ENDOSKOPİ ÜNİTELERİNDE HİJYEN ve ENFEKSİYONLARIN KONTROLÜ NASIL OLMALI? Endoskopik aletlerin kompleks yapıları, temizlik ve dezenfeksiyon/sterilizasyon sırasında kullanılacak yöntem ve ajanları özel kılmaktadır. Burada amaç sadece tanı koymak veya tedavi etmek değil, gerçekleşmesi muhtemel komplikasyonların da önüne geçmektir. Bu nedenledir ki endoskopik işlemlerde enfeksiyonların önlenmesi en başta gelir. Endoskopi Ünitelerinde oda temizliğini toz kalkmayacak şekilde ve her zaman temiz alandan kirli alana doğru yapılması gerekmektedir. Oda zemininde kesinlikle fırça veya süpürge kullanılmamalıdır. Endoskopi ünitesinde hasta yatak/ sedyelerinin her kullanım sonrası ve gün sonunda yapılmalıdır. Her alet için gerekli dezenfeksiyon ve / veya sterilizasyona yönelik uygun yöntemin görevli personel tarafından belirlenmesi amacıyla, söz konusu hasta bakım araç gereçlerinin sınıflandırılması gerekmektedir. Kullanımı en yaygın olan sınıflandırma sistemi, 1968 yılında Earle H. Spaulding tarafından önerilmiştir. Spaulding sınıflaması Spaulding, araç-gereçleri sınıflandırmada potansiyel olarak enfeksiyon oluşturma riskine göre üç kategori önermiştir. Bunlar; kritik, yarı kritik ve kritik olmayan malzemelerdir. Tıbbi cihaz ve malzemelerin enfeksiyon risk sınıflandırması ve kullanılacak yöntemler
Endoskop ve Aksesuarlarının Dekontaminasyon İşlemi Mukoza ile temas eden gastroenterolojik endoskop, bronkoskop ve larengoskop gibi yarı kritik aletlerin her işlem sonrası yüksek düzey dezenfeksiyonu gereklidir. Bu aletlerin biyopsi forsepsleri, skleroterapi iğneleri, elektrokoter probları vb. gibi aksesuarları kritik aletler grubunda değerlendirilir ve bu aletler ya tek kullanımlık olmalı ya da steril edilmelidir. Endoskopi ünitesinde çalışan sağlık personeli hem kendi sağlığını korumak, hem de hasta sağlığını korumak için standart enfeksiyon kontrol önlemlerine uymalı. Endoskop temizlik-dezenfeksiyon işlemi sırasında kan ve vücut sıvılarının sıçrama ihtimaline karşı ve kullanılan kimyasallardan korunmak için personel koruyucu ekipman kullanılmalı (Giyme sırası: önlük, maske, gözlük veya yüz koruyucu, eldiven. Çıkarma sırası: eldiven,, gözlük veya yüz koruyucu, maske, önlük).
