Döviz Kurunun Belirlenmesi

Bölüm 13 Döviz Kurunun Belirlenmesi Döviz kuru, ekonomideki bir çok değişkeni etkilemesi bakımından önemli bir değişkendir. Dış ticareti belirlemesinin ötesinde, enflasyon, yatırım ve tüketim kararları üzerindeki etkileri sebebiyle de önemli bir konudur. Bu derste, öncelikle döviz piyasasının özelliklerinden kısaca bahsedeceğiz. Daha sonra döviz kurunu belirleyen faktörlerden söz edeceğiz. Son olarak da döviz kurunun belirleyicilerini portföy yaklaşımı çerçevesinde ele alacağız. 13.1 Döviz Kuru Piyasası Döviz piyasasının özelllikleri: Organize bir piyasa değildir. Tezgâh üstü bir piyasadır. 24 saat açık olan bir piyasadır. Döviz piyasasında iki tür kur vardır. Spot kur: Spot piyasası anında işlem piyasasıdır. Spot döviz kuru ise dövizin o gün belirlenen cari kurudur. Forward kur: Forward işlem bugün üzerinde anlaşılan bir kurdan ve vadede, vade bitiminde alım satımın yapılmasıdır. Forward piyasada belirlenen döviz kuruna forward kur denir. 186

Döviz Piyasalarında 3 tür katılımcı vardır: Müşteriler Kendi adına ve müşteri adına alım satım yapanlar (dealer). Müşteri hesabına komisyon karşılığı alım satım yapanlar (broker). Döviz piyasaları şeffaf yani açık ve saydam bir piyasa değildir. Broker ve dealerlar alım satım işlem emirlerini önceden aldığı için döviz kuru hakkında daha çok bilgiye sahip olurlar. Yani döviz piyasasında herkes eşit bilgiye sahip değildir. 13.1.1 Döviz Kuru Döviz kuru, bir paranın diğer para cinsinden ifadesidir. Döviz kurlarının kotasyonu iki şekilde olur: Doğrudan (Direkt) Kotasyon: Bir birim yabancı para ile değiştirilebilen ulusal para olarak ifade edilir. (Bir başka ifadeyle 1 dolar ile kaç Türk Lirası alınır?) Örneğin; 1$ = 1.71T L gibi. Dolaylı Kotasyon: Döviz kuru, bir birim ulusal para ile değiştirilebilen yabancı para olarak gösterilir. (1 Türk Lirası ile kaç dolar alınır?) Türkiye de doğrudan kotasyon, Amerika da ise dolaylı kotasyon kullanılıyor 1. Döviz Kurundaki Değişme ve Türk Lirası nın Değer Kaybı, Kazancı Döviz kurlarındaki değişiklikler Türk Lirasının değerini değiştirir. Uygulanan kur sistemine göre bu değer değişikliklerini şu şekilde ifade ederiz: a) Sabit Döviz Kuru Sistemi Devalüasyon: Döviz kurunun artırılması, yerli paranın değer kaybetmesi anlamına gelir. 1 Bu bölümde döviz kurlarından bahsederken aksi belirtilmedikçe doğrudan kotasyon kullanacağız. 187 http://www.acikders.org.tr

Revalüasyon: Döviz kurunun düşürülmesi, yerli paranın değer kazanması anlamına gelir. b) Dalgalı Döviz Kuru Sistemi Dalgalı döviz kuru sisteminde kurlar piyasada arz ve talep tarafından belirleneceğinden kurların kendiliğinden değişmesinden bahsedilir. Bu durumda, döviz kurunun artması Türk Lirasının değer kaybetmesi anlamına gelirken, döviz kurunun azalması Türk Lirasının değerlenmesi anlamına gelir. 13.1.2 Döviz Kuru Çeşitleri Nominal Kur Yabancı paranın ulusal para cinsinden fiyatına nominal kur denir. Gazetelerde, döviz bürolarında gördüğümüz kur nominal kurdur. Reel Kur Nominal kurların enflasyona göre düzeltilmesiyle elde edilen kurdur. Türk Lirası ve dolar arasındaki reel döviz kurunu şu şekilde ifade edebiliriz: Reel Döviz Kuru = E T L/$ P US P T L burada E T L/$ nominal döviz kurunu, P US Amerika daki fiyat genel düzeyini, P T L Türkiye deki fiyat genel düzeyini gösterir. Reel döviz kurundaki bir artış, liranın dolar karşısında değer kaybettiğini gösterir. Buradaki eşitliğe göre, reel döviz kurunun artması için ya nominal döviz kurunun artması ya da Amerika daki fiyat genel düzeyinin Türkiye deki fiyat genel düzeyinden daha hızlı artması gerekir. 188 http://www.acikders.org.tr

