Dünya Ekonomisi Küreselleşmenin Neresinde?

Yayın ilkeleri, izinler ve abonelik hakkında ayrıntılı bilgi: E-mail: bilgi@uidergisi.com Web: www.uidergisi.com Dünya Ekonomisi Küreselleşmenin Neresinde? Aydın Fındıkçı Dr., Münih Ludwig Maximilians Üniversitesi Bu makaleye atıf için: Fındıkçı, Aydın, Dünya Ekonomisi Küreselleşmenin Neresinde?, Uluslararası İlişkiler, Cilt 3, Sayı 9 (Bahar 2006), s. 21-49. Bu makalenin tüm hakları Uluslararası İlişkiler Konseyi Derneği ne aittir. Önceden yazılı izin alınmadan hiç bir iletişim, kopyalama ya da yayın sistemi kullanılarak yeniden yayımlanamaz, çoğaltılamaz, dağıtılamaz, satılamaz veya herhangi bir şekilde kamunun ücretli/ücretsiz kullanımına sunulamaz. Akademik ve haber amaçlı kısa alıntılar bu kuralın dışındadır. Aksi belirtilmediği sürece Uluslararası İlişkiler de yayınlanan yazılarda belirtilen fikirler yalnızca yazarına/yazarlarına aittir. UİK Derneğini, editörleri ve diğer yazarları bağlamaz. Uluslararası İlişkiler Konseyi Derneği Uluslararası İlişkiler Dergisi Söğütözü Cad. No. 43, TOBB-ETÜ Binası, Oda No. 364, 06560 Söğütözü ANKARA Tel: (312) 2924108 Faks: (312) 2924325 Web: www.uidergisi.com E- Posta: bilgi@uidergisi.com

Neresinde? Aydm FINDIK<::I* 21. yuzyzlm ba mda daha da etkin bir ekilde gundeme gelen dunya ekonomisindeki "kureselle me" olgusu, uzun yzllardlr tartl llmasma ragmen ortak bir tamma kavu turulamaml tlr Dunya ekonomisinin ne kadar kureselle tigi sorusuna verilebilecek en iyi yamt, dunya ticareti ve dogrudan yatmmlardaki geli melere bakllarak da verilebilir. Bu iki alandaki temel gostergeler, dunya ekonomisinin kureselle medigini gostermektedir. Veriler, dunya ekonomisinin kureselle meden ziyade, bolgeselle tigini ve boigeselligin giderek yaygmla tlglm gozler onune sermektedir. DolaYlslyla dunya ekonomisi, ba~ml AB'nin I;ektigi Avrupa, Japonya'mn onculilgundeki Asya ve ABD arasmda yogunla~maktadlr. Kureselle~me ile ilgili olarak kesin olan udur: Dunya ekonomisinin kureseue mesinin gunlilk dilde kullamldlgl; siyasi I;evrelerce dillendirildigi ve de pkar orgutlerince ileri surilldugu gibi bir olgu ve surel; olmadlgldlr. Anahtar KeHmeler: Kureselle me, Dunya Ekonomisinde Kureselle me ve Bolgeselle me, Uretimin Kureselle mesi, Finans Piyasalarmm Kureselle~mesi, Kureselle menin Ekonomik ve Sosyal Etkileri Where is the World Economy in the Globalization Process? ABSTRACT Globalization is difficult to characterize, because it takes place on many different levels. Even if one could agree on "hard " facts, yet it would not be clear how such information would affect the actions of economic and social participants. At present, dramatic global change processes are taking place within the economic sphere, which permit one to speak of a new quality of internationalization and regionalization of economics. This has led to the use of the new term "globalization" to describe this development. However, in terms of such factors as capital structures, management and the location of research and development facilities, the term "globalization," is not applicable. Therefore, we should rather refer to a further internationalization and regionalization of the global economy. Keywords: Globalization, Globalization and Regionalization in the World Economy, Globalization of Production, Globalization of Financial Markets, Economic and Social Effects of Globalization Dr., Miinih Ludwig Maximilians Universitesi, i;;letme Faki.iltesi iktisat Cografyasl Enstitiisii ve Uluslararasl Ekonomik B61geler Semineri UlIJSIARARASlili$KiLER, Cilt 3, Sayr 9, Bahar 2006; s. 21-49. 21

ULUSLARARASIIL!~KllEfi/INTmNATIONALflElJTIONS Soguk Sava~ sonrasl, 1990'11 yillann ba~mdan beri diinya ekonomisindeki geli~meleri flkureselle~me" olgusu He a<;lklamak, giderek yaygmla~maktadlr. Dunya ekonomisindeki geli~meler ve "kuresene~me" kavraml, akademik ve bilim <;evrelerinde uzun ylliardtr tarh~llmasma ragmen, kureselle~me" kavramma yonelik yine de herkesin mutablk kalabilecegi ortak bir tamm henuz bulunamaml~hr. 1990'11 ylliardan bed dunya ekonomisinde ya~anan c;ok <;e~itlilik, yeni olu~um, donu~um ve geli~melerin dunya ve ulusal ekonomilere onemli etkilerinin oldugu yadsmamaz. Bundan dolayl, dunyamn tek bir pazar haline geldigi, bunun da kuresel1e~me oldugu, dolaylstyla kuresel1e~menin onune ge<;il mesi mumkun olmayan bir olgu oldugu yarglsl da epey taraftar top lamaktadlr. Sermayenin tum dunya Ulkelerine yayllma hedef ve c;abalan, dunya pazanm dogal olarak kendi lehine birle~tirme giri~imi ile, ekonomik, tieari, siyasi, kulturel vb. alanlarda ya~anan geli~meleri "kureselle~me" olarak ac;lklamak da giderek yaygmla~maktadlr. 1990 sonrasl tam amen dagtlan "Sosyalist Sistem", "Kapitalist Sistem"in onemli bir ba~ansl olarak algllandl. Bu "ba~an" beraberinde "kureselle~me" tarh~malanm da yogunla~hrd1. Gyle ki "Sosyalist Sistemin" onemli halkalanm olu~turan Dogu A vrupa ulkelerinin tamamma yakmmm AB'ne tam uye olmalan bile "kureselle~me" He a<;lklamr oldu. Bazl c;evreler, 1990'11 ylliarm ba~mdan, sanki "kureselle~me", yeni bir olguymu~c;asma, her alanda yeni olu~umlarm ve gelif;;melerin nedeni olarak gosterildi. Bunlar yaplhrken kureselle~menin yeni bir kavram olmadlgl gozlerden kac;mldl. Tum bu karma~a ic;inde, kavramlan yerli yerine oturtmak zor olsa da, onemli bir olgu olan "kureselle~me" nin ve kendisine 1990'h yillardan beri artan bir bic;imde yuklenilen farkh tamm, onem ve fonksiyonlann uzerinde durmakta saylslz fayda var. Yine, dunya ekonomisinde ya~anan onemli geli~meler dolaylslyla "dunya ekonomisi kureselle~ti" sonueunu <;lkarmak ne dereee dogrudur sorusunun eevabml aramakta da fayda olacakttr. DolaYlslyla bu c;ah~ma; dunya ekonomisindeki geli.~meleri "kureselle~me" kavraml ekseninde analiz ederek, dunya ekonomisinde kureselle~me mi yoksa bolgeselle~me mi oldugu sorusunu irdelemeye yoneliktir. KiireseUe me N edir, N e Degildir? Kiireselle~me kavraml ya da olgusu iizerine yapllan bilimsel- akademik <;ah~malar, ozellikle de 1990'11 ylliardan sonra hlzla <;e~itlenerek artmaya ba~ladl ve Fuat Keyman'm soylemiyle "1990'lardan ba~layarak giderek yaygmla~hf populerle~ti ve toplumsal degi~im <;;ozumleri ic;inde 22

Dilnya Ekonomisi Kilreselle menin Neresinde? anahtar kavram konumuna yukseldi"l. Kureselle;;me'nin bu kadar yaygm olarak kullamlmasmda bin;ok geli;;menin oldugu bilinmektedir. Bu geli~melerin temelinde yatan en onemli unsurlardan bir tanesi; Soguk Sava~'m sona ermesi dolaylslyla son 15 ydda ya~anan dunya ekonomisindeki kokw degi;;imlerdir. Dunya ekonomisinde ya~anan kokw degi ;;im ve hlzla ger~ekle;;en teknolojik geli~meler, kureselle~me kavrammm kamuoyunun gundeminde kalmasmda onemli bir neden te~kil etmektedir. "Dunya ekonomisinde oldugu kadar, Ulkelerarasl ekonomik, sosyal ve siyasal geli~im ve kar~lhkh etkile~im gibi benzer geli~meler de kureselle~menin uzantlsl olarak gorulmeye ba~landl ve boylelikle her turiu geli~me kureselle;;me He a~lklanarak bir "moda yakla~lm" olu~tu. Kuresel1e~me He ilgili oylesine ilgin~ yorumlar oluyor kif ya~anan her surec; "kuresene~me ~aglfl olarak dahi adlandmlabiliyor. Kureselle~me; ekonomiden siyasete, sosyal politikadan kultiire, hemen hemen hayatm her alamndaki degi~imi Hade etmek i~in kullamlan "sihirli" bir sozcuk haline gelmi~;" unw sosyolog Peter Burger'in deyimiyle, Alman komur endustrisindeki gerilemeden, Japon gen~lerinin cinsel ah~kanhklanm a~lklamaya kadar geni~ bir alanda kullamlan "kli~e"ye donii~mu;;tur"2. BazIlanna gore de "kureselle;;me", Ulkeler arasmdaki iktisadi, sosyal ve siyasal ili~kilerjn geli~mesi, farkh toplum ve kulturlerin inan~ ve beklentilerinin daha iyi tamnmasl, uluslararasl ili~kilerinin yogunla~ masi gibi birbiriyle baglanhh konulan ic;eren bir kavram olarak algllanmaktadlr. Mesela Ahmet i~duygu ve Fuat Keyman, kuresel dunyada siyasi, ekonomik, kulturel ve toplumsal olaylarm birbirine daha c;ok bagh oldugu ve daha c;ok etki ta~ldlgml soylemektedir. 3 BazIlan da, kureselle;;meye "ulus devletlerin fiziki slmrlanm ani am SIZ hale getirdigi" gibi dogru olmayan bir tamm bile getirilerek, "ulus devletler kul'eselle~me sured kar~lsmda zaylf kalml~lardlr"4 turunden yanh~ bir sonue,; da e,;lkarttlabilmektedir. Dogru olan, "kureselle~me" den her Ulke aym derecede etkilenmedigi ve her ulus devletin de aym oranda kureselle~me kar~lsmda zaylf du~medigi gere,;egidir. Ozellikle az geli~mi~ ve geli~mekte olan Ulkeler, "kureselle~me" den c;ok daha fazla olumsuz etkilenmektedirler. 1 Fuat Keyman, "Globallegme Soylemleri ve Turkiye", http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/ makale5.htm ($ubat 2006). 2 VeyseI Bozkurt, "Kiireselle;;me. Kavram, Geli~im ve Yakla\llmlar", http://www.isguc.org/ vbozkurt1.htm ($ubat 2006). 3 Ahmet I<;duygu ve E. Fuat Keyman. "Globalization, Security, and Migration: The Case of Turkey", Global Governance, Cilt 3, No 6, Haziran-Eyllil 2000, s. 386. 4 Ozden Umut Akba;;, "Kilreselle;;en Dilnyada Tiirkiye: Yerel Lider Kuresel Taklm Oyuncusu", Bizim Avrupa'da AB_Nisan 2003, http://www.bizimavrupa.com/athtml ($ubat 2006) 23

ULUSLARARASIILI~l(ilER/INT[RNATIONALIlELATI(JNS Kavram karma;;asl oylesine bir boyuta ula;;b ki, "kureselle;;me" kavrammm yaygmla;;masl daha <;ok 1/1994 yllmda Dunya Ticaret Orgulli'nun (DTO) kurulmasl ve bir<;ok ulkenin bu orgullin anla;;masml imzalamaslyla gundeme gelmi;;tir" denerek, "kureselle meyle birlikte buyuk sermayenin Slmr tammadan ve yasal birtaklm engellerle kar lla madan uluslararasl piyasalarda rahat<;a dola acagml ve ku<;uk sermayeye hareket imkam vermeyeeegini"5 dahi iddia edenler oldu. Zira ulkelerin urunlerini uluslararasl pazarlara artan bir hlzla sunmalan, iilkeler arasmda smlrlann giderek kalkhgmm ve onemini yitirdiginin bir gostergesi degil, kar lhkh Heari ili;;kilerin yogunlugunu ifade etmektedir. Dolaylslyla iilkeler arasmda sosyal, kiilllirel, ticari, ekonomik ve politik degi;;imleri kureselle;;me He a<;lklayarak, 1990'11 Yillardan soma ba;;layan sureci, kureselle;;menin baf;>langlcl olarak belirlemek ger<;ek<;i degildir. Ersan Oz'un ingilizceden <;evirdigi ve Dlf;> Ticaret Muste;;arhgl sitesinde yaylmlanan tamma baklhrsa, Uluslararasl Para Ponu IMF'nin 1997 tarihli "World Economic Outlook" un da ekonomik bir yoneli;; olarak gosterdigi globalle;;me kavraml: "ulkeler arasmda mal, hizmet, uluslar arasl sermaye aklmlan ve teknolojik gelif;,imin hlzh bir ;;ekilde artmasml ve serbestlef;>mesini ve bunlar sonueu ortaya <;lkan ekonomik gelif;>meyi Hade eder. Birbirleriyle mal if;>lemleri, c;e;;itliligi, deger arbf;>lan, hizmetler, uluslararasl sermaye aklmlan, teknolojinin <;ok hlzh ve yaygm bir f;>ekilde yukselmesi ve bu sayllanlann iilkeler arasmda giderek serbestle;;mesi sayesinde ekonomik gelif;>meyi Hade eder"6 f;>eklinde tammlanml;;hr. Bu tammdan, kureselle;;menin ekonomik anlamda genif;>leyen uluslararasl ticaret, slmrlan af;>an finansal kaynak aktanml, artan dl yatmmlar, buyuyen <;okuluslu if;>letmeler ve ortak giri imler gibi alanlan kapsadlgl anla llmaktadlr. Vine, uluslararasl etkinlikleri olan irketlerin uretimlerini yurt dl ma kaydlrma gibi yatmm stratejileri de kureselle me olarak algllanmaktadlr. Kureselle me ile ilgili yapllan yorum ve tammlar giderek farkh boyutlara taf;>mmakta ve boylelikle kureselle me kavraml daha da karma lkia maktadlr. Kureselle me kavramml "dunyamn tek bir pazar haline gelmi oimasl" ;;eklinde ac;lklaylp da, bu paz arm ic;inde olmanm dl mda bir ba ka sec;enegin olmadlgl yakla;;lml, Gencay $aylan gibi bazl akademisyen ki ilerce de ragbet gormektedir. Gencay $aylan'a gore, 5 Hiiseyin Demir, "Kiireselle\lme Siirecinde $irketlerde Birle\lme ve Tiir Degi tirme", http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/dtdergi/tem98/kuresellhtm.htm ($ubat 2006). 6 Ersan Oz, "Globalle me Nedir", http://www.dtm.gov.tr/ead/dtdergi/tem2001/ersan. htm (Ocak 2006). 24

Dunya Ekonomisi Kureselle menin Neresinde? "... kureselle1?me, hi<;: de kar1?l <;:lkilacak bir olgu gibi gorunmuyor. Tek bir pazara giriyorsunuz. Yani bir yoksulla bir zenginin aym pazarda buiu1?masl, mutlaka yoksula da olanaklar getirecektir. ~unku onu (yoksuiu) yalmz ba1?ma blraksamz, yoksullugu i<;:inde, yoksullugunu tekrar uretmekten ba~ka bir ley yapamaz. Ama zenginle pazara girerse, ekonomik ili1?kiler kurarsa, bundan yararlanacaktlr. Dl~arda kalmasl durumunda ge<;:erli olacak e1?itsizlik miktan yine var olacakhr, ama azalacakhr. Bu baklmdan kureselle1?meye hi<;: kimse kar1?l <;:lkamaz"7. Oysa asll mesele kureselle1?meye kar1?l<;:lklp e;lkmamaktan ziyade, kureselle1?meyi ve etkilerini dogru kavraylp kavramamakta yatmaktadlr. Kureselle1?meye Gencay $aylan a<,;lsmdan bakan bir yakla1?lm, aym zamanda azgeji lmi l ulkelerin kalkmmasmda guya kureselle lme dolaylslyla tek bir pazar haline gelen dunya ekonomisinin i1?leyi l bi<;:imine kar ll gelinemeyecegi ve dolay1s1yla bu ekonominin ie;inde olmanm dl- 1?mda bir altertatifin olmadlgl sonucunu <;:lkarmaktadlr. Kiireselle lme ile ilgili bir ba lka ilgine; tamm da Haluk Geray tarafindan yaptlmaktadlr. Geray'a gore de fi... kureselle1?me kavraml, ileti limin kuresel duzeyde ve hlzh akl1?l, ulusal pazarlarm d1 1 ticarette serbestle~mesi, sermayenin serbeste;e dola1?lml gibi olgulan kullanmak i<;:in kullamhrsa hie; de yanh l bir kavram degildir."8 Yapllan bu rur farkh tammlamalar l llgmda, hakh olarak Fikret $enses: fi... kureselle menin yeterli bir kavramsal olgunluga ula hgl ve uzerinde fikir birligi olu an bir tamml oldugu soylenemez" tespitinde bulunduktan soma, fl kiireselle lmenin en yaygm kullammda mal ve hizmetlerin, uretim fakt6rlerinin, teknolojik birikimin ve finansal kaynaklann Ulkeler arasmda serbeste;e dola abildigi ve faktor, mal, hizmet ve finans piyasalarmm giderek biitunle tigi bir suree;" oldugunu vurgulayarak "bu alanlarda ulus devletlerin etkisinin giderek zaylflamasl, buna kar lhk <;:okuluslu irketlerin basit bir rol ustlenmesi de kureselle me surecinin en temel ozellikleri arasmda yer almaktadlr"9 degerlendirmesinde bulunmaktadlr. Bu tammdan da anla Ilacagl uzre, kureselle me kavramma her bilim dalmm farkh bir perspektiften baktigl gorulecektir. Siyaset<;:inin kureselle me kavraml ile iktisat<;:mm, sosyolog ile kulrur bilimcisinin, doga bilimcisi ile tanm kesiminin kureselle lmeyi farkh algllaylp ona gore de farkh yorumlamalan kendiliginden anla Ilacakhr. 7 Kansu 11?lk (Yayma Hazlrlayan), "Emperyalizmin Yeni Masah Ktireselle~me", Ankara, imge Kitabevi, 1997, s.19. 8 11?lk, "EmperyaJizmin Yeni Masah Ktireselle~me", s. 37. 9 Fikret $enses, "Neoliberal Ki.ireselle~me Kalkmma i~in Bir Firsat ml, Engel mil ", http://www.erc.metu.edu.tr/menu/series04/0409.pdf (Ocak 2006), 25

ULUSLARARASllll~ldLER/INTmNATIONALIIEIJTIONS ate yandan, kiireselle~meyi bir siirec; olarak algllaylp ve bu siirecin c;e~itli evreleri oldugunu ve her evrenin de kendine has ozellik ve ko ~unan bulundugunu vurgulamak daha tutarh bir yakla~>lm gibi goziikmektedir. Bu anlamda kiiresene~menin, iktisat ac;lsmdan diinya ekonomisindeki koklii degi~im ve geli meleri ic;ermesi dogald1l'. Benzel' bir tammlama da yine Rainer Trinczek tarafindan yapllmaktadlr. Trinczek' e gore "kiiresene~me" den bahsedebilmek ic;in, ekonominin kiireselle me sonucu ula t1g1 mevcut durumdan sonraki durumu degil, bu siiredn c;ok hlzh bir ekilde genel ekonomiyi i<;ine alacak ekilde ilerleme gosterdiginin tespit edilmi oimasi gerekmektedir.1 0 Bu siirecin ini~li C;lkl h olu~u, kiireselle menin de etki ve sonuc;lan iizerinde 0 orand a etkili olmu tur ve halen de olmaya devam etlnektedir. Bu c;er <;eveden kiireselle~meye yakla~llmca kiiresene~meyi, devletler ve toplumlar arasmdaki baglarm ve ili~kilerin modern toplumu meydana getirecek ekilde artmasl olarak da tammlamak miimkiindiir. c;iinkii yeryiiziiniin herhangi bir ko~esindeki olaylann, kararlarm ve faaliyetlerin diinyamn ba ka bir ko~esindeki bireyler ve topluluklar iizerinde onemli sonw;lar dogurmasma yol ac;an siirec; olarak da tammlanabilir,11 Bu siiredn gec;mi~inin yiizylliara dayandlgl bilinmektedir. Diinyadaki geli meler, diinya ekonomisinin ya adlg1 <;e itli degi im - geli im ve beraberinde getirdigi artan ekonomik ili kilerin uluslararasila masl, kavram olarak kiireselle meyi on plana C;lkarmaktadlr. Oysa ekonomik ilif;lkilerin hlzla artan bir bic;imde uluslararaslla~masl ve bolgesellef;lmesi He kiireselle~meyi aym kavramlar olarak algllamamak gerekir. DolaYlslyla, diinya ekonomisinin U anki giiriiniimiinii ve diinya ekonomik ilif;lkilerinin kiireselle~me yerine, giderek artan bir ~ekilde uluslararaslla~masl ve bolgesellef;lmesi olarak yorumlamak <;ok daha yerindedir. Bu tespit, sermaye, mal ve hizmet piyasalanndaki geli~melere bakllmea daha da netle mektedir. Kiireselle me olarak adlandmlan diinya ekonomisindeki uluslararasllaf?ma ve bolgeselle me, Ulkelerarasl ekonomik, Heari, siyasi, sosyal ve kiiltiirel ili kilerin daha da yogunla masma da katklda bulunmaktadlr. Bu baglamda Ian Clark, kiireselle menin devletin gorevlerini yerine getirmesine bir engel te kil etmedigini aneak, bu gorevlerin niteliginde degi ikliklere yol a<;hgml vurgulamaktadlr 12. Dolaylslyla "kiiresellef?- 10 Rainer Trinczek, "Es gibt sie, es gibt sie nicl1t, es gibt sie, es... " -Die Globalisierung der Wirtscl1aft im aktuellen sozialwissenschaftlicl1en Diskurs, Rainer Trinczek ve Gert Schmidt (del'.), Okonomiscl1e und soziale Herausforderungen am Ende des 20. Jal1rl1underts, Baden-Baden, Nomos (Soziale Welt, Sonderband 13) 1999, s. 56. 11 Anthony McGrew et a!., Global Politics: Globalisation and the Nation State, Birle~ik Kralhk, Polity, 1992, s. 23. 12 Ian Clark, Globalization and Fragmentation: International Relations in the Twentieth Century, New York, Oxford Univel'sitesi Yaymlan, 1997, s.lo. 26

Diinya Ekonomisi Kiiresellerjmenin Neresinde? me", uluslarm maddi ve manevi degerlerini, iilke smlrlan du,nna ta~nrarak kendi lehlerine sonw;larm dogmasml amac;layan bir surec; olarak da ac;lklanabilir. Kureselle~meye bu apdan baklldlgmda, ulkelerin, ufak tefek getirilerin dl~mda, buyuk orand a kendi aleyhlerine sonuc;lanabilecek bir surece katklda bulunmalan dti~uniilemez. Ulusal ekonomilerini tarife ve tarife dl~l bir<;ok engel He koruyan Ulkelerin, zamanla kendilerini kureselle~me siirecinin i<;inde bulmasl <;ogunlukla kendi iradeleri dl~mda olmuf?tur. Ve bu surec;te olasl olumsuzluklann bertaraf edilmesinde ise zengin gelif?mif? Ulkeler, kendi ulusal ekonomileri ve ic; pazarlanm korumak i<;in ihracahm ve tanmml siibvanse etmekte, anti-damping uygulamalarma gitmekte, dl~ dunyaya kar~l ticarette teknik engeller koymakta, <;evre korumasl gibi <;ok yonlu koruma tedbirlerine gitmektedir. Tum bu uygulamalar Dunya Ticaret GrgUtu'nun (DTO) yasakladlgl kurallar olmasma ragmen, zengin gelif?mi:;,; ulkeler bu yasaklan delmede olduk<;a marifetlidirler. Gte yandan devletlerin dig ekonomik iligkilerini saghkh bir zeminde geli~tirmesinin temel ko~ulu, egit ve benzer kogullar He egit ve benzer olanaklara sahip olmaktan ge<;mektedir. DolaYlslyla, e:;,;it veya benzer kogul ve olanaklara sahip olmayan, ekonomik geligme duzeyi itibariyle birbirine uzak olan Ulke ve sektorlerin birbirlerine baglmhhklan, kureselle~me surecinde surekli olarak ve artan bir hlzla <;ok daha fazla ekonomik-ticari varhga (sermaye, egitilmif? if?gucu vb. gibi) sahip ekonomilerin lehine sonu<;lar doguracakhr. Bundan dolayl ulkelerin gelif? miglik duzeyleri, kar~nhkh iligkilerde, bu iligkilerin baglmhhk oram ve bunlann dogurdugu sonu<;lar a<;lsmdan tayin edici rol oynamakta ve ekonomileri az geligmig Ulkeleri, geligmig Ulkelerle girdigi ekonomik entegrasyon surecinde alabildigine zorlamakta 13 ve boylece asimetrik bir geligme giderek daha da buyumektedir. Gunluk dilde, siyasi iligkilerde, basm ve yaym organlarmda belki de "aym manada" kullamlan kureselle~me kavraml, akademik <;evreler arasmda tartl~mahdlr. Akademik ve bilimsel <;ahgmalarda kuresellegme ve kuresellegmeye yuklenen kavramlar arasmda benzerlik olmasma ragmen yine de ortak bir tamm bulmak olduk<;a zordur. Kiireselle menin Tarih~esi Kuresellegme olgusu, ozu itibariyle A vrupa' da baglayarak hlzla diger kltalara da yayllan sanayilef?me yllianna dayanmaktadlr. Dolaylslyla kureselle~me; ge<;migi uzun ylliara dayanan ve Ulkelerin mevcut 13 Bkz. Emin Ertiirk, Ekonomik Entegrasyon Teorisi, Bursa, Ezgi Kitabevi, 1993, s. 83. 27

ULUSLARARASIiLI~KiLER / INTEfiNA TlONALRELATlIlNS durumlanm degil, mevcut durumun nasll bu af,lamaya geldigini ac,;lklayan bir surec,; olarak algllanmaktadlr 14. Ozellikle de 18. yuzyll Avrupa'smm dlf,l ekonomik ilif,lkileri, gunumuzde c,;ok yogun bir bic,;imde tartlf,lilan kuresellef,lme ve onun etkilerini anlamada c,;ok onemli ipuc,;lan vermektedir. A vrupa ekonomisinin Merkantilizmin etkisinden slyrllmasl, ozellikle de tilkelerin dlf,l ticaretlerinde liberalizmin hlzla yaygmlaf,lmasmm onlinu ac,;tl. Merkantilizm, kendi doneminde korumaclhgm yogun ve hatta megru oldugu ve dolayislyia da "kiiresel ticaret"in ve bolgesel ekonomik if,lbirliklerinin gereksizliginin c,;ok net bir ornegini vermif,ltir. ic,; pazarlanm dig rekabete karf,ll koruma yolu olarak, ellerinde bulundurduklan degerli madenleri (altm, giimiig, vb.) arthrmakta c,;oziim bulan tilkeler, altm karg1l1g1 mal almamayl tercih ediyorlardl; zira altm, iilkelerin zenginligini olc,;mede onemli bir gosterge idi. Ulkelerin stoklarmdaki altmlann toplaml onlarm sahip olduklan ekonomik giiciin gostergesi olarak algilamyordu. Altm stoklarmm azalmamasl ic,;in, ozellikle de ingiltere, ispanya ve Fransa gibi tilkeler miimkiin oldugunca ithalatlanm Slmrh tutmaya, c,;ok az ithal etmeye, ihrac,; iiriinleri kar lhgl altm ve para toplayarak bunlarm iilke ic,;indeki miktarlanm c,;ogaltmaya buyuk ozen gosterirlerdi1 5. Bu yuzden Merkantilizm doneminde (16.-17. yiizyil) iilkelerin kendi kendine yeterliligi (otar i), kaynaklarm etkin kullammlm da onemli olc,;iide engellemekteydi. Altm stoklanyla iilkeler servet biriktirirlerdi. Her tilke sahip oldugu altmm miktanm c,;ogaltmaya c,;ah lrdl. Ulkelerin altm stoklanm arttlrma giri im ve hevesleri, beraberinde dogal olarak ticarete korumaclhgl getirmi tir. Merkantilizmde "benim kayblm senin kazancm, senin kazancm benim kayblm" olarak ozetlenebilecek temel bir dii iince hakimdi. Ve bu dii unce ise dogal olarak tilkenin slmrlar otesi ticaretinin (kuresel ticaret) geli imini onemli olc,;iide engellemekteydi. Smirh da olsa antik c,;aglarda bile baharat, altm, giimiig ve diger degerli madeni e yalarm ticaretinin varhgl bilinmektedir. ipek Yolu'nun bu konudaki en onemli orneklerden biri oldugu da. Uluslararasl dl ticaretin varhgml, geli imini ve seyrini 1990'11 ytllann sonu itibari He baf,llatmak ve degerlendirmek soz konusu olamaz. Kaldl ki gec,;mi i c,;ok eskilere dayanan uluslararasl dl ticaretin geli imi c,;e itli ekonomik, teknolojik ve finansman alanlarmdaki geli melere paralel bir seyir izlemektedir. Bu c,;erc,;evede Co kun Can Aktan, kiireselle menin tarihc,;esi ile ilgili olarak ~u ilginc,; degerlendirmeyi yapmaktadlr: 14 Bernhanr von Plate, "Grundelemente der Globa/isierung". Globalisierung, Informationen zur politischen Bildung, No 263, 2. Donem, 1999, s. 3. 15 Fritz Franzmeyer, "Welthandel und Internationale Arbeitsteilung". Globalisierung, Informationen zur politischen Bildung, No 263,2. Donem, 1999, s. 8. 28

Diinya Ekonomisi Kiireselle!Jmenin Neresinde? "Batmm ekonomik sisteminin temelini tegkil eden kapitalizm, globallegmenin gen;;eklegmesinde onemli bir arac;; olarak karglmlza <;;lkmaktadlr. Kapitalizmin ortaya <;;lkhgl ve geligmeye bagladlgl 1870-1914 donemleri arasmda iilkeler arasmdaki ekonomik iligkiler artmlgtlr. Bu donemde Ulaglmm ve iletigim aglanmn geligmesiyle dunyanm farkh yerleriyle fiziki temas kurma imkam ortaya C;:lkmlg ve bunun dogal bir sonucu olarak ulkeler arasmdaki ticaret hlzla artmlghr... Dunya ticaretinin bu kadar artmasmda, tarifelerin duguriilmesi, deniz ve demiryolu Ulaglmmm yaygmlagmasl He ulkeler arasmdaki mal fiyatlarmda gorulen farkhhgm azalmasl etkili olmugtur. Diger taraftan, 1914 oncesinde sermaye hareketleri de hlzla artmlf?hr. Dogrudan yabancl sermaye yahnmlanndaki arhf?m yamslra sermaye hareketleri de arhf? gostermif?tir... Sermaye hareketlerinin hlzla artmasmda ozellikle altm standardl sistemi onemli rol oynamlf?hr. Ancak; 1914'te I. Dunya SaVaf?l'nm patlak vermesi, 1929'da Buyuk Depresyon'un baf? gostermesi ve sonrasmda da II. Dunya SaVaf?l'nm baf?lamasl, globallef?me surecini yavaglatmlf?hr. Gerek savaf?larm, gerekse Buyuk Depresyon'un etkisiyle iilkeler dlf? ticarette slkl korumaclhga yonelmif?; sermaye hareketleri uzerindeki klsltlamalar artml~tlr. Baf?ta ABD olmak uzere gelif?mif? iilkeler tarife ve kotalan af?m Olc;ude arthrmlf? ve sonuc;ta dtinya ticaret hacmi hlzla duf? mu~tur. Ote yandan, uluslararasl sermaye hareketleri de klsltlamalardan nasibini alml~ ve iilkelerin savaf? ve ekonomik durgunlugun etkilerinden kendilerini korumaya c;;ahf?malan sonucu sermaye hareketleri onemli olc;ude yavaf?lamlf?tir. II. Dtinya Savaf?l'nm hemen sonrasmda ABD'nin himayesinde tahsis edilen IMP, Dunya Bankasl, GATT, ve OEeD gibi uluslararasl kuruluf?lann hayata gec;irilmesi globallegme surecine ivme kazandlrmlghr. Hemen hemen tamam! 1940'larm ikinci yansmda kurulan bu kuruluglann da katklslyla 1950'ler ve 1960'larda yeni bir globallef?me dalgasl ortaya C;;lkmlghr. Ote yandan, 1950'li ve 1960'11 yillarda global uretim ve bununla birlikte global ticaret, hem geligmig hem de birc;;ok geligmekte olan tilkede hlzh bir gekilde artmlgbr. Bu donemde ticaret hacminin buytimesi kadar onemli diger bir geligme de, dunyanm dortbir yamnda faaliyet gosteren ABD patentli trans-nasyonal firmalar tarafmdan gerc;eklef?tirilen dogrudan yabancl sennaye yahnmlanndaki hlzh artif?hr... 1970'li yillar globallef?me ac;:lsmdan bir donum noktasl sayllabilir. Agustos 1971'de Bretton Woods Sistemi'nin c;:okmesiyle sabit kur sistemi terk edilmif? ve gelif?mif? ulkeler -baf?ta ABD, Almanya, ingiltere ve Japonya olmak uzere- pef? pef?e sermaye hareketleri uzerindeki klsltlamalan kaldlrmlf?lardlr. Bu iilkelerde sermaye hareketleri uzerindeki klsltlamalarm kaldmlmasl, finansal globallef?me ile olaganustu bir ivme kazanmlf?tir... Ote yandan, 1970'lere kadar Amerikan orijinli trans-nasyonal firmalar dtinya uretiminin hemen hemen yansml karf?llarken, 1970'lerden itibaren diger gelif?mig iil- 29

ULUSLARARASlili~KilEFI/ INTEHNATIONAlRElATlOIIIS keler ve Japonya He bazl Latin Amerika Ulkeleri ABD rekabete girmi~lerdir. Bilhassa Alman ve Japon firmalan, ABD'li firmalarm verimlilik <;izgisini yakalaml~lar ve uluslararasl piyasalarda bu tilke firmalanmn ciddi rakibi konumuna gelmif;>lerdir. Btittin bu geli~meler dunya ticaret hacminin ve rekabetin artffiasma ve dolaylslyla da tiretimin globalle1?mesine ortam hazlrlaml1?tlr" 16. Bu uzun a<;lklamadan da anla1?llacagl uzere kuresellef;>me yeni bir olgu degildir. Kuresellef;>me, ge<;mif;>i <;ok uzun ylliara dayanan ve <;ef;>itli evreleri olan bir sure<;tir. Kiireselle~menin tarihc;;esi He ilgili olarak yine benzer bir degerlendirme de Fikret $enses tarafindan yapllmaktadlr: "Son c;:eyrek ytizyllda hlzlanan ve ktireselle~me olarak nitelenen stirecin ortaya <;lkmasmda... iletif;>im teknolojilerindeki hlzh degif;dm, ta >lma/ ulaf;>hrma maliyetlerindeki azalma ve bunlann tire tim teknikleri ve piyasalann buttinlef;>mesi uzerinde yarathgl koklu degi~iklikler ku~kusuz onemli ol<;ude etkih olmu~tur... ikind Dtinya Sava~ml izleyen yirmibe~ otuz yllhk d6nem de ozunde 1870-1913 yllian arasma du~en birinci kureselle~me d6neminin kimi onemli izlerini ta >lmakta ve ona dontig igaretleri vermektedir. Bu d6nemde, dig ticaret serbestle~tirmesi yolunda onemli adlmlar ahlml~ oimasi, <;okuluslu ~irketlerin 6nem kazanmasl, tiye tilkelerin iktisadi btittinle~mesi amaclyla olu turulan Avrupa Ekonomik Toplulugu'nun dtinya ekonomisi i<;indeki etkisini arbrmasl ve ba >ta Bah Avrupa'ya yonelik olmak tizere 1 <;i go<;tintin onemli boyutlara ulagmasl bu dogrultudaki geli meler arasmda yer almaktadlr".17 $enses'in bu degerlendirme ve tesbitinden de anla llacagl tizre, ktireselle meyi, 1990'11 ylliann bir olgusu olarak algllamak yanh >hr, yamlhcldlr. Aynca unutulmamah ki, Ulkelerin dl > ekonomik ili kilerinin serbestlik derecesi ne kadar tist seviyede olursa olsun bu, iilkelerin ulusal slmrianm ortadan kaldrrmayl ve ulusal <;lkarlanm "ktireselle~me" adma heba etmeyi beraberinde getirmez. Emek ve Sermayenin Kiireselle mesi? Dunya <;apmda emek gtictintin serbest dola lmlm engellemek i<;in ulus devletler tarafindan one siirtilen gerek<;elere baklldlgmda, i in i<;inden <;lkmanm zorlugu kendiliginden anla~nlacakt1r. Ama aym ulus devletlerinin, Slra sermayenin serbest dolai;nmma gelince, kendi lehle- 16 Cogkun Can Aktan, "Globellegmenin Tarihsel Geli;;imi", http://www.canaktan.org/yenitrendier I globallesmel anasayfa-gioballesme.htm (Ocak 2006). 17 $enses, "Neoliberal Kiireselle me Kalkmma ic;in Bir Firsat m!, Engel mi? " 30

Diinya Ekonomisi Kiireselle1lmenin Neresinde? rine olabilecek her tiirlu uygularnadan da geri kalrnadlklan gorulecektir. Dolayls1yla para ve serrnaye piyasasmdaki uluslararaslla;;rna olgusu, ernek piyasasl He klyaslanarnayacak kadar daha yogundur. 1970'li y1l1ardan bed hlzla artan serrnaye piyasasmdaki dalgalanrnalar da "kuresene~rne" He ili;;kilendirilerek a~lklanrnaktadlr. Iled surulen gerek~eye gore, serrnaye piyasasmda hlzla artan devingenlik (serbesti) oylesine bir boyut kazanrnl;> ki, serrnaye piyasasmm kuresene~rnesinin onunu ulusal devletlerin yasal ve burokratik olarak engellernesinin dl~mda ba~ka bir olanak da blrakrnarnl~hr. A$agldaki 1 nurnarah grafikte, 1987-1997 donernlerini kapsayan uluslararasl serrnaye hareketlerindeki degi~irn verilrni~ ve du~uk, orta ve yuksek gelirli u~ farkh ulke grubunun dururnu degerlendirilrni~tir. Grafik 1: UluslararaEll Sermaye Hareketlerindeki Degh;lim (Gayri Dogrudan Yabancl Sermaye Yatmrnlan) 3, 5 -.. ---~------------------~- ----------------------- ------')--'1"--------- ----------------- 3 2,5 2 1,5 1-0,5 DOsOk Gelirli Orta Gelirli YOksek TOm DOnya Olkeler Olkeler Gelirli Olkeler Olkeleri Kaynak: World Bank, World Development Indicators, 1999, s.324-327. Turn dunya Ulkelerinde dogrudan yabancl serrnaye yatmrnlarmm Gayd Safi Yurt i~i Hastla (GSYiH)'ya oram, 1987 yllmda % 1,5 iken bu oran 1997 ylhnda % 2,5' e yiikselrni~tir. Bu olurnlu geli~rnede yine asian pap yiiksek gelirli iilkeler lehine olmu~tur. Yiiksek gelirli Ulke gruplanmn aldlklan pay 1987 de % 2,2'den 1997'de % 3)'e ~lkarken bu oran dii~iik ve oda gelirli ulkeledn toplarn paylarmdan en az iki kat daha olrnu~tur. Serrnaye piyasalarmm uluslararasl iligkilerdeki yogunlugu yadslnarnaz bir ger~ektir. ate yandan ernek serrnayesinin oniine fiziki, cografi, teknik vb. turden bir~ok engel ~lkarrnak, serrnaye piyasaslyla kl- 31

ULUSLARARASlili$KilEFI / INTERNATIONALRELA TIONS yaslanamayacak kadar <;ok daha kolaydtr. Bundan dolayl sermaye ve emek piyasalarmdaki geli;;meler, ini;; ve <;lkl;;lar kureselle;;meden ziyade, iilkelerin stratejik onem arz eden tercihleri ile ekonomik gu<;lerinin bir sonucu olarak goriilmelidir. DolaYlslyla, her iilke kendi ulusal smlrlan i<;erisin.de yabancl sermayenin gelerek yatmm yapmasml birc;ok uygulama ile te;;vik ederken, aym <;aba emek sermayesi a<;lsmdan gosterilmemekte ve hatta erne gin dunya c;apmda serbest dola~lml bir tehlike olarak bile algllanmaktadlr.,"-"'-r.u,",,, 2: Sermaye Sermaye Akl!?d -------------_._----_.-.- 35~~~~~~- ---,~~,-~~-----~ -MM~--.-'~------~~~ 30 25 20 '15 10 5 o~-~~~~~~----~----~ DOsOk Gelirli Ulkeler Orta Gelirli YOksek Gelirli TOm DOnya Ulkeler Ulkeler Ulkeleri Kaynak: World Bank, World Development Indicators, 1999, 8.324-327. Yukandaki 2 nolu grafik, gayrisafi ozel sermaye akl;;mm GSYiH'ya orammn ozellikie yuksek gelirli iilkelerde daha belirgin bir ;;ekilde arthgml gostermektedir. 1987 yllmda gayrisafi ozel sermaye akl;;l toplammm (gayrisafi ozel dogrudan yabancl sermaye yatmmlan, portfoy yatmmlan ve diger yatmmlar toplaml) GSYiH'ya oram, 1987 yllmda % 9,9'dan 1997'de % 19,1'e ula~ml~hr. Du~uk gelirli gruplarm payi ise aym donemde % 1,I'den % l,s'a yukselmi~tir. Yine dunya sermaye piyasalanmn i<;ic;e ge<;tigi gunumuz ortammda, bir ulkede (ornegin Japonya'da) artan ya da azalan faiz oranlan, bir ba;;ka iilkede (ingiltere) sermaye piyasasml c;ok yakmdan etkilemektedir. Bu kar~lhkh etki oylesine bir boyut kazanml;;hr ki, iilkelerin birbirlerinden etkilenmemesi soz konusu degildir. Bu kapsamda, 1998 yllmda patlak veren Asya krizi ile Rubel krizi bu alanda gec;mi;;te ya~anan en onemli orneklerdendir. Bu ornekler, dunya sermaye piyasasmm ula~hgl Ifkureselle~meyi" degil, bolgeselle~me ile sermayenin uluslararasl1a~ml~ oldugunu Hade etmektedir. Bunun aksine, sermaye piyasalanndaki ge- 32

Dunya Ekonomisi Kuresellef}menin Neresinde? li:;;meleri kiireselle:;;me He a<;lklayanlarm dikkate almalan gereken bir ger<;ek var ki 0 da :;;udur: Sermaye piyasalarmdaki <;ok hlzh geli:;;melere ve i<;i<;e ge<;mi:;;lige ragmen, yine de yeri geldiginde her iilke bir ba:;;ka iilkedeki geli:;;meleri <;ok da fazlaca dikkate almadan, kendi <;lkarlan geregi para politikalannda diizenlemelere gidebilmekte ve ozel sektor yatmmlannm <;ok onemli bir boliimiinii kendi ulusal slmrlan i<;inde ger<;ekle:;;tirmektedir. Slkl para politikalan He sermaye piyasalarmda ger<;ekle:;;en degi:;;ikliklerin (faiz ve kur ayarlamalan) doguracagl olasl risklerin, ulus devletlerin izledigi ulusal karekterli uygulamalar arasmda yer aldlgl unutulmamahdlr. Para piyasalarmdaki liberalle:;;me siireci 1970'li Yillarm ba:;;mda da gilan Bretton-Woods-Sistemi He daha da hlz kazanml:;;hr ve para piyasalarmm uluslararaslla:;;masma onemli bir katkl sunmu:;;tur. Bu ge H:;;me, artan teknoloji ve ileti:;;im He daha da ivme kazanml:;; ve aynca Amsterdam, Londra, Tokya, New York vb. gibi yeni kiiresel sermaye piyasalannm olu:;;masma neden olmu:;;tur. Bu olgu, paramn diger mallara ve hizmetlere klyaslanamayacak ol<;iide artan teknolojinin de katklslyla <;ok daha hlzh bir :;;ekilde uluslararasl piyasalarda serbest dola :;;lmlm dogurmu:;;tur. Bilgisayar i:;;lemi ile bir iilkeden ya da bir k1tadan bir ba:;;ka kltaya biiyiik oranlarda para transferi bir iki dakika i<;inde ger<;ekle:;;ebilmektedir. Oysa aym olgu ornegin mal ve emek piyasasl i<;in ge<;erli degildir. Bu kapsamda, 1990'h ydlann ba:;;mdan itibaren hlzlanan sermaye piyasasmdaki geli:;;meyi kiireselle:;;me olgusu He a<;lklamak yerine, teknolojik geli:;;menin de katklslyla bir biitiin olarak ekonominin uluslararasila:;;masl ile bolgeselle:;;mesi :;;eklinde a<;lklamak daha ger<;ek<;i olacakhr. Deutsche Bank'm Mart 1996 ayhk haber biiltenindeki verilere gore, Almanya'mn 1995 yill itibariyle yurtd1:;;1 yatmmlarmm % 62'si AB iilkeleri i<;inde, % 22'si Asya ve Giiney Amerika'nm sanayile:;;mi:;; iilkelerinde ve diger kalan kii<;iik klsm1 ise ba:;;ka iilkelerde ger<;ekle:;;mi:;;tir. 1995' den sonra AB, 13 iilkeyi de aralanna alarak iiye sayls1m 25' e <;1- kardlgma gore, Almanya'mn dogrudan yatmmlannda AB'nin paymm yiiksekligi kendiliginden anla:;;llacaktlr. Bu veriler dogrudan yatmmlarm kiireselle:;;tiginin degil bolgeselle:;;tiginin bir ba:;;ka ifadesidir. Alman Televizyonu birinci kanah ARD'nin 1 $ubat 2006 giinkii "Sabah Haberleri" programmda verilen bilgiye gore, Deutsche Bank'm 2005 ylh kanmn % 68'i, Almanya dl:;;mda ba:;;ta Londra borsasl olmak iizere Avrupa iikelerinde elde edilmi:;;tir. Yine Alman i:;;letmelerinin yattnmlanm % 90 oranmda Almanya'da ger<;ekle:;;tirmeleri, Alman ekonomisinin uluslararasl olmaktan ziyade ulusal bir yaplya sahip oldugunu gostermektedir. DolaYlSwla Al- 33

ULUSLARARASliLI~KilER/INTmr~ATIONAlRELATllll\lS manya'dan yurt dll;nna sermaye ka~l~l denen bir olgu olmadlgl gibi, Alman sermayesinin ezid bir ~ogunlugu da yine kendi Slnlrlan i~inde kalmakta ve Almanya'nm eski ba~bakam Gerhard Sehrodedn deyimi He "yurtsever" olduklarml bir daha kamtlamaktadlr. Gte yandan sermaye piyasalannda 1990'h ytllardan bed hlzla artan bir ~ekilde geli1?en yo gun ili1?kiler, elbette ki ~e1?itli mal ve hizmet iireten igletmeleri de etkileyeeektir. Ileti1?im ve teknolojide yaganan geli~meler olmasaydl, i1?letmelerin ula1?hgl bugiinkii uluslararasl mal ve hizmet iiretme kapasitesine ula1?malan da miimkiin olmayaeaktl. Dolayunyla teknoloji ve ileti~im alanmdaki geligme kiireselle~me olarak algllanan siirecin kendisini degil, bu siirecin teknik altyaplsml olu~turmaktadlr. DolaYlslyla sermayenin, uluslararasl boyutta elde ettigi serbest dola~lm dereeesi, iilkelerarasl rekabete yo! a~makta ve bu da bolgeselligi giderek daha fazla on plana ~lkartmaktadlr. Uretimin Kiireselle mesi? Slk~a kullamlan "globalle1?me" veya "kiireselle1?me" kavrammm, kullamldlgl alanlara bagh olarak birden fazla tamml ve yaratttgi farkh etkileri oldugu yukanda aynnhh bir 1?ekilde vurgulanml~hr. Kiiresel le1?me kavraml, arhk belli bir sektor veya alam kapsamaktan <;;lkml~, iilkelerarasl egitimden kiiltiire, ticaretten siyasi iii~kilere kadar uzanan bir~ok alam h;erir duruma gelmi~tir. Bundan dolayl da kiireselle~me, toplumlann sosyo-ekonomik yapllan, kiiltiirel ve ticari ili~ki1eri iizerinde farkh bi<;;imlerde etkisini gostermektedir. Vius devletler ve bunlann Heari ili1?kilerindeki tarife ve tarife dl~l engellerin giderek ortadan kalkmasl, kiireselle~menin de etki alamm 0 oranda geni~letmi~tir. AB gibi bolgesel ekonomik entegi'asyonlarda ba~anh olan giri~imlere dahil iilkelerin birbirleriyle mal, sermaye, hizmet ve i~giieiinii serbeste;e degi~ toku~ etmeleri, 0 iilkelerin hem giinliik ya~amlannda hem de iii'etim ve mketim ah~kanhklarmda onemli degi~imlere neden olmu~tur. AB entegrasyonunun, ozellikle de mall ann ve ki~ilerin serbest dola~lmmda ba~anh olmasmda, hie; ~iiphe yok ki kiii'esel1e~meden ziyade, birlik ie;inde yer alan iilkelerin eografi olarak birbirlerine yakmhgmm, ekonomik ve siyasi entegei'asyona gitme tei'cihlerinin onemli payi olmu~tur. Ve bu da bolgeselciligi tli'mandlrarak Avrupa'nm diinya ekonomisi ie;indeki aglrhgml daha da arthrml~hr. Ta~lma maliyetlerinin 1960'11 ylliardan soma hlzla dii~meye ba~lamasl, Avrupa Toplulugu (AT) iilkeleri ai'asl ticaretin daha da yogunla~masmda onemli bir neden olmu1?tur. Bundan dolayl uluslai'ai'asl ta ~lmaelhgm, bunun onemli altyaplsml olu~turan ula~lm imkanlanmn (hava, kara ve deniz ta~lmaelhgmm) ve teknolojik altyaplsmm giderek 34

