ORMANCILIKTA TRANSPORT

K.T.Ü. ORMAN FAKÜLTESİ ORMAN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ ORMANCILIKTA TRANSPORT DERS NOTLARI Prof. Dr. H. Hulusi ACAR Trabzon 2004

ÖNSÖZ Ormancılıkta transport işleri bölmeden çıkarma ve uzak nakliyat aşamalarının birbirini takip etmesi ile gerçekleşir. Bölmeden çıkarma aşamasında mekanizasyonun daha az oranda gerçekleştirilmesi zor arazi şartlarında gerçekleştirilen, bu ağır orman işlerini daha da zorlaştırır. Ormancılıkta uzak nakliyat işleri ise çoğunlukla orman yolları üzerinde ve kamyonlarla gerçekleştirildiği için daha kolaydır. Dünyada ve ülkemizde orman alanlarının azalmasına paralel olarak odun hammaddesi ve diğer orman tali ürünlerinin üretimi de azalmaktadır. Bu durum özellikle odun hammaddesi üretiminde maksimum derecede yararlanma zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Haliyle yıllar sonra kesim çağına gelen orman ağacının yerinde kesildikten sonra kendisine ve çevresine en az zayiatla önce orman içindeki en yakın orman transport tesislerine, ardından da orman depolarına ulaştırılarak insanlığın kullanımına sunulması çağdaş ormancılığın gereğidir. Ormancılıkta Transport dersine ait bu ders notları lisans düzeyinde hazırlanmıştır. Yakın gelecekte ders teksiri ve daha sonrada ders kitabına esas teşkil edebilecek bu ders notları yazılı halde bir ders notu ihtiyacını karşılamak üzere kısa süre içerisinde hazırlanmıştır. Bu ders notunun 1998 yılı ilk baskısının oluşumunda emeği geçen doktora öğrencilerimden Arş. Gör. Selçuk GÜMÜŞ ve Arş. Gör. Habip EROĞLU'na ayrı ayrı teşekkür ederim. Bu ders notunun güncellenerek 2004 yılı baskısının oluşumunda, özverili çalışmasıyla katkıda bulunan doktora öğrencim Arş. Gör. Sadık ÇAĞLAR a çok teşekkür ederim. Ders notunun öğrencilere ve diğer okuyuculara yararlı olmasını dilerim. Saygılarımla. Mart 2006 Prof. Dr. H. Hulusi ACAR II

İÇİNDEKİLER Sayfa No 1. GİRİŞ 1 2. ORMANCILIKTA TRANSPORT ve DİĞER BİLİM DALLARI İLE OLAN İLİŞKİSİ 2 2.1. Ormancılıkta Trasnportun Önemi 3 2.2. Ormancılıkta Transportun Sınıflandırılması 3 2.3. Ormancılıkta Transportu Etkileyen Faktörler 3 2.4. Ormancılıkta Transport Tekniklerinin Diğer İlgili Bilim Dalları İle Olan İlişkileri 4 2.4.1. Silvikültür Teknikleri ile Olan İlişkileri 5 2.4.2. Amenajman Planları ile Olan İlişkileri 6 2.4.3. Orman Koruma Tedbirleri ile Olan İlişkileri 7 2.4.4. Milli Parklar ile Olan İlişkileri 7 3. ORMAN TRANSPORT TESİSLERİ 9 3.1. Orman Yol Ağları 9 3.1.1. Orman Yol Tipleri 9 3.1.2. Orman Yol Geçkilerinin Oluşumunu Etkileyen Faktörler 13 3.1.3. Ormanların İşletmeye Açılması, Orman Yollarının Düzeni ve Teknik Özellikleri 17 3.1.4. Meşçerelerin İşletmeye Açılmasında Traktör ve Sürütme Yollarının Düzeni ve Teknik Özellikleri 20 3.1.5. Orman Yol Ağlarının Planlanmasında Kavramlar 22 3.1.5.1. Yol Yoğunluğu 22 3.1.5.2. Yol Aralığı 23 3.1.5.3. Sürütme Mesafesi 24 3.1.5.4. İşletmeye Açma Oranı 26 3.1.6. Transport Tekniği Açısından Orman Yollarından Beklentiler 28 3.1.7. Meşcerelerin ve Ormanların İşletmeye Açılması ve Transport İlişkileri 28 3.1.7.1. Meşcerelerin Orman Yolları ile İşletmeye Açılması ve Transport İlişkileri 28 3.1.7.2. Ormanların Orman Yolları ile İşletmeye Açılması ve Transport İlişkileri 32 3.1.8. Traktör Yolları, Sürütme Yolları ve Kablo Çekim Şeritleri 40 3.2. Orman Hava Hatları Tesisleri 45 3.2.1. Vinçli Hava Hatlarının Sınıflandırılması 45 3.2.2. Uygulamada Görülen Hava Hatları 45 3.2.2.1. Kısa Mesafeli Mobil Vinçli Hava Hatları 45 3.2.2.2. Orta Mesafeli Mobil Vinçli Hava Hatları 48 3.2.2.3. Uzun Mesafeli Kızaklı Vinçli Hava Hatları 53 3.2.2.3.1. Uzun Mesafeli Vinçli Hava Hatlarının Projelendirilmesi 53 3.2.2.3.1.1. Hava Hattı Güzergah Etüdü 53 3.2.2.3.1.2. Güzergah Aplikasyonu 57 3.2.2.3.2. Uzun Mesafeli Kızaklı Hava Hatlarının Kurulması 61 3.3. Ormancılıkta Diğer Transport Tesisleri 63 3.3.1. Ahşap Oluklar 63 3.3.2. Log-line 64 3.3.2. Monorail (Tekray) 66 3.3.4. Ara depolar 70 3.3.5. Rampalar 70 4. ORMAN TRANSPORT TAŞITLARI 72 4.1. Traktörler 72 III