Efektif Kur Bir ülke döviz kurunun diğer ülke döviz kurlarındaki değişmelerin ortalamasına göre ifade edilmesidir. Çapraz Kur Çapraz kur, yabancı paranın başka bir yabancı para cinsinden değeridir. Örneğin: 1 dolar=1,60 TL 1 euro= 2,12 TL ise euro dolar paritesi nedir? (Euro dolar arasındaki çapraz kur nedir?) euro/t L dolar/t L = 2,12 1,60 = 1,3228 13.2 Uzun Dönemde Döviz Kurlarının Belirlenmesi 13.2.1 Tek Fiyat Kanunu Tek fiyat kanunu, ticarete konu olan bir aktifin fiyatının arbitraj mekanizması yoluyla bütün piyasalarda aynı olması anlamına gelir. Aynı ürün, aynı zamanda farklı iki ülkede farklı fiyatlardan satılamaz. Aksi takdirde, arbitrajcılar ürünü ucuz olan ülkeden alıp, pahalı olan ülkede satarlar ve bu sayede fiyatlar iki ülkede eşitlenir. Örneğin, Amerika da demirin tonu $100, Japonya da 10000 Yen ise, demir hem Amerika da hem de Japonya da 100 dolara alınabilmelidir. Bunun için de 1 doların 100 Yen e eşit olması gerekir. Eğer 1 dolar 200 Yen e eşitse, demir Japonya da daha ucuz olduğu için herkes oradan almak ister. Bu durumda kur değişmelidir ki Amerika da da demir satılsın. 189 http://www.acikders.org.tr

13.2.2 Satın Alma Gücü Paritesi Tek fiyat kanunun uluslararası piyasaya uygulanması satın alma gücü paritesi olarak adlandırılır. Satın alma gücü paritesi, dış ticarete konu olan bütün malların fiyatlarını döviz kuru ile ilişkilendirir. Satın alma gücü paritesi mutlak ve nisbi (göreli) olarak belirtilebilir. Mutlak satın alma gücü paritesi, ülkelerin denge döviz kurlarının birbirine dönüştürülmüş fiyat düzeylerinin bütün ülkelerde aynı olduğu anlamına gelir. E T L/$ = P T L P US burada E T L/$ nominal döviz kurunu, P US Amerika daki fiyat genel düzeyini, P T L Türkiye deki fiyat genel düzeyini gösterir. Nisbi (göreli) satın alma gücü paritesine göre ise her mal için tek fiyat yasasının sağlanması gerekmez. Nisbi satın alma gücü paritesi, belli bir başlangıç yılından itibaren döviz kurunun nasıl değişeceğini açıklar. Nisbi satın alma gücü paritesini şu şekilde gösterebiliriz: E = π T L π US burada E döviz kurundaki değişme, π T L Türkiye de fiyat artış oranı, π US Amerika daki fiyat artış oranını gösterir. Bu denkleme göre, iki ülke arasındaki nominal döviz kurundaki artış, o ülkelerdeki enflasyon oranları arasındaki farka eşit olmalıdır. Türkiye deki enflasyon oranının yükselmesi, nominal döviz kurunu artırır ve Türk Lirası değer kaybeder. Satın Alma Gücü Paritesi Döviz Kurlarındaki Değişiklikleri Açıklayabiliyor mu? Yapılan araştırmalar tek fiyat kanunu ve satın alma gücü paritesinin her zaman geçerli olmadığını gösterir. Örneğin, İngiltere de 1980-1985 yılları arasında genel fiyat düzeyi çok artmıştır. Bu dönemde pound un dolar karşısında değer kaybetmesi beklenirken pound un değer kazandığı görülmüştür. Bu ve bunun gibi örnekler bize 190 http://www.acikders.org.tr

satın alma gücü paritesinin döviz kurlarındaki değişiklikleri açıklamada yetersiz kaldığını göstermektedir. Bunun sebeplerini şu şekilde açıklayabiliriz: Satın alma gücü paritesi malları homojen kabul eder ancak mallar homojen olmayabilir. Satın alma gücü paritesi taşıma maliyetini sıfır kabul eder. Oysa gerçek hayatta taşıma maliyetleri vardır. Satın alma gücü paritesi tüm malların kolayca taşımasının yapılabileceği varsayımı altında hareket eder. Ancak bazı mallar fiziki olarak taşınamazlar. Satın alma gücü paritesi genel fiyat düzeyini dikkate alır. Ancak genel fiyat düzeyi endekslerle belirlenir ve uygulanan endeksler her ülkede farklı yöntemlerle hesaplanabilir. Satın alma gücü paritesi ticaret engellerinin ve kotaların olmadığını varsayar. Gerçekte ülkeler farklı kota ve tarifeler uygularlar. 13.3 Döviz Kurlarının Diğer Belirleyicileri Döviz kurlarını etkileyen diğer faktörler şunlardır: 1. Ticaret Engelleri Türkiye, ABD ye kota uygulamaya karar verirse dolar talebi ABD malına olan talep doların fiyatı Türk Lirası değer kazanır. 2. Tercihler ABD malına olan talep dolar talebi dolar fiyatı Türk Lirası değer kazanır. 3. İthalat İhracat İthalat dolar talebi dolar fiyatı Türk Lirası değer kaybeder. İhracat dolar girişi olur dolar fiyatı Türk Lirası değer kazanır. 191 http://www.acikders.org.tr

4. Göreli Verimlilik Türkiye de verimlilik artarsa Türk Lirası değer kazanır üretim maliyeti malların fiyatı ihracat artar Türk Lirası değer kazanır. 13.4 Döviz Kurlarının Belirlenmesi: Portföy Yaklaşımı Her ne kadar ithalat ve ihracat işlemleri döviz kurlarının belirlenmesinde önemli rol oynasa da, son dönemlerde sermaye hareketlerinin de serbestleşmesiyle portföy hareketleri de döviz kurlarını etkileyen önemli faktörlerden biri olmuştur. Amerika da döviz işlemlerinin az bir kısmının ithalat ve ihracat için yapıldığı, döviz işlemlerinin daha çok finansal yatırım ve portföy oluşturmak için gerçekleştirildiği görülmüştür. Bu durumda, döviz kurundaki değişmeleri açıklayabilmek için bir portföy yaklaşımı kullanılmaya başlandı. Bu yaklaşıma göre, dövizi bir varlık gibi düşünerek, arz ve talebini etkileyen faktörlerden söz edeceğiz. Bu modelde, yatırımcıların önünde yerli para ve yabancı para cinsinden aktifler tutmak şeklinde iki tercih var. Yatırımcı ya 100 TL lik hazine tahvili alacak ya da 100TL lik yabancı para (diyelim mi dolar) alacak. Yatırımcılar, hangi aktifin getirisi fazlaysa onu tercih edecekler, bu aktife olan talep onun fiyatını artıracak, bu da döviz kurunu etkileyecektir. Yerli yatırımcı parasını Türk Lirası cinsinden bir aktifte tutarsa getirisi ne olur? TL getirisi= TL cinsinden aktiflerin faizidir. Bunu i T L olarak gösterelim. Bu durumda geriri: R T L = i T L (13.1) Yerli yatırımcı parasını yabancı para cinsinden bir aktifte tutarsa getirisi ne olur? Yerli aktifi tutan yatırımcı hem bu aktifteki değer değişikliğinden faydalanacak hem de faiz geliri elde edecek. Bu durumda getiri: 192 http://www.acikders.org.tr

R $ = i $ + Ee t+1 E t E t (13.2) burada R $ yabancı aktif tutmanın getirisi, E e t+1 beklenen döviz kuru, E t ise cari döviz kurudur. Denklem (1.2) deki ikinci terim ( Ee t+1 Et E t ) Türk Lirası nın dolar karşısındaki değer değişimini verir. 13.4.1 Faiz Paritesi Koşulu Faiz paritesi koşulu, yerli ve yabancı tahvillerin ulusal para cinsinden aynı beklenen getiri oranına sahip olmaları demektir. Bu koşula göre, döviz kuru dengedeyse yerli ve yabancı aktiflerin getirisi eşit olmalıdır. Denklem (1.1) ve denklem (1.2) yi kullanarak faiz paritesi koşulunu aşağıdaki gibi ifade ederiz: Faiz paritesi koşulu için iki şart sağlanmalıdır: i T L = i $ + Ee t+1 E t E t (13.3) Sermayenin tamamen serbest olması, sermaye kontrollerinin olmaması gerekir. İki para biriminin birbirinin ikamesi olması gerekir. Döviz Piyasasında Denge Faiz paritesi koşuluna göre döviz kuru nasıl belirlenir? Yerli aktiflerin getirisi (R T L ), yabancı aktiflerin getirisinden (R US )fazlaysa, yerli para talebi yani TL talebi artar, TL değer kazanır. Tam tersi durumda yani yabancı aktiflerin getirisi fazlaysa, TL değer kaybeder. Buna göre döviz piyasasında denge, yerli ve yabancı aktiflerin getirilerinin eşitlendiği noktada oluşur. Şekil 1.1., döviz piyasasında denge durumunu gösterir. Bu grafikte yerli para cinsinden aktiflerin getirisini (i T L ) dikey eksene paralel olarak gösterdik. Bu, yerli aktiflerin faizinin merkez bankasınca belirlendiği varsayımına dayanır. Yabancı aktiflerin getirisi ise negatif eğimli bir eğriyle gösteriliyor. 193 http://www.acikders.org.tr

Şekil 13.1: Döviz piyasasında denge. Bunun sebebini denklem (1.2) yi kullanarak açıklayabiliriz. Buna göre, cari döviz kuru E t artarsa, ( Ee t+1 Et E t ) terimi azalır. Bu, yabancı aktifin getirisinin azalması anlamına gelir. E t Ee t+1 Et E t R $ 13.5 Döviz Kurundaki Değişiklikler Yerli veya yabancı aktiflerin getirisini etkileyen faktörler döviz kurunun da değişmesine sebep olur. 1. Yabancı Aktiflerin Getirisindeki Değişiklikler Yabancı aktiflerin getirisi R $ artarsa, yabancı aktif getiri eğrisi sağa kayar. Şekil 1.2 de görüldüğü gibi döviz kuru yükselir, TL değer kaybeder. 194 http://www.acikders.org.tr

Şekil 13.2: Yabancı aktifin getirisindeki değişiklik ve döviz piyasasında denge. 2. Yerli Aktiflerin Getirisindeki Değişiklikler Yerli aktiflerin getirisi R T L artarsa, yerli aktifin getiri eğrisi sağa kayar. Şekil 1.3 de görüldüğü gibi döviz kuru düşer, TL değer kazanır. Şekil 1.3 te yüksek faiz politikasının nasıl düşük kura sebep olduğunu görüyoruz. 3. Para Arzındaki Değişiklikler Monetarist yaklaşım para arzındaki değişikliklerin döviz kuru üzerinde iki etkisi olabileceğini söyler: Kısa dönemde: Para arzının artması faizleri düşürür, TL cinsinden aktiflerin getirisi i T L düşer. Uzun dönemde: Para arzının artması fiyat genel düzeyini artırır, satın alma gücü paritesine göre döviz kuru artar, TL nin değeri düşer, Aynı zamanda, Türkiye deki fiyat genel düzeyinin artması döviz kurunun beklenen değerini E t+1 de artıracağı için yabancı aktiflerin getirisi de R $ artar. Böylece, yerli aktif getiri eğrisi sola kayarken, yabancı aktif getiri eğrisi sağa kayar. 195 http://www.acikders.org.tr

Şekil 13.3: Yerli aktifin getirisindeki değişiklik ve döviz piyasasında denge. Okuma Listesi Bu bölümde anlatılanların pekiştirilmesi için aşağıdaki kaynaklardan yararlanabilirsiniz: Mishkin (2009), Bölüm 17 Özatay (2011), s:131-140. 196 http://www.acikders.org.tr

Şekil 13.4: Para arzı artışı ve döviz piyasasında denge. 197 http://www.acikders.org.tr

UADMK Açık Lisans Bilgisi İşbu belge, Creative Commons Attribution-Non-Commercial ShareAlike 3.0 Unported (CC BY-NC-SA 3.0) lisansı altında bir açık ders malzemesi olarak genel kullanıma sunulmuştur. Eserin ilk sahibinin belirtilmesi ve geçerli lisansın korunması koşuluyla özgürce kullanılabilir, çoğaltılabilir ve değiştirilebilir. Creative Commons örgütü ve CC-BY-NC-SA lisansı ile ilgili ayrıntılı bilgi http:// creativecommons.org adresinde bulunmaktadır. Bu para teorisi ve politikası ders notları setinin tamamına http://www.acikders.org.tr adresinden ulaşılabilir. A. Yasemin Yalta Hacettepe Üniversitesi Ekim 2011