İZMİR TİCARET ODASI İZMİR TİCARET TARİHİ Hazırlayan: Hitay BARAN İZMİR, Kasım 2003 1
İZMİR TİCARET TARİHİ 14 yy. sonu ve 15. yy larda çeşitli zamanlarda Osmanlı buyruğuna geçen İzmir en son 1424 yılında Osmanlılarca ele geçirilmişti. Sakız Adası nın 1566 yılında, ardından da Kıbrıs Adası nın Osmanlılar tarafından ele geçirilmesinden sonra, Akdeniz de barış sağlandı. Akdeniz ve Ege daha güvenli bir duruma geldi. Artık daha rahat ticaret yapılabilirdi. 1581 yılının Eylül ayında, Osmanlı Sultanı III. Murat ve İngiltere Kraliçesi Elisabeth arasında bir anlaşma yapıldı. Bu anlaşmaya göre Osmanlı İmparatorluğu ve İngiltere arasındaki deniz ticaretinin tekeli İngiliz Levant Şirketine verildi. Levant şirketinin Osmanlı sınırlarında ticari merkez olarak kullanabileceği şehirler İstanbul, İzmir ve Halep ti. Şirket bu üç şehirde ticari işletmeler ve fabrikalar kurabilir ve İngiliz tüccarlar burada yaşayabilirlerdi. Taşınan malın ve ulaşımın güvenilirliği İngiltere ye aitti. Gümrük gelirleri ise doğrudan Osmanlı Sultanı na gidiyordu. O zamana kadar İzmir ara sıra uğranılan önemsiz limandı. Asıl liman Sakız Adası ydı. Bu dönemlerde İzmir kenti ve limanı ticari aktivite yönünden Çeşme den gerideydi. Avrupa ve Sakız Adasından gelen kumaş ve sair mallar Çeşme Limanına gelir ve gümrüğe buradan alınırdı. 17. yy ın başlarında yabancı devlet konsolosluklarının Sakız dan İzmir e taşınmaları, Halep-İskenderun İpek Yolunun tehlike içermesi ve yolun güzergahının Tokat üzerinden İzmir e uzanması, kentin Anadolu nun en batısında olması İzmir in ticari hayatını bir anda değiştirmişti. Bu gelişme ile birlikte Çeşme Limanı eski önemini tamamen yitirdi. İzmir bir liman olarak güvenliydi. Etrafında verimli topraklar ve havzalar vardı. Anadolu ve Asya içlerine kadar rahat ulaşılabilirdi. Tüccarlar açısından mal toplamak, değiş tokuş yapmak; devlet açısından vergi toplamak kolaydı. İzmir, Anadolu üzerinden gelen Uzak ve Ortadoğu bağlantılı uzun mesafe kervan ticaret yollarının son durağı haline gelmişti. Böylece İzmir 17. yy dan başlayarak önlenemez biçimde yükselmeye başladı. Asya ve Anadolu içlerinden kervanlarla gelen mallar Melez Çayı nın üzerinde bulunan Kervan Köprüsü nde boşaltılıyor, değiş tokuş yapılıyor yeni mallarla geri gidiyordu. Devlet bu kervanların getirdiği mallardan vergi alıyordu. Ancak; kervanlara ait develer ve diğer hayvanlar Osmanlı Sultanı nı çayırlarından vergi işlemleri bitene kadar yararlanıyordu. Kervanlar her yıl Şubat, Haziran ve Ekim aylarında İzmir e gelir mal boşaltır, mal yükler ve ayrılırdı. 2