4.1.1. Traktörler Hakkında Genel Bilgiler 72 4.1.2. Traktörlerin Genel Yapıları 72 4.1.3. Traktör Yapı Tarzları 73 4.1.4. Traktörlerin Güç Kaynağı 76 4.1.4.1. Motor ve Parçalarına Ait Bazı Bilgiler 76 4.1.4.2. Motorda Yakıt Sistemleri 80 4.1.4.3. Ateşleme Metotları 80 4.1.4.4. Traktörlerde Elektrik Donanımı 80 4.1.4.5. Motorların Yağlanması 81 4.1.4.6. Motorların Soğutulması 81 4.1.5. Traktörün Hareket Elemanları 82 4.1.6. Traktörde Hidrolik Sistemler 85 4.1.7. Traktör ve Ekipmanlarda Çalışırken Dikkat Edilecek Hususlar 87 4.1.8. Traktöre Uygun Ekonomik Ekipman Seçimi 88 4.1.9. Orman Traktörleri 88 4.1.10. Traktör-Treyler 91 4.2. Orman Hava Hatları 93 4.2.1. Koller K 300 Kısa Mesafeli Mobil Vinçli Hava Hattı 93 4.2.2. URUS MI Kısa Mesafeli Mobil Vinçli Hava Hattı 98 4.2.3. Hinteregger URUS MIII Orta Mesafeli Mobil Hava Hattı 98 4.2.4. Koller K500 ve Koller K800 Orta Mesafeli Mobil Vinçli Hava Hatları 99 4.2.5. BACO Uzun Mesafeli Kızaklı Vinçli Hava Hatları 101 4.2.6. WYSSEN Uzun Mesafeli Kızaklı Vinçli Hava Hatları 101 4.2.7. HİNTEREGGER (D2) Uzun Mesafeli Kızaklı Vinçli Hava Hatları 103 4.2.8. GANTNER Uzun Mesafeli Kızaklı Vinçli Hava Hatları 103 4.3. Kamyonlar ve Kamyon Treylerler 106 4.3.1. Teknik Özellikleri 106 4.3.2. Araçların Ağırlık ve Boyutları 108 4.3.3. Kamyon ve Kamyon-Treyler Çeşitleri 112 4.4. Kombine Hasat Makineleri 114 4.5. Walking Machine ler 114 4.6. Skider ler 115 4.7. Helikopterler 115 4.8. Balonlar 116 4.9. Monorailler 117 4.10. Konveyörler 117 4.11. Karavanlar 117 5. ORMANCILIKTA BÖLMEDEN ÇIKARMA TEKNİKLERİ 119 5.1. Bölmeden Çıkarma, Amacı, Önemi, İlkeleri 119 5.2. Bölmeden Çıkarma Yöntemini Belirleyen Faktörler 121 5.2.1. Arazinin Topoğrafik Özellikleri 121 5.2.2. Üretim Metotları 126 5.3. Bölmeden Çıkarma Teknikleri 127 5.3.1. Tomrukların İnsan Gücü ile Bölmeden Çıkarılması 127 5.3.1.1. Zemin Üzerinde Kaydırarak Bölmeden Çıkarma 127 5.3.1.2. Doğrudan Doğruya İnsan Elinde Taşıma Suretiyle Bölmeden Çıkarma 129 5.3.1.3. Basit El Araç ve Gereçleri Kullanmak Suretiyle Bölmeden Çıkarma 129 5.3.1.4. Ahşap Oluklar İçinde Bölmeden Çıkarma 132 5.3.1.5. Ahşap Raylar Üzerinde Bölmeden Çıkarma 133 5.3.2. Hayvan Gücüyle Bölmeden Çıkarma 134 IV

5.3.3. Makine Gücüyle Bölmeden Çıkarma 139 5.3.3.1. Traktörler ile Bölmeden Çıkarma 139 5.3.3.1.1. Tarım Traktörleri ile Bölmeden Çıkarma 139 5.3.3.1.2. Orman Traktörleri ile Bölmeden Çıkarma 143 5.3.3.2. Orman Hava Hatları ile Bölmeden Çıkarma 146 5.3.3.2.1. Tel Kaydıraklar ile Bölmeden Çıkarma 147 5.3.3.2.2. Çift Tamburlu Traktör Vinçlerinin Hava Hattı Biçiminde Çalıştırılması 149 5.3.3.2.3. Mobil Vinçli Hava Hatları ile Bölmeden Çıkarma 153 5.3.3.2.3.1. Kısa Mesafeli Mobil Vinçli Hava Hatları ile Bölmeden Çıkarma 153 5.3.3.2.3.1.1. Koller K300 Kısa Mesafeli Vinçli Hava Hattı ile Bölmeden Çıkarma 153 5.3.3.2.3.1.2. URUS MI Kısa Mesafeli Mobil Vinçli Hava Hattı ile Bölmeden Çıkarma 157 5.3.3.2.3.2. Orta Mesafeli Mobil Vinçli Hava Hatları ile Bölmeden Çıkarma 158 5.3.3.2.3.2.1. Hinteregger URUS MIII Orta Mesafeli Hava Hattı ile Bölmeden Çıkarma 158 5.3.3.2.3.3. Uzun Mesafeli Kızaklı Vinçli Hava Hatları ile Bölmeden Çıkarma 159 5.3.3.2.3.3.1. Uzun Mesafeli Vinçli Hava Hatlarıyla İşletmeye Açma 159 5.3.3.2.3.3.2. Uzun Mesafeli Kızaklı Vinçli Hava Hatlarının Orman Nakliyatındaki Önemi 161 5.3.3.2.3.3.3. BACO Hava Hatları ile Bölmeden Çıkarma 161 5.3.3.2.3.3.4. WYSSEN Hava Hatları ile Bölmeden Çıkarma 162 5.3.3.2.3.3.5. HİNTEREGGER (D2) Vinçli Hava Hatları ile Bölmeden Çıkarma 163 5.3.3.2.3.3.6. GANTNER Hava Hatları ile Bölmeden Çıkarma 164 5.3.4. Diğer Orman Transport Tesis ve Taşıtları ile Bölmeden Çıkarma 168 5.3.4.1. Log-Line ile Bölmeden Çıkarma 168 5.3.4.2. Monorail ile Bölmeden Çıkarma 169 5.3.4.3. Skider'ler ile Bölmeden Çıkarma 170 5.3.4.4. Walking Machine'ler ile Bölmeden Çıkarma 171 5.3.4.5. Kombine Hasat Makineleri ile Bölmeden Çıkarma 171 6. YÜKLEME ve BOŞALTMA TEKNİKLERİ 173 6.1. Yükleme Metotları 174 6.1.1. Elle Yükleme 174 6.1.2. Çapraz Yükleme 176 6.1.3. Makine ile Yükleme 177 6.1.3.1. Taşıma Aracına Monte Edilen Vinçle Yükleme 178 6.1.3.2. Taşıma Aracından Ayrı Olan Araçlarla Yükleme 181 6.1.3.3. Hidrolik Kıskaçlı Yükleyicilerle Yükleme 183 6.2. Boşaltma (Depolarda) Metotları 185 6.2.1. Elle Boşaltma 185 6.2.2. Makine ile Boşaltma 185 6.3. Yükleme ve Boşaltmada Verimler 185 6.3.1. Elle Yüklemede Verimler 185 6.3.2. Makine ile Yüklemede Verimler 186 6.3.3. Elle Boşaltmada Verimler 186 6.3.5. Makine İle Boşaltmada Verimler 186 7. ORMANCILIKTA UZAK NAKLİYAT TEKNİKLERİ 187 7.1. Traktör-Treyler ile Taşıma 187 7.2. Kamyon ve Kamyon-Treyler ile Taşıma 188 7.3. Uzun Mesafeli Kızaklı Vinçli Hava Hatları ile Uzak Nakliyat 190 V

