baþlamýþtý. Bundan sonrasýný gene Selahattin Þanbaþoðlu nun aðzýndan dinleyelim: 1956-57 de Almar Krupp, SÜMERBANK, ETÝBANK ve Ýþ Bankasý Ýþtiraklarýyla bir þirket kuruldu. Þirketten istenen Türkiye de bulunan demir yataklarýný inceleyip ikinci demir çelik sanayisinin tipi ve yerini tayin etmekti. 1958 de þirketin baþýna beni getirdiler. Bir rapor hazýrlayýp, hükümete yakýnlýðý da bulunan Ýþ Bankasý Genel Md. Üzeyir Avunduk a verdim. Tavsiyem 1 milyontan/yýllýk yassý mamül tesisi kurulmasýydý. Üç ayrý yerden birinde olmalýydý: Ereðli, Edremit Körfezi veya Ýskenderin. Buralarýn üçünde de birer demir-çelik tesisi kurulmuþtur (Ali Aða yý Edremit Körfezi nin havzasýnda düþünmek gerekir). Çünkü entegre demir-çelik 1 ton mamul için 6 ton hammadde ithal eder ve su yolu en ucuzudur. Krupp hammadde vaziyetini uygun görmeyerek iþten çýktý. Beni bazý bakanlarýn bulunduðu küçük bir Bakanlar Kurulu na çaðýrdýlar. Ýzah ettim. Kredi alýndý ve Sanayi Bak. Ereðli nin kuruluþuna ön ayak oldu. Ereðli verdiðim rapordaki esaslara göre kuruld, ama kapasite 500.000 ton/yýl olarak. Ben görev almadým Evet ERDEMÝR, yassý mamul hedefleyen 470.000 ton/yýl kapasiteli ikinci entegre tesis olarak, 7462 sayýlý yasayla 1960 ta kurulmaya baþlamýþ ve özel bir AÞ statüsüyle 1965 yýlýnda da iþletmeye alýnmýþtýr. ERDEMÝR in 600 milyon TL lik kuruluþ sermyesinin%21 i Koppers Assoc. Ýsimli bir konsorsiyuma ve % 8,25 i de Chase Int. Investment Co. firmasýna aitti. SÜMERBANK ile TCDÇÝ- KARDEMÝR de 153 er milyon TL ile % 25,5 erlik iki ayrý hisseye (veya % 51 lik kombine bir çoðunluða) sahiptiler. Sonradan yabancý ortaklar hisselerini yerli ortaklara satmýþlardý. ERDEMÝR hisselerinin yarýya yakýný bugün borsada kote edilmiþ durdumdadýr ve geri kalan kýsmý ise hala kamunun elindedir. Üretim kapasitesi ilk önce 2 milyonton/yýl a (Mt/yýl), ardýndan da 3 Mt/yýl a çýkarýlmýþtýr. Ülkenin tek yassý mamul üreten tesisi olan ERDEMÝR bu gün, ana ve yan üretim tesislerin yaný sýra iki liman, iki baraj,1.500 lojman, bir hava limaný ve sahibi olduðu diðer fabrikalarla ülke ekonomisinin tkemel taþlarýndan biridir. Sermaye takviyesinin yanýnda, ERDEMÝR in devreye alýnmasýnda da yoðun çabalar harcayan KARDEMÝR, ülkemizin üçüncü ve son entegre demir-çelik tesisi olan ÝSDEMÝR in devreye alýnmasý sürecinde de sayýsýz fedakarlýklarda bulunmuþtur. 1970 te temeli atýlan ÝSDE- MÝR de, 1975 te yüksek fýrýn devreye alnmýþ, 1977 de ise 1 mt/yýl kapasiteli bir çelikhane çalýþmaya baþlamýþtýr. 1974 te bitirilmesi planlanan, ama ancak 1977 de bitirilebilen ÝSDE- MÝR in kuruluþundaki gecikmede, Türkiye de özel sektör geliþtirmek üzere sermaye yaratma çabalarýnýn büyük etkisi olmuþtur. Ýnþaat ve montaj iþlerinin tonaj hesabýyla bölüm bölüm özel firmalara ihale edilmesinin ardýndan, yüksek bedellerle iþi alan firmalar bu iþleri çok daha düþük fiyatlarla küçük þirketlere devretmiþ; ya da aðýr tonajlý bazý iþler tamamlanmýþ ve hassas bölümler tamamlanamadan iþa yarým býrakýlmýþtýr. Süre uzatýmý ve yeniden fiyatlandýrma ile büyük para kazanan bazý firmalar, iþi önce býkatýklarý halde, ayný iþi daha yüksek bedellerle tekrar almýþlardýr.tüm bunlara raðmen, ünitelerin hemen hemen hepsi yarým kalmýþ ve bu iþler de KARDEMÝR in montaj ekibince tamamlanmýþtýr. 152 mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü