MANDALARDA MASTİTİS Doç.Dr. Erhan ÖZENÇ
Nehir mandaları 2n=50 kromozoma sahiptirler ve 5 ana grup altında toplanırlar. Murrah, Gujarat, Utar Pradesh, Orta Hindistan ve Güney Hindistan gruplarıdır (Berg Van Den, 1990).
Türkiye de bulunan manda ırkları tam olarak açıklanamamakla birlikte; Anadolu mandası, Nehir Mandası ırklarından olan Akdeniz Mandasının küçük yapılı bir tipi olduğu ileri sürülmektedir (Cockrill, 1974).
Sığır - Kültür Sığır - Kültür melezi Sığır - Yerli Manda (baş - head) (baş - head) (baş - head) (baş - head) 1991 1 253 865 4 033 375 6 685 683 366 150 1992 1 337 410 4 131 507 6 481 990 352 410 1993 1 442 000 4 342 000 6 126 000 316 000 1994 1 512 000 4 543 000 5 846 000 305 000 1995 1 702 000 4 776 000 5 311 000 255 000 1996 1 795 000 4 909 000 5 182 000 235 000 1997 1 715 000 4 690 000 4 780 000 194 000 1998 1 733 000 4 695 000 4 603 000 176 000 1999 1 782 000 4 826 000 4 446 000 165 000 2000 1 806 000 4 738 000 4 217 000 146 000 2001 1 854 000 4 620 000 4 074 000 138 000 2002 1 859 786 4 357 549 3 586 163 121 077 2003 1 940 506 4 284 890 3 562 706 113 356 2004 2 109 393 4 395 090 3 564 863 103 900 2005 2 354 957 4 537 998 3 633 485 104 965 2006 2 771 818 4 694 197 3 405 349 100 516 2007 3 295 678 4 465 350 3 275 725 84 705 2008 3 554 585 4 454 647 2 850 710 86 297 2009 3 723 583 4 406 041 2 594 334 87 207 2010 4 197 890 4 707 188 2 464 722 84 726 2011 4 836 547 5 120 621 2 429 169 97 632 2012 5 679 484 5 776 028 2 459 400 107 435 (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013)
Manda sayıları ve süt üretim miktarları Yıl Yetişkin Genç- Yavru Toplam Sağılan hayvan sayısı (baş) Süt (Ton) 2007 64.494 20.211 84.705 30.460 30.375 2008 66.801 19.496 86.297 31.440 31.422 2009 66.944 20.263 87.207 32.361 32.443 2010 66.802 17.924 84.726 35.362 35.487 2011 76.409 21.223 97.632 40.218 40.372 2012 85.315 22.120 107.435 46.959 46.989 (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) 2012 verilerine göre yetişkin mandaların % 54 ü sağılmaktadır (Her 2 yetişkin mandadan 1 tanesinde mastitis riski bulunmaktadır) Ortalama süt verimleri yaklaşık 1 ton / manda başı dır. ve
Laktasyon süreleri: Anadolu mandaları: 220 gün (İzgi ve ark., 1989) 232 gün (Soysal, 2009) 146.55 ± 1.79 gün (Şahin ve Ulutaş, 2013) Nili Ravi ırkı manda: 273.3±52.8 gün (Afzal ve ark., 2007) İtalyan mandaları: 270 gün (Borghese, 2013) Laktasyon süt verimleri: Anadolu mandaları: 813 kg (İzgi ve Asker, 1988) 894.17±19.55 kg (Tekerli ve ark., 2001) 943 kg (Özenç ve ark., 2008) 925 kg (Soysal, 2009) 734.0±16.0 kg (Şahin ve Ulutaş, 2013) Nili Ravi ırkı manda: 1831.6±530.9 litre (Afzal ve ark., 2007) İtalyan mandaları: 2220 kg (Borghese, 2013)
Mastitis, meme dokusundaki patolojik değişiklikler ve sütteki somatik hücre sayısında (SHS) artış ile karakterize, meme bezlerindeki yangısal değişikler olarak tanımlanır (Internetional Dairy Federation,1987). Mastitis Klinik mastitis Subklinik mastitis
Mastitis: Meme ve süte, reprodüksiyona, mandaya ve malağa, insan sağlığına etki eder. Süt miktarında düşmeye neden olur. (Alınmıştır: Mane, Portekiz (National Geographic Türkiye, Aralık 2013))
Subklinik mastitis Bakteriyolojik muayene Somatik hücrelerin sayısı
Bakteriyolojik muayene Aseptik olarak süt örneklerinin toplanması: Meme başları ve ostium papillare %1 lik iodophor solüsyonu ile temizlendikten sonra kurulandı. İlk 3 sıkımlık süt strip kaba sağıldı. Ostium papillare %70 lik alkol emdirilmiş pamuk ile temizlendi. İlk birkaç damla süt uzaklaştırıldı. Steril tüplere yaklaşık 10 ml süt alındı.