7.4. Su Yoluyla Uzak Nakliyat Teknikleri 191 7.5. Diğer Araçlarla Uzak Nakliyat Teknikleri 192 7.5.1. Helikopterlerle Taşıma 192 7.5.2. Balonlarla Taşıma 193 8. ORMANCILIKTA DEPOLAR VE DEPOLAMA TEKNİKLERİ 194 8.1. Genel Anlamda Depo, Depolama ve Orman Depoları 194 8.2. Orman Depolarının Önemi 195 8.3. Orman Depolarının Fonksiyonları 195 8.3.1. Koruma Fonksiyonu 195 8.3.2. Hareket Fonksiyonu 195 8.4. Orman Depolarının Kuruluş Yeri 196 8.5. Orman Depolarının Çeşitleri 197 8.5.1. Yapısal Özellikleri Bakımından Orman Depoları 197 8.5.2. Mülkiyet Yönünden Orman Depoları 198 8.5.3. Depolanan Ağaç Cinsine Göre Orman Depoları 198 8.5.4. Ürün Çeşitlerine Göre Orman Depoları 198 8.5.5. Kuruldukları Yer Bakımından Orman Depoları 198 8.5.6. Kullanma Süreleri Bakımından Orman Depoları 199 8.6. Orman Depolarında Alt Yapı Tesisleri 199 8.6.1. Depoya Ulaşım Yolu 199 8.6.2. Depo İçi Yollar 199 8.6.3. Drenaj Tesisleri 200 8.6.4. Binalar 200 8.6.5. Tel Çit ve Çevre Duvarları 200 8.6.6. Su ve Yangın Tertibatı 200 8.6.7. Elektrik Tesisatı 200 8.6.8. İstif Parselleri ve İstif Izgaraları 200 8.7. Orman Depolarının Kapasiteleri 200 8.8. Orman Depolarında İş Gücü 201 8.9. Orman Depolarında İstifleme 201 8.9.1. Liebher 902 ile Tomrukların İstiflenmesi 201 8.9.2. İnsan Gücü ile Tomrukların İstiflenmesi 202 8.10. Orman Depolarında Yükleme (Satış Sonrası) Metotları 203 8.10.3.5. Granap Yükleme Vinci İle Yükleme 203 8.10.3.6. Caterpillar Yükleme Vinci İle Yükleme 204 8.11. Patlayıcı Madde Depoları ve Depolama Teknikleri 204 9. ORMANCILIKTA TRANSPORT PLANLARI ve DAĞLIK ARAZİDE ORMAN TRANSPORT PLANLARININ OLUŞTURULMASI 206 9.1. Orman Transport Planları 206 9.2. Orman Transport Planlarının Ormancılıkta Diğer Planlarla Olan İlişkileri 208 9.2.1. Amenajman ve Transport Planları Arasındaki İlişkiler 208 9.2.2. Silvikültür ve Transport Planları Arasındaki İlişkiler 210 9.2.3. Orman Yol Ağı Planlaması ile Orman Transport Planı Arasındaki İlişkiler 211 9.3. Orman Transport Planlarının Hazırlanması 212 9.3.1. Mikro Düzeyde Planlama Aşaması 213 9.3.2. Makro Düzeyde Planlama Aşaması 215 9.3.3. Bir Transport Planı Örneği Sonucunda Ortaya Çıkan Sonuç 215 9.5.3.1. Mikro Transport Planının Hazırlanması 215 VI

9.5.3.2. Makro Transport Planının Hazırlanması 216 10. TRANSPORT TEKNİĞİ ve TESİSLERİNİN EKONOMİK AÇIDAN İNCELENMESİ 217 10.1. Orman Yol Ağları Planlamanın Ekonomik Yönden İncelenmesi 217 10.1.1. Orman Yol Ağlarının Üretimle İlişkisi 217 10.1.2. Orman Yol Ağları Planlamada Ekonomik Çalışmanın Önemi 217 10.1.3. Yol Ağı Planlamada Amacın Ekonomik Olarak Belirlenmesi 218 10.1.4. Orman Yol Ağları Planlamada Ekonomikliğin Hesaplanması 218 10.1.4.1. Ekonomiklik Hesaplarında Giderler 219 10.1.4.1.1 Yolla İlgili Giderler 219 10.1.4.1.2. Bölmeden Çıkarma Giderleri 219 10.1.4.1.3. Taşıma Giderleri 220 10.1.4.2. Amortisman ve Amortisman Süresi 220 10.1.5. Orman Yol Ağları Planlamada Ekonomiklik Hesaplama Yöntemleri 221 10.1.5.1. Gider ve Gelirlerin Karşılaştırılması ile Ekonomikliğin Değerlendirilmesi 221 10.1.5.2. Taşıma Giderlerini Minimum Yapacak Yatırım Hesabı 223 10.1.5.3. Ekonomik Yol Aralığının Bulunması 27 10.2. Bölmeden Çıkarma Yöntemlerinin Ekonomik Açıdan İncelenmesi 229 10.2.1. Hayvan Gücüyle Bölmeden Çıkarmanın Ekonomik Yönden İncelenmesi 229 10.2.2. Makine Gücüyle Bölmeden Çıkarmanın Ekonomik Yönden İncelenmesi 231 10.3. Yükleme ve Boşaltma Yöntemlerinin Ekonomik Açıdan İncelenmesi 233 10.3.1. İnsan Gücüyle Yükleme ve Boşaltmanın Ekonomik Yönden İncelenmesi 233 10.3.2. Makine Gücüyle Yükleme ve Boşaltmanın Ekonomik Yönden İncelenmesi 233 10.4. Uzak Nakliyat Tekniklerinin Ekonomik Yönden İncelenmesi 234 10.4.1. Kamyon ve Traktör Treylerle Uzak Nakliyatın Ekonomik Yönden İncelenmesi 234 10.4.2. Uzun Mesafeli Vinçli Hava Hatları İle Uzak Nakliyatın Ekonomik Yönden 234 İncelenmesi 11. KAYNAKLAR 235 EKLER VII

1. GİRİŞ Transport ya da diğer adıyla taşıma, insanoğlunun var olduğu günden beri devam eden bir işlevdir. Sadece insanlara da ait olmayan bu işlev geçmişten bu güne kadar gelişerek süregelmiştir. İnsanoğlu yaşamındaki her aşamada transport işlevine çözümler aramak durumunda kalmıştır. Dünyada ve ülkemizde transport işlevi sürekli gelişerek çağı yakalamış ve bugün için büyük bir sektör durumuna gelmiştir. İnsanlar ihtiyaçlarını ülkeler arası ticaretle temin ederken transport problemi karşılarına çıkmış ve bunu kara, hava ve deniz yoluyla çözmüşlerdir. İnsanın kendi transportu da ayrı ve geniş bir kavramdır. Sürdürülebilir bir kaynak olan ormanlar dünyada ve ülkemizde her geçen gün azalmaktadır. Dolayısıyla azalmakta olan bu doğal kaynağı artırma yollarını aramanın yanında, mevcut orman kaynağını en ideal şekilde kullanıma sunmak ve minimum zayiat sağlamak da teknolojinin gereğidir. Bu amaçla tüm sektörlerde yer alan transport sistemi ormancılıkta da yenilenmeli böylece yılların birikimi olan orman ürünlerini minimum zayiatla tüketime sunabilmelidir. Bilindiği üzere orman alanları dünyada ve ülkemizde her geçen gün azalmakta ve dağlık araziye doğru geri çekilmektedir. Bu durumda pazara hayli uzak olan orman ürünleri, ağır ve zor şartlarda olmasına karşın 20. yüzyılın ileri teknolojisi kullanılarak en az zararla ve maksimum kaliteyle endüstriye sunulması zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Bu teknoloji kullanılarak kaliteli ürün elde edilmesi ile birlikte sürdürülebilir ormancılık konusunda da gelişmeler sağlanacaktır. Orman ürünlerinin taşınması; odun hammaddesi gibi asli ürünlerin ve tali ürünlerin orman dışına taşınması şekillerinde başlıca iki kısımdan oluşur. Ayrıca ormancılıktaki diğer hizmetler için de orman içi ve dışı arasında taşınma söz konusudur. Orman ürünlerinden ağırlıklı olan odun hammaddesinin transportu teknik açıdan bölmeden çıkarma ve uzak nakliyat olmak üzere iki aşamada gerçekleşir. Bu aşamalar sırasında üretim, yükleme boşaltma ve istifleme işleri de söz konusu olmaktadır. Ormancılıkta bölmeden çıkarma; yerinde kesilip devrilerek istenilen şekil verilerek üretilen odun hammaddesinin veya orman ürününün uzak nakliyatın gerçekleştirileceği yere kadar taşınmasıdır. Bu primer transport şekli, daha çok arazi bitki örtüsü ile kaplı ve zor arazi koşullarında gerçekleşir ki; bu transport şekline teknolojinin uyumu da kolay değildir. Dünya ormancılığında bu ilk transport şekli olan bölmeden çıkarma için walking machine gibi bir çok yeni teknolojilerin adaptasyonu sağlanmaya çalışılmaktadır. Genelde orman transport tesislerinden en önemlisi orman yolları olup uzun mesafeli vinçli hava hatları, ray sistemi, ahşap oluklar, akarsular, hava yoluyla taşıma gibi transport tesisleri de söz konusudur. Ancak bunlardan en önemlisi ve ekonomik olanı tartışmasız orman yollarıdır. Dolayısıyla orman yollarının uzun yıllar hizmet vermesi isteniyorsa; iyi planlanmalı, yapımı ve bakımına da gerekli özen gösterilmelidir. Bu ders teksirinde ormancılıkta transport tesisleri ve transport tekniği konuları lisans düzeyinde verilmiştir. Ayrıca ormancılıkta transport konusunun diğer bilim dalları arasındaki yeri ve önemi de anlatılmıştır.

2. ORMANCILIKTA TRANSPORT VE DİĞER BİLİM DALLARI İLE İLİŞKİSİ 2.1. Ormancılıkta Transportun Önemi İnsan ve eşyanın bir yerden diğer bir yere taşınması konusu, insanlık tarihinin kaydettiği en eski ihtiyaçlardan birisidir. Nitekim ilkel insan tipinin kendi ihtiyaçlarını temin için yiyecek ve giyecek araması ne kadar doğal ise eşyanın ihtiyaç eşyası ile mübadele edilerek yer değiştirilmesi de tarihin her devresinde yaşayan insanlar için o kadar gerekli olmuştur. Bu hedefe varmak için kullanılan yol ve taşıma araçlarındaki gelişme ise adeta medeni hayat standardının gelişmesiyle beraber yürümüştür. Transport çalışmaları, yol ve transport araçlarının gelişmesinde tekniğin büyük bir yeri olmasına karşılık, üretimi tüketime bağlayan bir köprü olması nedeniyle ekonominin de önemli bir parçası durumuna gelmişlerdir. Bilindiği gibi dağlık arazideki ormanların işletilmesi, büyük ölçüde transport imkanlarının etkisi altında bulunmaktadır. Böyle arazideki ormanlardan ekonomik bakımdan faydalanma yanında ormanların korunması, yeniden gençleştirilmesi ve tesisi imkanları geniş ölçüde transport problemi ile ilgili bulunmaktadır. Bu nedenle transport metotlarının geliştirilmesi ve maliyetlerinin azaltılması, bu tip orman arazilerde en önemli isteklerden birisidir. Burada amaçlanan; ormandan elde edilen ürünlerin süratle pazara taşınmasını sağlamak ve böylece verimi artırmak, ayrıca belirlenecek uygun yöntemlerle mevcut ormanların ve ürünlerin ekonomik olarak zarar görmesini önlemektir. Orman koruma çalışmalarında, yangınlarla mücadelede yeterli miktarda orman yol yoğunluğu mutlaka oluşturulmalıdır. Yangına müdahalede erken ulaşım son derece önemli olmaktadır. Bu nedenle yangına hassas bölgelerde orman yol yoğunlukları ayrı ayrı belirlenmiştir. Ülkemizde Orman Genel Müdürlüğü (OGM) tarafından hazırlanan 2003 yılı Döner Sermaye Konsolide Gider Bütçesi Cetvelinde transport giderleri ile ilgili olan bazı kalemlere ilişkin değerler aşağıda ki tabloda verilmiştir. Bütçenin gelirler kısmına bakıldığında genel toplamı 2,319,000,000.-TL olduğu, gelirlerin %87,96 sının odun satıúı gelirlerinden elde edildiği görülmektedir. Tablo 2.1. OGM 2013 Yılı Döner Sermaye Bütçeüsi Ġçinde Transport Giderlerinin Yeri

2 Döner sermaye bütçesinde giderler kısmında yer alan, genel üretim giderlerinin genel yönetim giderlerinden sonra 805,000,000.-TL ile en fazla gider oluúturduğu görülmektedir. Gider kalemlerine göre ise % 34.73 ile en fazla gider kalemi olmaktadır. Genel üretim giderlerinden sürütme ve orman yolu üzerinde taúıma 134,2 trilyon olup bu değer doğrudan ormancılıkta transport faaliyetlerinden olup genel üretim giderlerinin % 66 sına karúılık gelmektedir. Bu bağlamda odun hammaddesi üretim ve

3 nakliyatının çok zor ve aynı zamanda pahalı bir yöntem olduğu açıktır. Bu nedenle iyi bir transport planlamasının yapılması zorunlu olmaktadır. 2.2. Ormancılıkta Transport un Sınıflandırılması Odun hammaddesi üretiminde uygulanan işlemlerin özellikleri dikkate alındığında, üretim faaliyetleri iki farklı süreçte değerlendirilebilir. Bunlardan birincisi, dikili haldeki ağacın kesilmesi ve şekil değişimi işlemlerinden oluşan süreç ki bu, "Kesim Süreci" olarak adlandırılabilir. Kesim süreci, dikili ağaçların devrilmesi ve çeşitli işlemlerin tatbik edilerek ağaç gövdesinin hareket ettirilmeye uygun hale getirilmesinden ibarettir. Söz konusu işlemler orman içerisinde, ağacın kütüğü dibinde tatbik edilmektedir. İkincisi ise, kısmen veya tamamen şekil değişimine uğrayan ağaç ya da gövde kısımlarının hareket ettirilmesi işlemlerden oluşan "Transport (Nakliyat) Süreci"dir. Bu iki temel sürecin tamamlanmasıyla orman işletmeleri açısından söz konusu olan odun hammaddesi üretimi gerçekleşmiş olur. Orman ürünlerinin transportu (nakliyatı) iki ana sahfaya ayrılır. Bunlardan birincisi, kesim yerinde kütüğü dibinde kesim süreci tamamlanan ürünlerin buradan alınıp en yakın orman yoluna veya ara depolara kadar olan taşıma Tali Taşıma ya da bölmeden çıkarma, ikinci safha ise ara depolardan satış depolarına ya da fabrikalara kadar olan taşıma yani ana taşıma dır. Ana nakliyat olarak da isimlendirilen bu işlemler, orman içinden başlamakta, çoğunlukla orman yolları üzerinde, kısmen de diğer karayolları üzerinde devam ettirilmekte, orman depolarında son bulmaktadır. Bu iki ana safha arasında ve depolarda ise yükleme ve boşaltma safhaları bulunmaktadır. Ormancılıkta taşınan elemanlar açısından transport şekillerine genel olarak; Asli ürün olan odun hammaddesinin transportu, Tali (yan) ürünlerin transportu, Tohum ve fidan transportu Ekipman ve malzeme transportu, İnsan (işçi) transportu vb., şeklinde olmaktadır. Transport işleminde kullanılan araçlara göre; insan gücüyle, hayvan gücüyle ve makine gücüyle nakliyat şeklinde olmaktadır. 2.3. Ormancılıkta Transportu Etkileyen Faktörler Orman ürünleri transportunda ekonomi, transportu etkileyen faktörlerin başında işletmenin ekonomisi gelmektedir. İşletmenin ekonomik yapısı, bütün ormancılık uygulamalarında olduğu gibi transport ile de doğrudan ilişkilidir. Örneğin, yeterli bir ekonomik güce sahip olmayan işletmeler ilkel ve ekonomik olmayan nakliyat yöntemleri kullanmak zorunda kalmaktadırlar. Bu ekonomik olmadığı gibi, ekolojik de olmamaktadır. Ormancılıkta transport zamanı, ürünlerin üretildikleri yılda, ekonomik değer kaybına uğramadan ve işletmenin giderlerini karşılayacak şekilde pazarlanabilmesi için son derece önemlidir. Bilindiği gibi orman ürünlerinin taşımasının zamanında yapılamamasından dolayı ormanda bırakıldığında büyük ölçüde kalite kaybına uğramaktadırlar. Bu ise işletmelerin bütün programlarını etkilemekte ve bekelenen girdiler sağlanamamaktadır. Bu nedenle üretim işlerinde transport programları son derece sağlıklı ve gerçek zaman değerleri göz önüne alınarak hazırlanmalıdır.

4 Orman ürünlerinin transportunda mesafe, zaman açısından çok önem taşımaktadır. Özellikle bölmeden çıkarmada verimi doğrudan etkileyen faktördür. Bunun yanında bölmeden çıkarma yönteminin belirlenmesinde belirleyici faktör olarak görev yapmaktadır. Bölmeden çıkarmada masrafların belirlenmesinde sürütme mesafesi, ödenecek ücretin belirlenmesinde en önemli faktör olmaktadır. Orman ürünlerinin ana taşıma safhasında da yine taşıma mesafesi ücret konusunda doğrudan belirleyici faktördür. Orman transport tesis ve taşıtları, taransport safhalarının her ikisinde de en önmeli faktördür. Bölmeden çıkarma safhasında yöntemin belirlenmesine mevcut üretim tesis ve taşıltları öncelikle gözden geçirilmelidir. Bundan sonra bölgenin orman varlığı, üretim peryodu uzunluğu ve ekonomik koşullar değerlendirilerek bölmeden çıkarma tekniği belirlenir. Orman hava hatları, insan gücü ile bölmeden çıkarmanın gerek sürütülen orman ürünleri gerekse sürütmenin yapıldığı alandaki orman varlığına zararlı olduğu alanlarda kullanılması artık kaçınılmaz durumdadır. Orman hava hatları ülkemizde yüzyılın ikinci yarından itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Daha önceleri ise bu tesis ve taşıtların olmaması nedeniyle bütün bölmeden çıkarma çalışmaları insan ve hayvan gücü ilşe sürütme şeklinde yapılmaktaydı. Transport tesis ve taşıtların varlığı günümüzdeki bölmeden çıkarma çalışmalarının mekanize yöntemler ile yapılmasını zorunlu hale getirmiştir. Mekanize yöntemler hızlı, ekonomik ve çevre koruyucu etkileri sayesinde geleneksel yöntemlerin yerini almaya başlamıştır. Orman işleri açık hava koşullarında yapılan en ağışr iş gurubudur. İşçilerin bu ağır koşullarda çalışacak kadar güçlü ve sağlıklı olmaları gereklidir. Orman işçileri genellikle orman işinin yapıldığı köylerden temin edildiği için eğitimsiz işçilerdir. Trnasport verminin yükseltilmesi için işçi eğitiminin mutlaka yapılması gerekmektedir. Özellikler üretim makinaları ile çalışan işçilerin, verimin yükseltilmesi için mutlaka eğitimli olması gereklidir. Orman işlerinde kaza riski oldukça yüksektir. Kaza oranlarının düşürülmesi için de yine eğitim elzemdir. Transport ileşlerinin verimli ve hızlı bir şekilde yapılabilmesi çalışan orman işçilerine bağlıdır. Transport çalışmalarında etkili olan bir diğer faktör ise yükleme ve boşaltma çalışmalarıdır. Ülkemizde gerek orman içi istfi yerlerinde gerekse orman depolarında genellikle insan gücü ile çalışılmaktadır. Ülkemizde mevcut olan yükleme makinalarının günlük verimleri insan gücü ile çalışma ile karşılaştırılmayacak düzeyde yüksektir. Ancak makine sayısının az olması nedeniyle yaygın bir kullanımı yoktur. Yükleme ve boşaltma çalışmalarında bu makinelerin kullanımı ile transport çalışmaları daha hızlı ve ekonomik olacaktır. 2.4. Ormancılıkta Transport Tekniklerinin Diğer Ormancılık Bilim Dalları ile Olan İlişkileri Ormancılık bilimleri insanların ormanlardan en iyi bir şekilde yararlanmaları için neler yapılması gerektiğini araştırır. Knigge, Schulz (1966,)' a göre ormancılık bilimleri sistemi içerisinde orman yolları ve transport tekniklerinin yerleri aşağıdaki şeklide gösterilmiştir.

5 Şekil 2.1. Ormancılık Bilimleri Sistemi Şekilde de görüldüğü gibi orman yolları doğa ve sosyal bilimlerin her ikisinden de etkilenen faydalanma bilimlerinin içinde teknik bir bilim dalıdır. Özellikle planlama ve yapım ilkeleri açısından ormancılık ekonomisinden ve politikasından etkilenerek konularını şekillendirmektedir. Ormancılıkta üretim faaliyetlerine planlama bazında bir bütün olarak bakacak olursak, amenajman planının eta miktarını ve bu etanın kesim yeri ile zamanını belirlediği, silvikültür planının bu eta yı almak için silvikültürün prensipleri ve teknikleri doğrultusunda en uygun müdahale metodunun tespitini ve ayrıntılarını ortaya koyduğu bir gerçektir. Bu teorik ve rakamsal verilerin sonrasında kesme, devirme ve dal alma gibi üretim işlerini takiben orman yol ağını da göz önüne alarak en uygun taşıma tekniğini seçen, gelecek yıllardaki uygulamaları ortaya koyan ve denetleyen planlar ise orman transport planları olacaktır. Bölmeden çıkarma, arazi ve yöre koşulları bakımından en basitinden en gelişmişine doğru insan gücü ile, hayvan gücü ile, traktörlerle ve kablo hatlarla olmak üzere çeşitli biçimlerde yapılmaktadır. Bunlardan hayvan gücü ve yer yer insan gücü hatta traktörler, dağlık arazide yetersiz veya etkisiz kalabilmektedir. Dağlık arazi ormanlarındaki bölmeden çıkarma çalışmalarında çoğunlukla tek veya çift tamburlu traktör vinçleri ile tomrukların doğrudan doğruya zemin üzerinde sürütülerek çekilmesi şekli uygulanmakta yahut da kısa mesafeli vinçli hava hatlarından yararlanılmaktadır. Son yıllarda hızlı bir gelişme gösteren özel orman traktörleri ise tarım traktörlerine göre orman ürünlerinin bölmeden çıkarılması bakımından yeni olanaklar sağlamıştır.

6 2.4.1. Silvikültür Teknikleri ile Olan İlişkileri Orman transport teknikleri ile silvikültür teknikleri bölme bazında ilişkidir. Transport çalışmalarının can damarları olan orman yollarının silvikültürel açıdan önemi büyüktür. Silvikültürel amaçlara ulaşmada büyük görevler üstlenen orman yolları, orman sistemi içerisinde yapay olarak inşa edilen değişmez veya değiştirilmesi çok güç yapılardır. Orman yollarının planlanması sırasında ormanın durumu ve silvikültürel istekleri ön planda tutulur. Örneğin, yoğun üretim yapılabilen prodüktif ormanlardaki orman yol yoğunluğu oranı prodüktif olmayan ormanlara göre çok daha yüksek tutulmaktadır. Yine planlama sırasında orman yollarının dağılımı, özellikle kesim düzeni olmayan ve ormana her an müdahale gerektiren seçme işletmesinde çok sık ve dikkatli, yani mümkün mertebe düşük yol aralığı (yüksek yol yoğunluğu ve işletmeye açma oranı) gerektirir. Yani seçme ve siper işletmelerinde yeterli ve alana iyi dağılmış bakımlı yollar her zaman arzu edilmektedir. Siper işletmelerinde müdahaleler, seçme işletmesinde olduğu gibi idare süresi boyunca her dönem ve zamanda olmayıp genelde tek bir periyotta (ışıklandırma ve boşaltma kesimlerinde) yoğunlaşacağı için ve altta gençlik bulunması itibariyle yine yüksek bir yol yoğunluğu gerektirecektir. Tıraşlama işletmelerinde orman yollarının çok kısa bir süre kullanılıp uzun yıllar boyunca terk edileceği düşünülürse, ayrıca yoğun üretimden dolayı yüksek düzeyde mekanize metotların (orta ve uzun mesafeli hava hatlarıyla transport) kullanılacağı veya gençlik olmayacağı için kaydırma metotlarının kullanılabileceği düşünüldüğünde düşük bir yol yoğunluğu (yüksek bir yol aralığı) amaca ulaşmada yeterli olacaktır. Tıraşlama işletmelerinde ve düşük eğimli arazide orman yolu yanında çok sık sürütme yolları planlamak ekonomik açıdan daha yararlıdır. Bu gibi yerlerde maksimum derecede mekanizasyona gidilmesi ekonomik olacaktır. Özellikle yol yapımının zor ve pahalı olduğu dağlık arazide bu konulara daha titizlikle uyulması gerekmektedir. Üretim çalışmalarında devirme yönü, bölmeden çıkarma sırasında dikili ağaçlar (özellikle istikbal ağaçları) yaralanmayacak, sürütülecek gövdelere zarar verilmeyecek, gençlik korunacak ve sürütme giderleri en az olacak şekilde seçilmelidir. Tıraşlama işletmelerinde devirme yönü genelde bir problem teşkil etmez. Burada kablo çekimi ve hava hatlarının kullanılması durumunda taşıma yönünde veya yana doğru, kaydırma şeklinde yukarı doğru ve yuvarlama şeklinde ise yana doğru devirmeler yapılır. Devirme yönü seçimi sırasında dikkat edilmesi gerekli durumlar özellikle seçme ve siper işletmelerinde daha büyük önem taşır. Bunların yanında hava hatları ile çalışma durumunda taşıma yönüne 45 açı yapacak şekilde yukarı ve boşluklara doğru devirmeler yapılır. Kablolu çekicilerle çalışılması durumunda ise kablo çekim yönüne 15-30 eğik olacak şekilde (balık kılçığı şeklinde) ve yukarı doğru devirmeler yapılır. Elle kaydırmada ise eşyükselti eğrilerine dik olacak şekilde veya balık kılçığı şeklinde yukarı doğru, yuvarlamalarda ise yana doğru devirmeler yapılır. Ayrıca diğer ağaçlara takılma durumu, rüzgar durumu, ağaçtaki çürüklük, dallanma durumu, etraftaki gençliğin durumu, kayalık, ağacın fiziki yapısı vb. hususlarda devirme yönü seçiminde etkili olur. Meşçerede soyma ve dal alma sonucu ormanda arta kalan odun hammaddesi, toprağı örtmeyecek şekilde bir yerde toplanmalı veya kabukları yol kenarında soyulacak şekilde kabuklu taşıma yapılmalıdır. Meşçerede sadece dal, tepe alma ve tomruklara ayırma işleri yapılmalıdır. Hava hatları ile yapılan çalışmalarda yol kenarında taşımayı engelleyecek odun hammaddesi birikmelerinin olmaması için traktörlerle birlikte çalışılmalı, kamyonla taşımalar ise orman içi istif yerlerinde aşırı birikmeler olmadan zamanında gerçekleştirilmelidir. Bu durum kayın gibi ardaklanmaya karşı hassas türlerde

7 daha da önem taşır. Üretim ve transport işlerinde kalifiye işçilerin kullanılmasına özen gösterilmelidir. Bölmeden çıkarmada taşıma yönü tespit edilirken orman yollarının planlanmasında olduğu gibi en kısa ve sade bir şekilde orman yoluna transport amaç edinilir. Ancak bu karara meşçerenin durumu, uygulanacak silvikültürel metod, makine ve işçi durumu, kesim anahtarı (rüzgar unsuru, kuzey unsuru, transport unsuru) gibi faktörlerin etkisi de göz önüne alınır. Taşıma işine yola en yakın alanlardan başlanılmalıdır. Hava hattı ile çalışılırken yandan çekme mesafesi, vagonun teknik kapasitesi, gençliğin ve taşınan odun hammaddesinin durumu, topoğrafik faktörler vb etkili olur. Bölmeden çıkarma sırasında meşçerede bekletilmesi ile kalite kayıplarına uğrayabilecek kayın gibi ağaç türlerinin taşınmasına öncelik verilmelidir. Tıraşlamalarda bölmeden çıkarmanın hava hattı ile yapılması durumunda dayanak ağaçları en sona bırakılarak ancak kullanımdan sonra kesilmelidir. Transport sınırı, en az meşçere zararına neden olacak ve yine bölmeden çıkarma araçlarına uygun olacak şekilde belirlenmelidir. Transport sınırı özellikle gruplar halinde gençleştirme yapılan meşçerelerdeki bölmeden çıkarma işlerinde hayati bir öneme sahiptir. Transport planlarında rüzgar yönünün aksi tarafından kesim ve taşımaların yapılması ve rüzgar perdesinin korunması silvikültürel planlama açısından önemlidir. 2.4.2. Amenajman Planları ile Olan İlişkileri Yol ulaşım ve taşıma sistemi, genelde işletmenin, özelde de üretim işlerindeki mekan düzenlemelerinin temelini oluşturur ve işletmenin yoğunluk derecesini ortaya koyar. Orman yolları, üretimle birlikte hizmet götürme işlevini de üstlenmiştir. Orman işletmesinde hizmetin yerine zamanında ulaştırılması istenir. Amenajman planlayıcılarının deneme alanlarına kolaylıkla ulaşabilmeleri ve zamanında işlerini tamamlamaları için de yine orman yolları yardımcı olmaktadır. Amenajman planlarının hazırlanmasında mevcut ve planlanmış orman yollarından sabit tesisler olması itibariyle bölmelemede yararlanılır. İyi bir bölmeleme için orman yollarının yamaca üniform dağılmış, mümkün olduğu kadar birbirine paralel giden ve doğal arazi yapısı ile ters düşmeyecek bir tarzda şekillendirilmiş olması istenir. Bu nedenle orman yollarının birbirine paralel olması bölmelemede olumlu etki yapar. Amenajman planlarında gençleştirme alanlarının birbirine yakın bölmelerde tespit edilmeleri özellikle orman yollarının planlanması, yapımı ve transport işlerinin ekonomik olması açısından yarar sağlayacaktır. Son hasılat etasının verildiği alanlarda önemli oranda eta söz konusu olacağı için, mekanizasyona gitmeye karar vermek ekonomik açıdan doğru olmaktadır. Bunun yanında bu gibi yoğun üretim alanlarında transport metodu seçilirken ormanda kalan ağaçlara, gençliğe, orman toprağına ve taşınan ürüne en az taşıma zararı oluşturmak hedeflendiği için transport metodunun daha fazla dikkatle seçimi ve uygulanması zorunludur. Yine gençleştirme alanlarında olduğu gibi iyi bonitetlerde ve koru ormanlarında daha dikkatli bir transport planlamasına gidilmelidir. Amenajman planında gösterilen bakım bloklarında ise az miktarda etanın bulunması mekanize transport metodlarının kullanımını ekonomik olmayacağı için gündemden çıkarır. Bu gibi alanlarda ekonomik, ekolojik ve teknik unsurları bir arada düşünebilmek önemlidir. Amenajman planında belirlenen tıraşlama alanlarında ise ekonomik olacağı gerekçesiyle maksimum seviyede mekanize edilmiş transport metotları kullanılabilmekle birlikte, burada taşınan odun hammaddesine ve orman toprağına olabilecek olumsuz etkileri de daima göz önünde bulundurmak gerekir.

8 2.4.3. Orman Koruma Tedbirleri ile Olan İlişkileri Ormancılık çalışmaları canlı bir varlık olan ormanlar içerisinde yapıldığı için orman florası ve faunası üzerinde oldukça etkili olmaktadır. Özellikle bölmeden çıkarma çalışmalarında meşçere ve orman toprağı üzerine olumsuz etkiler söz konusudur. Bölmeden çıkarma tekniğine bağlı olarak dikili ağaçlar, fidanlar ve orman toprağı değişik derecelerde zarar görmektedir. İnsan gücü, hayvan gücü ve traktörlerle yapılan zemin üstünde sürütmelerde bu zararlar, dikili ağaçlara çarpmalar sonucu yaralanmalar, gençlik bulunan sahalarda gençliklerin sökülmesi veya orman toprağının humus tabakasının bozulması yine toprak üst yüzeyinin yırtılması ve erozyona zemin hazırlaması gibi olumsuz şartlar söz konusu olmaktadır. Orman hava hatları ile yapılan bölmeden çıkarma çalışmalarında orman ürünlerinin havadan taşınması sayesinde taşınan ürünle meşçere arasında herhangi bir etkileşim olmadığı için bu zararlar söz konusu olmamaktadır. Orman yollarının yapımı sırasında yol altında kalan meşçerelerin yol inşaatından çıkan ve yamaç aşağı yuvarlanan kayalardan yaralanmalar söz konusu olmaktadır. Bunlar ise her türlü böcek ve mantarlara yerleşim için zemin hazırlamaktadırlar. Bu nedenle yol yapım çalışmalarında yol altında kalan meşçerelerin korunması için bir takım tesisler yapılarak kayaların yuvarlanmasının önlenmesi suretiyle bu zararlar en aza indirilir. Yol yapım çalışmaları sırasında fazla miktardaki kazı materyallerinin yol altında kalan orman içerisine atılmaması yine uygun yerlerde taşıma ile depolama şeklinde değerlendirilmesi sayesinde verimli orman alanlarının kaybı önlenebilir. Yol yapım çalışmalarında kullanılan ekskavatör gibi yeni araçlar sayesinde yine kazıdan çıkan materyal kontrollü bir şekilde dolduruda kullanılmakta, gelişi güzel bir şekilde orman içerisine atılmamaktadır. Dolduruda kullanılamayan kazı materyali ekskavatörlerle kamyonlara yüklenerek depolanmaları sağlanmaktadır. Böylece kazı materyalinin yamaç aşağı yuvarlanmasından doğan zararlar engellenmiş olur. Yangına hassas bölgelerde çok önemli olan yangın emniyet yol ve şeritlerinin orman transport ağı ile koordineli bir şekilde planlanması sayesinde her iki amacında gerçekleştirilmesi tesisi çok yüksek maliyet oluşturan bu ağların optimum düzeyde faydalı olması sağlanır. Yangın emniyet yol ve şeritlerinin sürütme çalışmalarında traktör ve sürütme şeritleri olarak planlanması bu amacı gerçekleştirmektedir. Orman koruma çalışmalarında ilgili noktalara hızlı bir şekilde ulaşmak yine yeterli bir yol ağı ile mümkün olmaktadır. Mekanize orman transport tekniklerinde kullanılan araçların oluşturduğu kimyasal ve gürültü kirliliği yaban hayatı üzerine oldukça etkili olmaktadır. Özellikle makine kullanımından dolayı oluşan yağ atıkları orman içi su kaynaklarını kirletmekte ve buradaki fauna zarar görmektedir. Bölmeden çıkarma çalışmaları sırasında oluşan gürültü kirliliği bir takım yaban hayvanları üzerinde olumsuz etkiler oluşturmaktadır. Avrupa'da yapılan planlama çalışmalarında soyları tükenmekte olan yaban hayvanlarının olduğu bölgelerde üretim çalışmaları yapılmamaktadır. Ülkemizde ise henüz bu tür çalışmalara geçilmemiştir. 2.4.4. Milli Parklar ile Olan İlişkileri Orman milli parkları bilimsel araştırmalar ve turizm amaçlı tesis edilmektedir. Gerek turizm, gerekse bilimsel araştırmalarda milli parklarda ulaşım için orman transport tesisleri önemli konumdadır. Turizim amaçlı turlarda ziyaretçilerin park alanı içindeki dolaşımını sağlayacak tesislerin bulunması gereklidir. Son yıllarda gelişen ve henüz ülkemizde bulunmayan tekray sistemlerinin milli park alanlarında yapılacak turlarda kullanılması amaca hizmet edecektir. Bu sistem sayesinde, park alanının tamamı çok rahat bir şekilde ve çevreye zarar verilmeden gezilebilecektir. Tekray sistemi, kolayca

9 monte edilebilen, insan ve çeşitli malzemelerin kolayca taşınabildiği, yüksek eğimlerde dahi transportu gerçekletirebilen mekanize bir sistemdir. Tekray sistemi sayesinde orman yolu yapımına gerek kalmamaktadır. Bu sayede milli parklar içerisinde yol yapımından dolayı oluşaçak tahribat önlenebilmektedir.