Kervan Köprüsü. Gelen malların en önemlileri İran dan halı ve ham ipek, Hindistan ve Çin den baharat, Asya içlerinden meyan kökü, safran ve demir, Ankara dan ateş tuğlası ve keçi yünü, Uşak tan halı, Anadolu nun çeşitli yerlerinden killi şist, granit, keten, meyan kökü, safran, tahıl, pirinç ve antep fıstığı idi. İzmir in yakın çevresinden gelen ürünler ise pamuk, pamuklu kumaş, iplik, üzüm, incir, tütün, ilaç yapımında kullanılan cam sakızı, zeytin, zeytin yağı, sabun, şarap, portakal, limon, nar, haşhaş, badem, tahıl, balık, deniz ürünleri, tuz, mazı meşesi, çeşitli renkte maroken deri, battaniye doğudan gelen diğer mallarla birlikte Avrupa ya gönderiliyordu. Batıdan gelen başlıca mallar ise ev eşyası, mobilya, Avusturya demiri, İsviçre pamuklu kumaşları ve ilaçlardı. 17. yy ın başlarında İzmir in nüfusu 90.000 kadardı. 60.000 ini Türkler 15.000 ini Rumlar 8000 ini Ermeniler 7000 ini Yahudiler oluşturuyordu. 17. yy boyunca ekonomi yükseldikçe, Ermeni, Rum ve Yahudilerden oluşan yerli tüccarlar ve yabancı tüccarlar arasında ticari rekabet, baş gösterdi. İlk olarak İngiliz tüccarlar İzmir e gelmeye başladı. Onları Fransız, Avusturya- Macaristan, Almanya ve diğerler milletlerin tüccarları takip etti. Yabancı tüccarların kazandığı rekabet daha sonra kendi aralarında da yaşandı. 17. yy da İngiliz ve Fransız tüccarlar Venedik ve Hollandalı tüccarlara göre daha başarılıydı. Daha sonra İngiliz ve Fransız tüccarlar çekişmeye başladılar. 19. yy da bu rekabete Almanya İsviçre, Amerika, Rusya ve Avusturya- Macaristan da katıldı. 3
Bu ülkelerin tüccarları her biri daha başarılı olmak için çeşitli yöntemler uyguluyorlardı. İsviçreli aile şirketleri bir aile üyesini İzmir de bulunduruyorlar, Almanlar Alman pazarlamacılara Türkçe öğretiyorlar, Fransızlar ödemeyi peşin parayla yapıyorlar, Hollandalılar borcun yarısını peşin geri kalanını takasla ödüyorlardı. 19. yüzyıla girildiğinde, İzmir de artık uzun mesafe ticaretinin yerini Gediz, Küçük ve Büyük Menderes Havzalarından taşınan, Avrupa nın yeni gelişen sanayi nüfusu ve şehirlerince talep edilen tarım (tahıl, bakliyat vb.), maden, ağaç ve bitkisel (meyan kökü gibi) ürünlerin ticareti aldı. Daha çok dış ticaret merkezi olma niteliği taşıyan kentte zanaat faaliyetleri de yürütülmekteydi. Avrupa nın gerçekleştirdiği sanayi devrimi karşısında gerekli devinimi sağlayamayan Osmanlı İmparatorluğu nda İzmir bir takım çabalara girmekte idi. Önceleri küçük çaplı imalat ve tamirat üzerinde yoğunlaşan faaliyetler sonraları; tarımsal ürünleri temel girdi olarak kullanan, çok sayıda insanın çalıştığı fakat işin cinsi ve hacmi izin vermediği için ihtisaslaşıp örgütleşemeyen, sınırlı seviyedeki ileri üretim teknolojisine dayanan bir sanayi yapısına dönüşmekteydi. Kentteki bir tütün işletmesinden görünüm. Yoğun ticari faaliyetler sonucunda ticarethaneler, bankalar, sigorta ve nakliye şirketleri, posta işlemleri, konsoloslar gibi fonksiyonlar oluşurken; ticaret yönünden İstanbul u dahi sollayan İzmir, Osmanlı nın en fazla gelir elde ettiği kazaların başında geliyordu. İzmir Avrupa nın da en önemli ticaret merkezlerinden biri olma unvanını elinde bulundurmaktaydı. İzmir de ticaret yapan yabancılar İngiliz, Fransız, Alman, Hollandalı, Venedikli, Avustuyalı, İsviçreli, Prusyalı, Rus ve Amerikalı tüccarlardı. Tüm bu devletlerin İzmir de konsoloslukları vardı. 4
Körfezde ise savaş gemileri bulunuyordu. Yerli halkı baskı altında tutmak için savaş gemilerinin topları Yahudi ve Türk mahallelerine çevirili duruyordu. Savaş gemileri kendi ülkelerine ait olan ticari gemilerin ve malların güvenliğini sağlamakla görevliydiler. Bugün İnciraltı nda bulunan Dış Kale de, gemilerin körfeze giriş çıkışları kontrol ediliyordu. Ticareti yapılan mallardan Osmanlı Devleti vergi alıyordu. Vergi ve gümrük işleri çok büyük bir titizlikle yürütülüyordu. Gümrük kaçakçılığının cezaları ağırdı. Malın verilmemesi ya da iki kat gümrük vergisi ödenmesi gibi cezalar var idi. Kalede gemilerin gümrük denetimi yapılıyordu. Gümrük Binası İzmir de çeşitli dinden ve milletten olan bu insanları bir arada yaşamaya iten tek neden ticaretti. Müslümanlık ve Musevilikte faiz haram olduğu için bankerlik genellikle Ermeniler ve Rumlar tarafından yapılıyordu. Ürünleri işleyen küçük imalathaneler ve fabrikalar vardı. Limanın hemen yakınındaki Frenk Mahallesi nde büyük mağazalar, depolar, gümrük binaları, dükkanlar, restoranlar, oteller, tavernalar, gazinolar ve konsolosluklar bulunuyordu. Bu bölge Avrupalı ve Rum tüccar ve esnafın yaşadığı yerdi. Türklerin alış-veriş ve ticaret merkezi ise Kemeraltı Çarşısı idi. 5
Kemeraltı Çarşısı Frenk Sokağı Sermaye Rum, Ermeni ve batılıların elindeydi. Burası bir Avrupa şehri görümündeydi. Halk tümüyle batılı bir yaşama sahipti. Avrupa nın tüm lüks tüketim eşyalarını, örneğin Bohemya kristallerini ya da Paris modasını buradaki mağazalarda görebilmek mümkündü. Kitabevleri, galeriler, eczaneler, fotoğraf stüdyoları vardı. Her devletin ayrı okulları, kolejleri, hastaneleri ve postaneleri mevcuttu. Dört dilde yazılmış reklam ve ilan panoları binaların cephelerini kaplıyordu. İzmir sokaklarında ve çarşılarında bütün milletlerden insanların, doğu ve batının tüm mallarının görülebildiği bir şehirdi. Asya ve Avrupa arasında bir ticaret köprüsüydü. Frenk Sokağı ve Levanten Mahallerinden sonra iç kısımlara doğru sırayla Rum ve Ermeni Mahalleleri geliyordu. Bunlar ticarette etkin rol almışlardı ve oldukça varlıklı duruma gelmişlerdi. Bundan sonra Yahudi ve Türk Mahalleleri yer alıyordu. Daha yoksul olan bu mahallelerde önceleri evler ahşaptan yapılıyordu. Yangınlar nedeniyle 19. yy ın başlarından sonra evler taştan yapılmaya başlandı. Liman yakınındaki mahallerin aksine Türk mahalleleri zarif minareli camileri selvileriyle farklı bir yaşamı sergiliyorlardı. Şehrin çevresi üzüm bağları, zeytinlikler, portakal, limon ve nar bahçeleriyle süslüydü. 6
İzmir den iç kısımlara ulaşım kervanlarla yapılıyordu. Ancak; çok ağır olan bu ulaşım türü (günde 30 km.) ticareti yavaşlatıyordu. İzmir de çalışan yabancı tüccarlar Batı Anadolu nun iç kısımlarının İzmir e demir yoluyla bağlanması için çalışma başlattılar. Çoğu İngiliz olan, bu tüccarlar bölgedeki ticaretin daha hızlı gelişeceğinin ve böylece karlarının artacağını düşünüyorlardı. İngiliz tüccarlar bu amaçla İngiliz sermayesine başvurdular. Levant şirketinin 1825 te dağılmasından sonra Anadolu da 48 adet şirketi olan Sır James Whithall bu işe soyundu. Anadolu da İngilizlerin yapacağı ve işleteceği, İngilizlerin malı olan demiryolunun çok karlı sonuçlar doğuracağını biliyordu. İzmir Aydın demiryolu Türkiye topraklarında yapılmış ilk demiryolu hattıdır. 