MASTİTİSİN ETİYOLOJİSİ Kontagiyöz, çevresel, fırsatçı ve diğer etkenler diye 4 gruba ayrılır. 1. KONTAGİYÖZ ETKENLER Staphylococcus aureus Streptococcus agalactia Mycoplasma bovis Corynebacterium bovis 2. ÇEVRESEL ETKENLER Çevresel Streptokoklar: Streptococcus uberis ve Streptococcus dysgalactia Koliformlar: E coli, Klebsiella pneumoniae, Klebsiella oxytoca ve Enterobacter aerogenes.
3. FIRSATÇI ETKENLER Bu grupta S. aureus dışında kalan 20 ye yakın stafilokok türü bulunur. Koagulaz negatif ve/veya pozitif stafilokoklar olarak isimlendirilirler. 4. DİĞER ETKENLER Pseudomonas aureginosa Actinomyces pyogenes Nocardia türleri Candida, Bacillus, Serratia, Pasteurella ve Prototheca türleri
Somatik Hücre Sayılarının Değerlendirilmesi Süt somatik hücre tipleri: Polimorfonüklear lökositler (PMN), makrofajlar, lenfositler ve epitel hücreler. SHS artışında en çok PMN sayısında yükselme olur. Süt alımını takip eden 8 saat içinde Flow sitometrik süt hücre sayma cihazı (Bentley Somacount 150) PortaSCC cihazı
Mikroskobik sayım yöntemi A) Tek epitel hücresi B) İki adet epitel hücresi C) İki adet lenfosit D) Bir adet nötrofil lökosit ve 1 adet lenfosit (Özenç, 2005).
Kaliforniya Mastitis Test (CMT) CMT sonuçları: CMT (-), CMT (Ş), CMT (+1), CMT (+2) ve CMT (+3) olarak değerlendirilir. Sütteki ph değişiklikleri Süt somatik hücre sayısı
Mastitisin mandalarda ineklere oranla daha az oranda görüldüğü bildirilen çalışmalar olmakla birlikte (Wanasinghe 1985, Ahmad, 2001), bazı araştırmacılar inek ve mandalarda benzer oranda mastitis gözlendiğini bildirmişlerdir (Badran, 1985; Bansal ve ark., 1995). Tropik bölgelerdeki mandalarda mastitis insidensi yüksek olmaktadır (Berg Van Den, 1990).
Araştırmacı Ülke Manda İnek Meme lobu Hayvan Meme lobu Hayvan Wanasinghe (1985) Sri Lanka % 20 % 43 % 44 % 66 Alaçam ve ark. (1989) Türkiye - % 4,7-16,3 - % 6,7-18,8 Tawfik ve ark. (1991) Costa ve ark. (1997) Ahmad (2001) Moroni ve ark., (2006) Özenç ve ark. (2008) Hokbamad ve ark. (2011) Mısır % 48,6 % 29,3 - - Brezilya - % 5,8 - - Pakistan % 6,7 - - - İtalya % 63 - - - Türkiye % 8,31 % 16,8 - - İran % 13,9 % 23,7 - -
Mandalarda yapılan çalışmalarda en sık izole edilen etkenler: CNS (Koagulaz negatif stafilokoklar) (Moroni ve ark., 2006; Dhakal ve ark., 2007; Chavoshi ve Husaini, 2011) Staphylococcus aureus (Jaffery and Rizvi, 1975). Candida spp. (Özenç ve ark., 2008)
Avrupa birliği normlarına göre, manda sütünün üretimde kullanılması için gerekli olan SHS üst sınırı 400.000 hücre/ml olarak bildirilmiştir (Ceron-Munoz ve ark., 2002). Mandalarda mastitisin teşhisinde SHS değerinin kullanılabileceği ve bu değerin 200.000 hücre/ml den büyük olması gerektiği bildirilmektedir (Dhakalet al., 1992; Singh and Ludri, 2001; Moroni 2006; Tripaldi ve ark., 2010). Murrah ırkı mandalarda, klinik olarak normal sütlerde SHS değerini 151.000 hücre/ml olarak belirtilmiştir (Dhakal, 2006).
Anadolu mandalarında ise enfeksiyon başlangıcının belirlenmesinde kullanılması gereken SHS değerinin 130.000 hücre/ml, S. aureus için ise eşik değerinin 375.000 hücre/ml olduğu saptanmıştır. Bu değerler Anadolu mandalarında subklinik mastitislerin belirlenmesinde kullanılabilmektedir (Özenç ve ark., 2008). İneklerde ise SHS değerinin 100.000 hücre/ml den düşük olması normal kabul edilmektedir (Berglund ve ark., 2007).
Anadolu mandalarında subklinik ve klinik mastitis oranlarının ineklere göre oldukça düşük seviyede olduğunu saptamıştır. Bunun nedenlerinin fizyolojik faktörlerin yanında (yaş, süt verimi, ırk): Sütteki laktoferrin düzeylerindeki farklılıktan, Meme yapısındaki farklı anatomik faktörlerden kaynaklanmış olabileceği belirtilmiştir (Özenç, 2005).
Demir bağlayıcı antibakteriyel özelliği bulunan laktoferrin özellikle mukozal yüzeylerde ve sütte belirli miktarlarda bulunur (Rerter ve Oram, 1967; Gaunt ve ark., 1980; Pecorini ve ark., 2010). İnek sütlerinde bulunan laktoferrin Streptococcus agalactiae Escherichia coli Staphylococcus aureus etkenlerine karşı meme dokusunu koruduğu bildirilmektedir (Hagiwara ve ark., 2003; Kawai ve ark., 2003).
Mısır da inek ve manda sütlerinden elde edilen tank sütü ortalama laktoferrin düzeyleri sırasıyla 76.7 µg/ml ve 31.7 µg/ml olarak belirtilmiştir (Elagamy, 2000). Anadolu mandalarında ise sağlıklı meme loblarına ait süt örneklerinde ortalama laktoferrin düzeyi 27.86±1.65 µg/ml olarak tespit edilmiştir (Özenç ve ark., 2012). İtalya da 5 adet sağlıklı mandadan elde edilen süt örneklerinde ortalama süt laktoferrin konsantrasyonunu 232 µg/ml olarak saptanmıştır (Campanella ve ark., 2009). İtalya da manda süt laktoferrin düzeyinin ortalama 332 µg/ml olduğunu bildirmişlerdir (Giacinti ve ark., 2013).
Murrah mandaları üzerinde yapılan bir çalışmada, özellikle meme başı yapılarının ineklere oranla önemli derecede farklılıklar içerdiği saptanmıştır (Thomas ve ark., 2004).
Mandaların ineklere göre meme başlarının daha uzun ve daha kalın olduğu, Mandaların daha uzun bir meme başı kanalına sahip olduğu, Mandaların total sisternal boşluğu inek, koyun ve keçilere göre daha küçük olduğundan meme başları sağım öncesi daha gevşek ve boş görünümdedir. (İnek meme ve meme başları) (Sağım öncesi ve sırasında manda meme ve meme başları (Alınmıştır: Thomas, 2004))
Meme başlarının sağım esnasında boyutunun değişmesi ve mandaların küçük sisternal yapıya sahip olması nedeniyle; Sağım makinesi ile sağılan mandalarda, sağımın başlangıcında ön uyarım yapılmadan sağım başlıklarının takılması diğer türlere göre süt akışının daha geç başlamasına neden olmaktadır. Bu nedenle manuel ön uyarım mutlaka yapılmalıdır.
Sağım yönetim şekli ve sürü boyutu çok önemlidir: Küçük manda işletmelerinde mastitis Malağın emmesi veya el ile sağım Büyük manda işletmelerinde mastitis Makine ile sağım ve az ön uyarım yapılması
İneklerdeki sağım makinesi mandalara uygun olarak modifiye edilmelidir. Mandalarda genel olarak daha ağır sağım başlıkları ve bu başlıkların ağırlığının memeye dengeli dağılımı, daha yüksek vakum ve daha hızlı pulzasyon oranı gereklidir. Mısır da yüksek süt verimli mandalarda en uygun sağımın 56 kpa vakum ve 65 siklus/dakika pulzasyon hızında, 50:50 pulzasyon oranında yapılabileceği belirtilmektedir. Pakistan da Nili-Ravi mandalarında ise en uygun pulzasyon hızının 70 siklus/dakika, pulzasyon oranınında 65:35 olacağı saptanmıştır.
İtalya daki mandaların sağımında ise genellikle yaklaşık 400mm Hg vakum değerinde ineklerde kullanılan sağım sistemleri kullanılmaktadır (İneklerde 352 mm Hg). Hindistan da yapılan son çalışmalarda ise mandalarda en uygun sağımın 55 kpa vakum ve 70 siklus/dakika pulzasyon hızında, 65:35 pulzasyon oranında yapılabileceği belirtilmektedir. (Alınmıştır: http://agritech.tnau.ac.in/animal_husbandry/tecnology_milking%20machine.html)
Sonuç olarak: Yüksek süt verimli mandalar mastitis kontrol programları ile sıkı kontrol altında tutulmalıdır. Sağım hijyenine mutlaka uyulmalıdır. Sağım makinesi kullanılan işletmelerde memelere mutlaka pre-stimülasyon uygulanmalı, mandalarda uygun ekipman ve eğitimli personel ile sağım işlemi gerçekleştirilmelidir.