10 3. ORMAN TRANSPORT TESİSLERİ 3.1. Orman Yol Ağları Orman yolları; ormanların işletmeye açılmasına hizmet eden, lastik tekerlekli araçların bütün yıl taşıma yapmasına yönelik, orman içi ile orman dışı bağlantıyı sağlayan genellikle tek şeritli yollar olarak tanımlanabilir. Orman yolları; ormanları entansif olarak işletmek, ormanları hastalık ve zararlarından korumak, yangınları söndürmek, orman yetiştirme ve bakımını yapmak, orman içinde yaşayan köylerin yol ihtiyacını karşılamak amacıyla yapılmaktadır. Bu amacı, gördüğü hizmeti, geometrik standartları, planlaması, yapım tekniği, yapıldığı yerlerin zorlukları ve özelliği nedeni ile orman yolları, kamu yararına yapılan kara yolu ve köy yollarından ayrılmaktadır. Ayrıca, orman yollarının diğer kara yollarından teknik ve ekonomik yönden de ayrıcalık gösterdiği söylenebilir. Ekonomik ayrıcalık; orman yollarının ormancılık hizmetlerini karşılayacak ölçüde yeteri kadar ucuza mal edilmesi, teknik yönden ayrıcalık ise, ekonomik görüşün yanında yol elemanlarının yolun işlevlerini en iyi biçimde yerine getirmesidir. Orman Yol Ağı Plânlarının Düzenlenmesine Ait Yönetmelik te; orman yol ağı planlarının amaç ve kapsamı, "bir orman topluluğunun entansif olarak işletilmesi için ekim, dikim, bakım, hastalık ve zararlılarla mücadele, yangınlardan koruma veya söndürme gibi çeşitli ormancılık hizmetlerinin zamanında, usul ve tekniğine uygun olarak yapılabilmesi amacıyla ormandaki tüm meşçerelere ulaşımı sağlamak", tarifi ise, "bir orman topluluğundan elde edilecek her çeşit hasılatı amaca uygun bir şekilde ve sürekli olarak taşımaya ve çeşitli ormancılık hizmetlerini yapmaya elverişli vadi yolları, yamaç yolları, sürütme yolları ve irtibat yolları gibi birbirine bağlı bir çok ana ve tali yolların genel projelerini oluşturmak" şeklinde ifade edilmektedir. Bütün bir dere sistemini içine alan su toplama havzası bir plan ünitesi olarak ele alınmakta, orman yol ağı planının böyle bir plan ünitesini tam olarak taşıma ve diğer ormancılık hizmetlerine açacak şekilde düzenlenmesi öngörülmekte ve plan ünitelerinin birleştirilmesi ile Seri veya İşletme Şefliği bazında "Genel Orman Yol Ağı Plânı"nın meydana getirileceği bildirilmektedir. 3.1.1. Orman Yol Tipleri Orman yol şebekesi ile ulaşım şebekesi arasında bağlantı sağlayan yollara irtibat yolları denilmektedir. Genelde karayolları şebekesiyle ana orman yollarının arasında bağlantı kuran bu yollar çoğunlukla orman alanı dışında seyreder veya orman alanı kenarını izler. Bu nedenden dolayı da bu yollar orman yol şebekesi kapsamı içine girmez ve orman yol yoğunluğu hesabında dikkate alınmazlar. Orman yolları, bir yılda üzerinden taşınacak ürün miktarı ve yapılış amaçları dikkate alınarak iki ana gruba ayrılmışlardır. Bu yollar: Ana orman yolları ve Tali orman yollarıdır (A tipi tali orman yolu ve B tipi tali orman yolu). Bu yolların geometrik standartları aşağıda gösterilmiştir.

11 Tablo 3.1. Orman Yol Tipleri ve Geometrik Standartları YOLUN TİPİ BİRİMİ ANA ORMAN YOLU A - TİPİ TALİ ORMAN YOLU B - TİPİ SBT NBT EBT TRAKTÖR YOLU Platform genişliği m 7 6 5 4 3 3,5 Şerit sayısı Adet 2 1 1 1 1 1 Azami eğim % 8 10 9 12 12 20 Asgari kurp yarıçapı m 50 35 20 12 8 8 Şerit genişliği m 3 3 3 3 3 3 Banket genişliği m 0,50 0,50 0,50 0,50 0.50 Hendek genişliği m 1,00 1,00 1,00 1,00 0.50 Üst yapı genişliği m 6 5 4 3 3 Köprü genişliği m 7+(2x0,6) 6+(2x0,6) 5+(2x0,6) 4+(2x0,6) Ana orman yolları: Trafiğe uygun genişliği (platfom) 7 m ve hendek genişliği 1.00 m olup toplam genişliği 8.00 m olan ve genellikle ana vadilerde yapılan yollar ana orman yollarıdır. Bu genişlikte yol yapılabilmesi için o yol üzerinde bir yılda taşınacak orman ürünü miktarının 50.000 m³'ten fazla olması ve yapımı için Orman Genel Müdürlüğünden özel izin alınması gerekmektedir. Bu tip yolların tamamı 6 m genişliğinde üst yapı malzemesi ile kaplanmalı, asgari kurp yarıçapı 50 m azami meyil % 8 olmalıdır. Ana orman yolları, vadi tabanlarında düşünülmeli ve bir işletmeye açma ünitesinin bütünüyle ve eşit şekilde işletmeye açılmasını sağlamalıdır. Şekil 3.1. Ana Orman Yolu Enine Kesiti A tipi tali orman yolları: Trafiğe uygun genişliği (platform) 6 m ve hendek genişliği 1.00 m olup toplam genişliği 7.00 m olan orman yolları, A tipi tali orman yollarıdır. Bu genişlikte yol yapılabilmesi için o yol üzerinde bir yılda taşınacak ürün miktarının 25.000-50.000 m³ arasında olması ve yapımı için Orman Genel Müdürlüğü nden özel izin alınması gerekmektedir. Bu tip yolların tamamı 5 m genişliğinde üst yapı malzemesi ile kaplanmalı, asgari kurp yarıçapı 35 m ve kullanılan en yüksek eğim değeri % 10'u geçmemelidir.

12 Şekil 3.2. A Tipi Tali Orman Yolu Enine Kesiti B tipi tali orman yolları: Trafiğe uygun genişliği (platform) 4 m. ve hendek genişliği 1 m olup toplam genişliği 5 m olan orman yolları, B tipi tali orman yollarıdır. Bu yollar üzerinde bir yılda taşınacak ürün miktarı 25.000 m³'ten azdır. Üretim ve taşıma mevsimi, taşınacak ürünün cinsi, arazi yapısı gibi faktörler dikkate alınarak bu tip yolların tamamı veya bir kısmı 3 m genişliğinde üst yapı malzemesi ile kaplanmalıdır. En küçük kurp yarıçapı 12 m olmalı ve prensip olarak % 9 eğim kullanılmalıdır (normal eğim). Ancak bu normal eğim değerinin değiştirilmesinin istenmemesinden dolayı, göze alınmayacak kadar yüksek masraflara neden olabilecek, çok zor arazi şartları ve teknik sınırlamalar karşısında, istisnai olarak ve kısa mesafelerde uygulanmak şartı ile % 12'ye kadar eğim değerleri kullanılabilir. Ters taşımada eğim; 500 m ye kadar % 7, 500 m den daha fazla mesafede % 6 olarak uygulanmalıdır. Şekil 3.3. B Tipi Tali Orman Yolu Enine Kesiti Eğimi % 75'in üzerinde olan yamaçlarda, uzun mesafede som ve sert kaya olması halinde, yol platformu 3 m, hendek genişliği 0.50 m olmak üzere, B tipi tali orman yolu 3.5 m genişliğinde yapılabilmektedir. Şekil 3.4. Som Kayalık Yerlerde B Tipi Tali Orman Yolu Enine Kesiti