1866 da yapılan bu hat İzmir i Batı Anadolu ya bağlamakla birlikte, ihraç edilen ürünlerin değerini de arttırdı. İzmir deki başlangıç noktası Alsancak Garı ydı. Bugün garın çevresinde bulunan kilise, gümrük binaları ve polis merkezi bu demiryolunun getirdiği ticaret nedeniyle yapılmış binalardır. Demiryolu inşası bittikten sonra iç kısımlardan gelen tarım ürünleri Alsancak Garı nda toplanıp hemen limana sevk ediliyordu. İzmir de Alsancak Garı ndan başlayan hat Torbalı dan geçerek Ayasuluk a (Selçuk) oradan da Aydın a ulaştı. Daha sonra 1881 de Nazilli ye, 1888 de Sarayköy, Çivril ve Dinar a, 1889 da Denizli ye, 1910 da Burdur a, 1912 de Eğridir e ulaştı. Pasaport 1860 yılında Torbalı ya ulaşan demiryolu Torbalı nın tarımsal ürünlerini trenlerle İzmir e taşımaya başladı. 1862 de Ayasuluk a ulaştı. Alsancak Garı ndan sonraki ikinci büyük istasyon binası Ayasuluk taki Roma su kemerlerinin altına inşa edildi. İzmir I. Kordon da bulunan Grand Hotel Huck un şubesi Ayasuluk ta yapıldı. Yolcular Efes e daha kolay ulaşabilecekler ve otelde dinlenebileceklerdi. Bugünkü turistik Selçuk ilçesi de böylece doğuyordu. Daha önce Ayasuluk küçük bir yerleşme yeriydi. Demiryolu hattı Ortaklar, Söke ve Germencik ten geçerek 1866 yılında Aydın a ulaştı. Aydın demiryolu sayesinde ekonomik bir merkez haline geldi. Ege Bölgesindeki tarımsal üretim ve ihracat arttı. İzmir gerçekten büyük bir ihracat merkezi haline geldi. Aydın ve Nazilli de Forbes Şirketi meyan kökü fabrikaları kurdu. Meyan kökü İzmir e getirilerek Avrupa ve Amerika ya ihraç edildi. Ana maddesi meyan kökü olan Coca Cola Aydınlıların meyan şerbetinden esinlenilerek Amerika da üretildi. Burdur un gül yağı Eğridir gölünün balıkları İzmir limanından Avrupa ve Amerika ya gönderiliyordu. Demiryolu hattının diğer şubeleri Tire ve Ödemişti. Buradaki zengin ovalardan gelen ürünler de İzmir e ulaşıyordu. Demiryolu Küçük Menderes ovasını geçerek Büyük Menderes Ovası na ulaşılmış, Anadolu içlerine kadar uzanmıştı. Tarımın nimetlerinden daha çok ve daha kolay yararlanılmaya başlanmıştı. Osmanlı Devleti ve İngiliz demiryolu şirketi yıllık karın %8 ini ortak olarak paylaşıyorlardı. 7
1863 yılında Edward Price adlı bir İngiliz tüccar İzmir- Kasaba (Turgutlu) demiryolu hattının inşaat iznini aldı. Böylece Gediz Havzasının tarımsal ürünleri de İzmir e ulaşabilecekti. Bu arada Osmanlı sermayesi ile İzmir- Kasaba Demiryolu Şirketi kuruldu. İzmir- Kasaba, Manisa- Soma hattının İngilizler, Soma- Bandırma ve Alaşehir- Uşak hattını Fransızlar inşa etti. Demiryolu 1865 yılında Menemen ve Emiralem i geçip Manisa ya ulaştı. Bugünlerde Avusturyalılar Gediz deltasının yönünü değiştirdiler. Kasaba (Turgutlu) ya demiryolu 1866 da ulaştı. Demiryolu işçilerinin yol açmada kullandıkları pulluğun kara saban yerine tarımda kullanılmaya başlanmasıyla birlikte tarım üretimi arttı. Demiryolu 1875 te Alaşehir e, 1887 de Uşak a, 1890 da Kırkağaç a, 1812 de Soma ve Balıkesir i geçip Bandırma ya ulaştı. Demiryolu yapımında amaç havzalarda toplanan ürünleri en hızlı ve en ucuz biçimde limana ulaştırmak idi. Ancak mevcut liman bu yükü kaldıramaz hale gelmişti. 