Dunya Ekonomisi Kureselle~menin Neresinde? geli~mesi beraberinde ta~lmaclllgm maliyetini de onemli orand a du ~urmu~tur. Boylece uluslararasl mal ta~lmaclhgmm maliyeti, i~letmeler ve ulkelerarasl ticari ili~kileri engellemeyecek seviyede olacakhr. Dolaylslyla ticaretin kureselle~mesinde Ulkelerin cografi olarak birbirine yakm olmasmm ve ta~lmaclhgm geli~mi~lik seviyesinin etkileri de bir hayti onemlidir. ljlkelerin cografi yakmhklan ise, ekonomik entegrasyonun ba;;anslm olumlu yonde etkileyebilecek niteliktedir. Uretimin uluslararasllar;;masl, ana i;;letmelerin faaliyetlerini Slmr otesi ulke ve kltalara kaydlrmasml ifade etmektedir. Artlk IBM, BMW, Daimler-Chrysler, Siemens ve Ford gibi bir<;:ok uretki ve giri;;imdler sadece kendi ana i;;letmelerinin oldugu Ulke slmrlan i<;inde faaliyette bulunmamaktadlrlar. Kureselle;;menin dogal sonucu olarak, uretimi ana Ulkeden ba~ka Ulkelere kaydlran ~irketlerin sayisl her ge<;en gun artmaktadlr. 1996 yili verilerine gore 18, Alman ~irketi Siemens, toplam 379.000 elemanmm 176.000'ini, ana i~letmenin oldugu Ulke slmrlan dl ~mdaki 50 farkh Ulkenin 300 farkh bolgesinde istihdam etmektedir. Aynca Genel Tarife ve Tkaret Anla~masl (GATT) <;en;evesinde yiirululen tkaret turlan, dunya ticaretinin onundeki fiziki, teknik, burokratik ve tarife engellerini buyuk oranda ortadan kaldlrml~ ve dolayl Slyla dunya ticareti buyuk oranda serbestle~mi~tir. Bu geli~meye ek olarak bir de 1970'li ylliardan beri ya~anan sermaye piyasalarmdaki geli~meier eklenince, i~letmelerin uluslararasl i1i~kileri daha da ivme kazanml~ ve boylelikle Slmr otesi etkinlikler bir<;:ok i~letme a<;lsmdan daha da karh konuma gelmi~tir. Bu da zamanla uretimin bir klsmmm artan bir hlzla, ana i~letmenin oldugu yerde degil, ana i~letmeye bagh yurt dl~mdaki yan i~letmelerde ger<;ekle~mesine neden olmu~tur. Bu geli~me kuresellef;>meden ziyade, dunya ekonomisinin uluslararasilaf;>masmdaki onemli bir geli~me olarak yorumlanmahdlr. Dolaylslyla ekonominin uluslararasilaf;>masl sadece sermaye piyasalan a<;lsmdan degil, <;ef;>itli mal ve hizmet iireten i;;letmeler a<;lsmdan da onemli sonu<;lar dogurmaktadlr. Bu olgu aym zamanda i~letmelerarasl rekabeti daha da geli~tirmi;; ve arhk rekabet sadece ulusal etkinlikleri olan yerli i~letmeler arasmda degil, yerli ve yabancl i;;letmeler arasmda da rekabete yol a<;ml~, dolay1s1yla if;>letmelerarasl rekabet de para piyasalannda oldugu gibi uluslararasl bir boyut kazanml~hr. Arhk if;>letmeler sadece ulus devletlerin slmrlan i<;inde kalmayarak, dlf;>a a<;llmakta ve boylelikle hem ulusal hem de dunya pazarlarmdaki paylanm korumayl ve daha da yukseltmeyi hedeflemektedirler. Artan rekabet ve dunya ekonomisinin artan uluslararasl1af;>ma surecinde yok olma tehlikesi He kar;;1 kar~lya kalmak istemeyen i~letmeler, etkinliklerinin bir boliimuni.i 18 Von Plate, "Grundelemente der Glabalisierung", s. 6. 35

ULUSlARARASliLI~KllEIi/INTERI1ATIONALREU\mJNS de smlr otesi alanlara kaydlrmada mevcudiyetleri a<;lsmdan fayda gormektedirler. Bu geli~meden dolayl bazl i~letmeler, iiretimlerinin bir b61iimiinii ba~ka iilkelere kaydlrmaktadlrlar. Dolaylslyla, istihdam edilenlerin bir klsmml, ana i~letme dl~mdaki iilkelerde istihdam ettiren bir i~letmenin iiretiminin onemli bir b6liimiiniin de iilke slmrlarmm dl~ma ta~masl ka<;lmlmazdlr. Bu sebeplerden dolayl kiiresel1e~me, ya ~anan siirecin gereklerini yerine getirme, iilke kaynaklanm daha da etkin ve verimli bir ~ekilde kullanma becerisi olarak algllanmahdlr. Sermaye, getirisi en yiiksek olan bolge ve alanlara kayacagl i<;in dunya ekonomisi giderek daha da uluslararaslla~acakhr. Devletler, ikili ve kar~lhkh dl~ ekonomik ili~kilerinin gelh;>imi oniindeki tarhe ve tarife dl l engelleri kaldlrarak, kar;nhkh yiikiimliiliikler altma girmir;;lerdir. Giimruk oranlarmm diir;;iiriilmesi ve ithalattaki miktar klsltlamalarmm azalhlmasl veya ortadan kaldmlmasl, i<; piyasamn dlr;; rekabete kar~l korunmasmdaki bilinen klasik tarife engellerinin etkisinin azalmasml da beraberinde getirmi~tir. Bu ise, gerek sermayenin gerekse de iiretimin smlr tammamasma, dolaylslyla i~ alemi sekt6rii tarafmdan en fazla ekonomik kazancl olan iilkelere kaymasma neden olacakhr. $u an Almanya gibi iilkelerin, bir<;ok ana i~letmenin iiretimini \=ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya gibi iilkelere kaydlrmasmm onemli nedenlerinden birisi de bu geli~medir. Diinya ekonomisinin kiireselle~tigini s6yleyenlerin bu konudaki bir ba~ka onemli tezleri de ~udur: Uretimini A iilkesinde, iiriiniin pazarlamasml B iilkesinde, y6netimini C iilkesinde ger<;ekler;;tiren ir;;letmelerin saylsmm hlzla arthgl g6riilmektedir. Bu kapsamda bir<;ok ir;;letme artlk tek bir devletin ya da tek bir ulusun i~letmesi olmaktan ziyade yeni bir i~letme turu olarak, ornegin "made by the world"19 olarak adlandmlabilecek, bir boyuta ula~ml~hr. Ancak, bu tip yeni i~letmelerin varhgmm dogru olmasma ve saytlanmn her ge<;en gun artmasma kar ~m yine de, genel dunya ekonomisi i<;indeki oranlan genelde azdlr ve dolaylslyla birer istisna niteligindedirler. Bu tur i~letmelerin varhgmdan hareketle dunya ekonomisini "kureselle~tirmek" ve bu ekonomi i<;indeki ir;;letmelerin en azmdan <;ogunu birer "kuresel oyuncular" (global players), "'ayakslz" (footloose) ya da "smlr Otesi i~letmeler" (borderless enterprise) olarak algllamak, veriler yakmdan incelendiginde pek mumkun gozukmemektedir. 19 Robert B. Reich, Die neue Weltwirtschaft. Das Ende del' nationalen Okonomie, Frankfurt/Viyana, Fischer Taschenbuch 1997, s. 125. 36