Dekontaminasyon işlemi: Dekontaminasyon işlemi basamakları sırasıyla; 1) Temizlik: 1) Temizlik 2) Durulama 3) Dezenfeksiyon 4) Son durulama 5) Kurutma 6) Saklama Temizlik endoskopi ve aksesuarlarını hazırlama işlemlerinin en önemli aşaması olup, daha sonraki dezenfeksiyon/ sterilizasyon kademesinin de etkinliği için gereklidir. Hem manuel yıkama hem de makinede yıkama öncesi mutlaka temizlik işlemi yapılmalı. Endoskop temizliğinde kullanılan fırçaların boyutları kanalların ve aksesuarların boyutlarına uygun olmalı. Enzimatik deterjanlar her kullanımdan sonra değiştirilmeli, bir sonraki işlem için yeni solüsyon hazırlanmalı. Temizlik işlemleri/ön temizlik: Endoskop hastadan çıkarıldıktan hemen sonra kurumadan dış yüzeyi pamukçuk bırakmayan bir kompresle silinmeli. Kanallardan önce basınçlı su arkasından hava verilmeli, aspirasyon ve çalışma kanalından bol miktarda su geçirilmeli. Kaçak testi (sızdırma testi): Endoskoplar hasar yönünden gözden geçirilerek kaçak testi (leak age) mutlaka yapılmalı. Kaçak testi yapılmadan önce ayrılabilen tüm parçalar ayrılmalı (hava/su vanaları, emme vanaları, distal kapak) ve üretici firma talimatına göre test edilmeli. Endoskobun ayrılabilen bütün parçaları sökülerek temizleme konteynırına alınmalı ve enzimatik deterjan çözeltisine batırılmadan önce sıvı temasının engellenmesi gereken kısımlar konektörleri ile kapatılmalı ve deterjanlı suya tamamen batırılmalı. Endoskobun tüm kanalları deterjanlı suyla doldurulmalı (temizlik adaptörleri takılıp kanallarda hiç hava kalmayıncaya kadar enzimatik derterjanla doldurulmalı). Endoskopun dış yüzeyi tek kullanımlık kompresle temizlenmeli, distal uç ( hava-su ağzına önem verilerek) yumuşak bir diş fırçası ile fırçalanmalı. Biyopsi kanal girişi, aspirasyon ve hava/su valf girişleri özel fırçalar ile temizlenmeli, çıkabilen tüm valfler sökülmeli ve fırçalanmalı. Tüm erişilebilir kanallar endoskop temizleme fırçası ile fırçalanmalı. Tüm fırçalama işlemleri enzimatik deterjan solüsyonu içinde yapılmalı. 2) Durulama: Temizleme işlemi sonrasında kanallar bol suyla durulanmalı. Dezenfeksiyon işlemine geçmeden önce hava ile kurutulmalı.
3) Dezenfeksiyon: Endoskopların dezenfeksiyonunda yüksek düzey dezenfektanlar kullanılmalı. Kullanılan dezenfektan madde endoskoplara ve aksesuarlarına zarar vermemeli. Kullanılan dezenfektanın etkinliği (minimal etkin konsantrasyon-mek) her günün başında test stripleri ile kontrol edilmeli ve kayıt tutulmalıdır. Dezenfektanın kullanım süresi dolduğunda ve MEK değerinin altında konsantrasyon tespit edildiğinde solüsyon değiştirilmeli. Dezenfektan değişimi sırasında konteyner temizlenmeli ve dezenfekte edilmeli. Dezenfeksiyon işlemi: Endoskop, valf ve düğmeler dezenfektan solüsyona tamamen batırılmalı. Endoskop kanallarının hepsi dezenfektan solüsyonla doldurulmalı. Etkili bir dezenfeksiyon için tüm yüzeyler ve kanallar yeterli sürede dezenfektanla temas etmeli. 4) Son durulama: Dezenfeksiyondan sonra kimyasal artıkların toksik etkisini önlemek için aletler yeterli ölçüde durulanmalı. Endoskobun dış yüzeyi, tüm kanallar, vanalar ve distal kapaklar durulanmalı. Normal musluk sularında psödomonas ve mikobakteriler gibi çeşitli mikroorganizmalar bulunabilmektedir. Bu nedenle durulama işlemi steril su ya da filtrelenmiş suyla yapılmalı. Durulama işlemi musluk suyu ile yapılırsa arkasından endoskop yüzeyleri ve kanallarının %70 alkolden geçirilmeli ve basınçlı steril hava ile iyice kurutulmalı. 5) Kurutma: Islak ortam mikroorganizmaların kontaminasyonunu ve yayılmasını kolaylaştırır. Bu durumu önlemek için tüp ve kanalları iyice kurutulmalı. Kurumayı kolaylaştırmak için kanallardan %70 alkol ve arkasından basınçlı hava geçirilmeli. Endoskoplar kurumalarını kolaylaştırmak için kontrol valvleri, başlıklar, uç parçaları takılı olmadan dik bir şekilde asılmalı ve birbirine temas etmeyecek şekilde saklanmalı. Bu iş için kullanılan dolap veya kabinler kolay temizlenebilir malzemeden yapılmalı.
