635 MİLAS HALI DESENLERİNİN SINIFLANDIRILMASI VE YAYINLANMAMIŞ MADALYONLU MİLAS HALILARININ TANITILMASI GÜNGÖR, İ. Hulusi SEVİNÇ, Berna TÜRKİYE/ ТУРЦИЯ ÖZET Milas sadece ince ve geniş suları (bordürleri) kullanmak suretiyle halı deseni düzenlemeleri (kompozisyonları) ortaya koyabilmiş nadir halı dokuma bölgelerinden biridir. Bu bakımdan zengin su yanışlarına (motiflerine) sahiptir. Bunun yanı sıra bölgede özgün top (elma), göl (rozet) ve göbek (madalyon) örneklerine de rastlanır. Son zamanlarda bölge halıları pastel renk değerleriyle (tonlarıyla) üretilmekte ise de eski örneklerde renkler koyu ve doygundur. Bu tebliğde eski örnekler de dikkate alınarak Milas halılarının biçim düzenlemeleri dizgesel (sistematik) bir sınıflandırmaya tabi tutulmuş ve her bir tür için birçok örnek gösterime hazırlanmıştır. Sınıflandırmanın ötesinde pek çoğu hiç yayınlanmamış Milas halılarındaki göbeklerin izleyicilere sunulması ve bunlar üzerinde açıklamalar yapılması amaçlanmıştır. Bu yapılırken gerek suların gerekse göl ve göbeklerin diğer bölgelerdekilerle nasıl bir etkileşim içinde bulunduğuna ayrıca değinilecek, XVI. yüzyılda Resmedilmiş Holbein halılarında rastlanan bazı suların üsluplaştırılarak (stilize edilerek) Bergama ve halılarında Milas halılarına geçtiği görülmektedir. Bunlar örnekleriyle verilmiştir. Ayrıca Milas halılarının desen düzenlemeleri için özgün bir sınıflandırma şeması önerilmiştir. Anahtar Kelime: Milas halı desenleri. ABSTRACT The Introduction to the Classification of Milas Carpet Designs and Previously Unpublished Madallion Winning Milas Carpet Milas is the one of the rare carpet weaving places which has carpet designs, compositions by using only wide and narrow borders. It has rich variety of border motifs (yanış). Besides there are a lot of authentic borders
636 such as ball (elma/apple) lake(rosette)and central part (göbek, medallion) in the area. Although local carpets have been made in pastel tones old samples were made in dark tones. In this paper, shape designs of Milas carpets are categorized systemically by making use of old samples. A lot of samples were prepared for the presentation show. It is also aimed to present and explain central parts(göbek) in Milas carpets Which have never presented in the show so far. Besides, the interaction between these borders, lake (rosette) central part (medallion) motifs and the other motifs in other places will be studied later. It has been observed that some carpet borders which have been seen in Holbein paintings have got through Milas carpets from Bergama carpets by being stylized these are shown in details, morcover, an orginal classification shema is suggested for designs in Milas carpets. Key Words: Milas carpet designs. ----- Milas, sadece ince ve geniş suları (bordürleri) kullanmak suretiyle halı deseni düzenlemeleri (kompozisyonları) ortaya koyabilmiş nadir halı dokuma bölgelerinden biridir. Bu bakımdan zengin su yanışlarına (motiflerine) sahiptir. Bunun yanı sıra bölgede özgün top (elma), göl (rozet) ve göbek (madalyon) örneklerine de rastlanır. Son zamanlarda bölge halıları pastel renk değerleriyle (tonlarıyla) üretilmekte ise de eski örneklerde renkler koyu ve doygundur. Bu tebliğde eski örnekler de dikkate alınarak Milas halılarının biçim düzenlemeleri dizgesel (sistematik) bir sınıflandırmaya tabi tutulmuş ve her bir tür için birer örnek gösterime sunulmuştur. Sınıflandırmanın ötesinde, bildiride, ana amaç olarak pek çoğu hiç yayınlanmamış Milas halılarındaki göbeklerin izleyicilere sunulması ve bunlar üzerinde açıklamalar yapılması düşünülmüştür. Bu yapılırken gerek suların gerekse göl ve göbeklerin diğer bölgedekilerle nasıl bir etkileşim içinde olduğuna örnek olmak üzere, XVI. Yüzyılda resmedilmiş Holbein halılarında rastlanan bazı suların üsluplaştırılarak (stilize edilerek) Bergama ve Çanakkale halılarından Milas halılarına nasıl geçtiği aşağıdaki örnekte gösterilmiştir. 1. 1 no lu resim Holbein ın Elçiler Tablosunu ve bu tabloda yer alan Anadolu halısını göstermektedir. 2 no lu resim ise bu tablodan bir ayrıntıyı vermektedir (Aslanapa,1987: 86). Bu ayrıntıda görülen geniş su (esas bor-
637 dür), 3 no lu resimde görülen Çanakkale halısında aynen kullanılmıştır. Bu su Çanakkale bölgesinde üsluplaştırılarak bitkisel yanışlardan geometrik yanışlara dönüştürülmüş ve ortaya çıkan yeni suya makas suyu denilmiştir. Resim 1: III. Holbein Tipi Hal Elçiler Tablosu,1533 Resim 2: Elçiler Tablosu ndan ayr nt Makas suyunun biçimi ile bu suyun yarısını oluşturan yarım makas suyunun çizimleri 4 ve 5 numaralı resimlerde verilmiştir (Güngör, 1984: 38). Resim 4: Makas suyu Resim 3: Oklu Hal Resim 5: Yar m Makas suyu Yarım makas suyunun içinde kalan üçgen biçimindeki yanış Boğumlu Mihraplı Milas halılarında boğum bölgesinde veya ayak basma bölgesinde hamaylı adıyla kullanılmaktadır. Resim 6: Hamayl Milas Hal s (B.Sevinç ar ivi) Resim 7: Hamayl Yan 2. Çanakkale halılarında kullanılan ve adına goldür denilen su hem tekli hem de çiftli olarak kullanılmaktadır (Güngör, 1984; 37). Bu yanış-
638 lar 8 numaralı resimde görülmektedir. Goldür yanışının Milas halılarının geniş sularında kullanıldığına örnek olmak üzere resim 9 de bir örnek verilmiştir. Bu Yanışa Milas ta karınca denilmektedir.. üzere resim 9 de bir örnek verilmi tir. Bu Yan a Milas ta kar nca denilmektedir.. Resim 8: Tek ve Çift Goldür suyu Resim 9: Çift Goldür yan l Milas hal s Bergama ve Çanakkale bölgelerinde kullanılan Çınar yaprağı isimli yanış (Deniz, 1997; 24), Milas halılarında da kullanılmaktadır (Aslanapa, 1987; 189). Resim 10 da çınar yaprağı yanışları ve resim 11 de geniş suyunda çınar yaprağı kullanılan bir Milas seccadesi görülmektedir. Bu yanışa Milas ta Meşe yaprağı adı verilmektedir. Resim 10: Ç nar yapra yan lar Resim 11: 19. yy Milas seccadesi Vak flar hal müzesi Milas halılarının sınıflandırılması yapılırken; aşağıdaki esaslardan hareket edilmiştir. 1. Suların yan yana ya da iç içe çerçeveler halinde dizilişi 2. Oluşan zeminin genişliği 3. Zemin dolgularının türü 4. Mihrap biçimi ve sayısı 5. Mihrap, içi dolgularının türü 6. Özel düzenlemeler Bu sıralamadan hareket edilerek Milas Halılarının düzenlemeleri konusunda yeni bir sistematik sınıflandırma önerilmiştir: Bu sınıflandırma biçimi birer örnekle açıklandıktan sonra zemini ister dikdörtgen biçiminde olsun, ister mihraplı olsun, bu tür halılardan göbekli (madalyonlu) olanlar hakkında daha çok örnekler verilecektir.