19. yüzyılda, İzmir in ekonomisi, Avrupa ülkeleri ile sürdürülen ticarete bağlı olarak gelişirken, deniz ticaretini çağa uygun koşullarda gerçekleştirebilmek açısından yeni limana ihtiyaç duyulmuştu. Bu ihtiyacı karşılamak üzere liman inşa imtiyazına sahip olan İngiliz ve Fransızlar Konak-Pasaport arasında 4 km. uzunluğunda ve 1,5 m. derinliğindeki rıhtım, 1200 m. civarındaki mendireği inşa ederek 1875 yılında Pasaport Limanını hizmete soktular. Pasaport Limanı ndan bir görünüm. 8
16. yy sonunda başlayan, 17. ve 18. yy larda giderek yükselen ekonomi, İzmir in 19. yy da dünya ticaretinin önemli merkezlerinden biri olmasıyla sonuçlandı. Bu durum şehrin mimarisinde, sosyal yaşantısında, kültüründe kendini gösterdi. Ticaretle birlikte İzmir kentinin sosyo-kültürel yaşamı da oldukça zenginleşmişti. 20.yy ın başında İzmir Londra, Paris ve Bükreş gibi Avrupa nın önemli kültür ve eğlence şehirlerinden biriydi. Kentte Avrupa kentlerinde olduğu gibi cafeler, restoranlar, sinemalar, tiyatrolar, kulüpler, opera, müzik salonları vb. fonksiyonlar yer almaktaydı. Kordon daki sosyo-kültürel yaşamdan bir görünüm. Kent yabancılar için o kadar önem taşımaktaydı ki, İzmir i takibe almış bulunmaktaydılar. Özellikle İngiliz Konsolosluğu periyodik olarak hazırladığı raporlarla İngiliz Hükümetini İzmir hakkında bilgilendiriyordu. İzmir limanından Avrupada ki Genova, Napoli Trieste, Marsilya, Barcelona, Hamburg, Bremen, Amsterdam, Rotterdam, Kopenhang, Oslo, Stockholm, Londra, Liverpool, Köstence, Varna, Selanik, Pire, Ukranya limanlarına yılda yaklaşık 6 milyon ton ürün ihraç edilmekteydi. Ancak İzmir in ihtişamı fazla uzun sürmedi. Yunanlıların İzmir i işgali, Kurtuluş Savaşının başlaması İzmir in aktivitesini sekteye uğrattı. Türk Milletinin zaferi ile sonuçlanan savaş sonrası yabancıların büyük bir kısmı kenti terk etti. Zaferin ardından 13 Eylül 1922 de başlayan yangın ise İzmir kentini harabeye çevirerek yüzyıllardır süren ihtişamını bir anda söndürdü. Böylelikle İzmir, yokluk içinde kurulan Türkiye Cumhuriyetinde bu enkazın altından kurtulmak ve yeniden var olmak için zorlu bir mücadeleye girdi. 9
13.09.1922 tarihinde başlayan İzmir Yangının Kordon da devam eden kısmından bir görünüm. KAYNAKÇA KÜTÜKOĞLU Mübahat, XV ve XVI Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisadi Yapısı, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir, 2000. SERÇE Erkan, İzmir 1905, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir, 2000. Fransız Seyahatnameleri ve Tarihin Aynasında İzmir Kolokyomu, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir, 2000. ŞENOCAK Bülent, LEVANT ın Yıldızı İzmir, Şenocak Kültür Yayını, İzmir, 2003. 10