6) Saklama: Dekontaminasyon işlemi görmüş endoskoplar yeniden kontamine olmalarını engelleyecek ve zarar görmeyecek bir şekilde muhafaza edilmeli ve kesinlikle taşıma çantalarında taşınmamalı. Otomatik makine ile dezenfeksiyon Dezenfeksiyon işlemine kadar tüm temizlik işlem basamakları manuel temizlikte olduğu gibi uygulanmalı. Üretici firma önerilerine göre endoskobun tüm kanalları makineye bağlanmalı ve endoskop dezenfektana tamamen batırılmalı. Makinede aksesuarlar için özel yer yoksa parçalar ayrılıp yıkanmalı. Endoskobun tüm kanallarından dezenfektan ve durulama suyu geçecek şekilde dezenfeksiyon döngüsünün tamamlanması beklenmeli. Eğer dezenfeksiyon döngüsünde kesinti olmuşsa yüksek düzey dezenfeksiyon sağlanamaz. Bu durumda işlem tekrar edilmeli. Makinede son olarak alkolle durulama siklusu yoksa, bu basamak manuel olarak tüm kanallara hava verilerek tamamlanmalı. Makinede enzimatik solüsyonla yıkama siklusu varsa, kullanılan ürün makine ve endoskoplar için uygun olmalı. Kurulama ve saklama basamakları manuel dezenfeksiyonda olduğu gibi yapılmalı. Endoskop Aksesuarları Endoskop temizliğinde kullanılan fırçalar ya tek kullanımlık olmalı ya da her kullanımdan sonra temizlenerek yüksek düzey dezenfeksiyon veya sterilizasyon işlemlerinden geçirilmeli. Gün sonunda endoskopi sisteminin tüm çıkan parçaları, yıkamada kullanılan kaplar, fırçalar yıkanmalı ve eklem yerleri özellikle fırçalanmalı ve dezenfekte edilmeli. Endoskopların biyopsi forsepsleri, skleroterapi iğneleri, elektrokoter probları gibi mukozal bariyeri geçen aksesuarlarının yüksek düzey dezenfeksiyonu uygun değildir. Her işlem sonrası temizlenmeli ve steril edilmeli veya tek kullanımlık olmalı. Endoskop irrigasyonu için kullanılan şişe ve bağlantı hortumları günde bir kez steril edilmeli veya yüksek düzeyde dezenfekte edilmeli. Bu şişelere steril su konulmalı.
Kaynaklar 1. Guideline for disinfection and sterization in healthcare facilities, 2008. http://stacks.cdc.gov/view/cdc/11560/, Erişim Tarihi: 20 Kasım 2013. 2. Alvarado CJ, Reischelderfer M. APIC guideline for infection prevention and control in flexible endoscopy. Am J Infect Control 2000; 28: 138-155. 3. Multisociety guideline for reprocessing flexible gastrointestinal endoscopes:2011. Gastrointestinal Endoscopy 2011; 73 (6): 1075-1081. 4. ESGE-ESGENA guideline: Cleaning and disinfection in gastrointestinal endoscopy, 2008. 5. http://hastaneler.erciyes.edu.tr/pdf/endoskopi.pdf, Erişim Tarihi: 20 Kasım 2013. 6. http://www.gata.edu.tr/duyurular/merkezi_sterilizasyon_uniteleri_ve_uygulamlari, Erişim Tarihi: 20 Kasım 2013. Hazırlayan Hem. Leman BUDAK Acıbadem Eskişehir Hastanesi Enfeksiyon Kontrol Hemşiresi Hazırlanma Tarihi: 25 Kasım 2013