639 1. Zemini Yalnız Su Sütunu İle Oluşan Halılar 1.1. Zemininde sadece birkaç su (bordür) sütunu bulunanlar, 1.2. Zemininde yan yana birden çok sayıda su sütunu bulunanlar, 1.3. Zemini iç içe geniş su çerçeveleri ile oluşanlar. 2. Dikdörtgen Zeminli Halılar 2.1. Dar Zeminli Halılar 2.1.1. Zemininde çiçek yanışı olanlar 2.1.2. Zemininde birden çok göl bulunanlar 2.1.3. Zemininde tabaka dolgusu olanlar 2.1.4. Zemininde göl (rozet) bulunanlar 2.2. Geniş Zeminli Halılar 2.2.1. Zemininde göl (rozet) bulunanlar 2.2.2. Zemininde göbek (madalyon) bulunanlar 3. Mihraplı Halılar 3.1. Tek Mihraplı Halılar 3.1.1. Dar ve boğumlu mihraplı halılar 3.1.1.1. Mihrap üstü dolgulu olanlar 3.1.2. Boğumsuz mihraplı olanlar 3.1.3. Geniş tek mihrabı olanlar 3.2. Çift Mihraplı Halılar 3.2.1. Dar mihraplı olanlar 3.2.1.1. Mihrap içi yanışlı olanlar 3.2.2. Geniş Mihraplı Olanlar 3.2.2.1. Mihrap içi sade olanlar (Transilvanya) 3.2.2.2. Mihrap içi tek göllü (rozetli) 3.2.2.3. Mihrap içi çok göllü olanlar 3.2.2.4. Mihrap içi güğümlü (kartuşlu) olanlar 3.2.2.5. Mihrap içi göbekli (madalyonlu) olanlar 4. Değişik Desenli Halılar 4.1. Dokuz göllü halı modeli 4.2. Şişeli halı modeli Bu sınıflandırma önerisinden sonra, bildirinin başlığında belirtilmiş olan göbekli (madalyonlu) Milas halılarından bazı örnekler sunulacaktır. Bu örnekler içerisinde kişisel arşivlerimizdeki halılar henüz yayınlanmamıştır. Bu halılara ait teknik bilgiler örneklerin yanında verilmiştir. KAYNAKÇA Aslanapa, Oktay, (1987), Türk Halı Sanatının Bin Yılı. İstanbul: Eren Yayıncılık 86. Deniz, Bekir, (1997), Kozak (Bergama) Yöresi Halıları, Arış Dergisi, 1(2) 24-26. Güngör, İ. Hulusi, (1984), Türk Halıları. Cilt I, İstanbul: Keskin Color, 37-38.
640 1.1. Zemininde birkaç su (bordür) sütunu bulunanlar 1.3. Zemini iç içe geni su çerçeveleriyle olu anlar 1.2. Zemininde yan yana birden çok say da su sütunu bulunanlar 2.1.1. Zemininde çiçek yan olanlar
641 2.1.2. Zemininde birden çok göl bulunanlar 2.1.4. Zemininde göl (rozet) bulunanlar 2.1.3. Zemininde tabaka dolgusu olanlar 2.2.1. Zemininde göl (rozet) bulunanlar
642 2.2.2. Zemininde göbek (madalyon) bulunanlar 3.1.2. Bo umsuz mihrapl olanlar 3.1.1.1. Mihrap üstü dolgulu olanlar 3.1.3. Geni tek mihrab olanlar
643 3.2.1.1. Mihrap içi yan l olanlar 3.2.2.2. Mihrap içi tek göllü (rozetli) olanlar 3.2.2.1. Mihrap içi sade olanlar 3.2.2.3. Mihrap içi çok göllü olanlar
644 3.2.2.4.Mihrap içi gü ümlü (kartu lu) olanlar 4.1. Dokuz göllü hal modeli 3.2.2.5 Mihrap içi Göbekli (Madalyonlu) olanlar 4.2. i eli hal modeli