DUnya Ekonomisi KUreselle'jmenin Neresinde? SektOrlerin Kiireselle mesi C::ok yonlii mal ve hizmet iireten firmalarm arhk bolgesel dii~iiniip ona gore iirehm yapmasl gerekmektedir. Bu ~ekilde davranmayan firmalar, yeni ekonomik olu~um ve hlzla degi~en tiiketici profillerine eevap vermede zorlanaeagl i<;in, iiretimin uluslararasl boyutunun da olmamasl dolaylslyla uluslararasl rekabete yenik dii~erek, piyasadan <;ekilmek durumunda kalaeaklardlr. Bundan dolayl da arhk sektorlerin birbirlerinden baglmslz hareket etme yerine, birbirleri ile daha da yogun bir Head ve ekonomik i1i~ki i<;inde olma zorunlulugu vardlr. Hi<; bir sektoriin, kendisi dl~mdaki yerli ve yabanel sektorlerle slkl ekonomik ve Heari ili~ki i<;inde olmadan varhgml siirdiirmesi miimkiin 01- mamaktadlr. Bu olgu beraberinde ulus devletledn de birbirleriyle yakm i~birligini zorunlu kllmaktadlr. Bundan dolayl a<;lk ekonomilere ozgii bir iilkenin i~ alemi sektorii diinyada yalmz olmadlgml, kendisi tarafmdan iiretilen <;ok saylda mal ve hizmetin ba~ka iilkelerdeki i~ alemi sektorii tarafmdan da iiretildigini ve bunlarm serbest<;e pazarlandlgml gozoniinde bulundurmak durumundadlr. Bir iilkedeki herhangi bir maim iiretimi i<;in <;e~itli a~amalarmda gerekli olan ara mahan iiretiminin, bir ba~ka iilkede <;:ok daha dii~iik maliyetlerde iiretildiginin ve bunun bir girdi olarak iiretimin yaplldlgl iilkeye getirilmesi gerekliliginin, yani 0 iiriiniin ithalatmm, kabul edilmesi i~ alemi sektoriiniin uluslararasl yakm i~birliginin ve hatta dl~ aleme biraz "baglmhhgmm" da bir gostergesidir. Bir iiriiniin iiretimi i<;:in gereken yan girdilerin farkh iilke ve bolgelerde iiretilmesi, iiretimin uluslararaslla~tlfllmasmm i~ alemi sektoriinii uluslararasl boyutta kar~1l1kh ili ki kurmaya ve hatta bir<;:ok baklmdan kar lhkh baglmhhga itmektedir. SektOrler arasl kar lhkh baglmhhk, diinya tiearetinde varhgml her ge<;:en giin daha da hissettirmektedir. Bu baglmhhga kiireselle~me adlm vermek dogru olmayan bir yakla~lmdlr; ya~anan siireei kiireselle~me yerine, ekonomik ili~kilerin kar~lhkh baglmhhgl olarak algllamak, dogruya daha yakm bir yakla~lm olaeakhr. Onemli sektorlerden bid olan devletler, kar;nhkh ili kilerinde birbirlerini aym yonde etkileyebiliyorsa bu ili~ki simetrik; ters yonde, yani biri digerini daha da artan bir bi<;:imde tek tarafh olarak kendi lehine etkiliyorsa, asimetdk bir ili~kiden soz edilebilir. Asimetrik ili~kiye AB Tiirkiye arasmdaki Giimriik Birligi <;ok iyi bir ornek te~kil etmektedir. Tiirkiye'nin, AB'nin tiearet politikasmda herhangi bir etkisi olmamasma kar~m, AB Tiirkiye'nin ticaret politikasml Tiirkiye'nin onayml ya da olurunu almadan da belirlemektedir. Bir ba ka deyim He, Tiirkiye Giimriik Birligi dolaylslyla AB'ne tek tarafh baglandlgl i<;:in kar~lhkh Heari ve ekonomik ili ki de asimetriktir. DolaYlslyla geli~mi~ sanayi iil- 37

ULUSI.ARARASlltl$KILER!INTERNATIONALRELATIONS kelerinin birbirleri He Heari ve ekonomik ili~kileri simetrik, bu iilkelerin azgeli~mi~ iilkeler He ekonomik ve ticari ili~kileri ise asimetrik olacakhr. Bu ili~ki bic;;imi, sektorlerin yams Ira devletlerin de kan;nhkh ili~kilerinde i1? alemi ve sektorler arasi rekabeti oldugu kadar, iilkelerarasl rekabeti de tetiklemektedir. YabanCl sermayenin kendi ulkesine gelip yatmm yapmasmm temel k01?uuanm fazlaslyla yerine getirme tela H yal;>ayan iilkelerin varhgl, devletlerin birbirleri He rekabetinin onemli bir gostergesidir. Orta Asya do gal gaz ve petrollerinin dunya pazarma sunumunda izleyecegi rota ve bunun sonucu A vrupa pazarlarma nasll ta~macagl, iilkeler aras! rekabete c;;ok onemli bir ornek ter?kil etmektedir. Ulkelerde uygulanan farkh oranlardaki vergi tiirleri, uluslararasl sermayenin istem ve <;1- karlan dogrultusunda bi<;imlenmektedir. Ekonomisi Kiireselle iyor mn Yoksa Bolgeselle iyor mn? Dunya ekonomisinin ne kadar kureselle~tigi sorusuna verilebilecek en iyi yamt, dunya ticareti ve dogrudan yatmmlardaki gelir?melere bakllarak da verilebilir. Bu iki alandaki temel gostergeler, dunya ekonomisinin kureselle~medigini gostermektedir. Veriler, dunya ekonomisinin kuresellet;;meden ziyade, bolgeselle~tigini ve bolgeselligin giderek yaygmla~t1gml gozler onune sermektedir. Dolayls1yla dunya ekonomisi, ba~ml AB'nin c;ektigi Avrupa ve Japonya'nm onciilugundeki Asya He ABD arasmda yogunla~maktad1r. Bu uc;gen ic;;inde Afrika'mn payl her gec;en gun azalmaktadlr. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anla~masl "NAFTA" (North American Free Trade Agreement) ulkeleri He AB'nin pay! ise artmaktadlr. Dunya ekonomisi He ilgili veriler yakmdan incelendiginde, dunya ekonomisinin kureselle~mesi yerine, giderek bazl ulkelerarasl ekonomik, mali ve ticari ili~kilerin uluslararasllar?tigl gorulecektir. Zira uluslararasl etkinlikleri olan i~letmelerin tamamma yakml halen ulusal i~letme statiilerini korumaktadlr20. DolaYlslyla uluslararasl boyutta etkinligi olan i~letmelerin ulusal karakterlerini ve yapilanm bozmadan da, dunya ekonomisi i<;inde yerlerini rahathkla alabilmeleri mumkundur. Yine DTO'nun 1995 yill verilerine gore, dunya ticaretinin % 85'i adl gec;en u<;gen (Avrupa, Asya ve ABD) ic;inde gerc;ekle~mektedir. 20 Ayrmhh bilgi i<;in bkz. W. Winfried Ruigrok ve Rob Van Tulder, The Logic of International Restructuring. Londra/New York, Routledge Taylor&Francis Group, 1996. 38

Diinya Ekonomisi Kiireselle~menin Neresinde? 3: Diinya Mal ve Se4);Hmi~ (Jlkelere Gore ABD Almanya ingiltere Japonya Fransa Kaynak: Netzwerk von Wirtschaftsf6rderungsgesellschaften in der Bundesrepublik Deutschland, http://www.investment-in-germany.de/deutsch/ wirtschaft / welthandell.htm 3 nolu grafikte sunulan veriler, diinya mal ve hizmet ticaretinin <;ok onemli bir boiiimiiniin ad! ge<;en be~ iilke arasmda paylagddlglm gostermektedir. Bu ger<;ek, Diinya Milli Hasllasmm ve DIg Ticaretinin olu ~umunda da kendisini gostermektedir. Agaglda sunulan 1 numarah tabloda, yiiksek gelirli iilkelerin diinya ekonomisi i<;indeki milli hasila ve dig ticaretien aldlklan pay gosterilmektedir. 25 iiyeli AB iilkeleri tek tek slralamrken, Japonya, ABO, Kanada ve diinya ekonomisinde her ge<;en giin aglrhgml hissettiren <::in'in aldlgl pay da tabloda sunulmu~tur. 693.860 10,8 1.202.403 18,3 10.417 1 6,7 11,5 Almanya 612.598 9,6 493.350 7,5 1.976 3 31,0 25,0 - - -~-~~ ~~,-- Avusturya 72.708 1,1 71.854 1,1 203 20 35,8 35,4 Bel<;:ika 213.481 3,3 195.940 3,0 248 18 86,1 79,0 <;:ekcumhuri eti 38.365 0,6 42.793 0,7 70 43 54,8 <;:in 325.591 5,1 295.171 4,5 1.237 6 26,3 23,9 39