Giriş....3 Engelli Farkındalık Testi: Kendinizi Kontrol Ediniz-1.....5 Bölüm 1: Stereo Tipleri Tanıma - Engellileri Stereo Tiplemeden Anlamaya Doğru 1.1. Engelli Bireyler Hakkında Stereotip (Kilişe) Önyargılar...7 1.2. Engellilerle İletişim: Genel İletişim Tüyoları..12 1.3. İçerme veya Entegrasyon 17 1.4. Farklı Ülkelerdeki Engelli Anlayışları 19 1.5. Engelli Tipleri 25 Bölüm 2: Eşit Fırsatların Sağlanması 30 Engelli bireylerle eğitim, Engelli bireylerle öğrenme, Engelli bireylerle çalışma 2.1 İletişim ve Etkileşim (Engeli olan bireyle iletişim için temel bilgiler).. 33 2.1.1. İşitme Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri. 38 2.1.2. Görme Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri 42 2.1.3. Bedensel veya Ortopedik Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri 44 2.1.4. Zihinsel Veya Zeka Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri. 46 Bölüm 3: Pratik Egzerzisler/Aktiviteler..49 Engelli Farkındalık Testi: Kendinizi Kontrol Ediniz-2......55 Son değerlendirmeler.56 Teşekkür....57
Toplumumuz kişisel farklılıklar zenginliğimizdir derken genelde çelişki içerisindedir. Bu bağlamda herkesi mümkün olduğunca normal yapabilmek için genelde tıbbi çalışmalar ve araştırmalara odaklanmak gerekir. Engelli Bireyler Hakları Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (2006) iki sebeple toplumlar için en önemli belgedir: Birinci sebep, belgede her bir insanoğlu, hiç kimse veya bütün insanlar gibi genel terimler kullanılmasıdır. İkinci sebep ise, bu belgenin insan hayatının her safhasını kapsamasıdır. Çünkü herhangi bir zaman içerisinde normal olan bir bireyin, hayatının geri kalan kısmında engelli bir birey olma ihtimali vardır. Sözleşmenin amacı yalnızca hakların talebi gibi görünse de, bundan daha fazlası kastedilmektedir. Birleşmiş Milletler Sözleşmesi en başından itibaren engelli bireylerin toplumsal aktivitelere katılımının iletişim, dil, engellilik temelinde ayrımcılık, elverişli mesken, herkese uygun yaşam alanı küresel tasarımı gibi engeller nedeni ile güçleştirildiğini beyan etmektedir. Ancak bu türden güçleştirmeler veya engeller, çoğu zaman engelli bireylerin kendilerinden kaynaklanmaktan ziyade toplumun gündelik eylem ve işlemlerinden kaynaklanmaktadır. Özellikle, gerçek bir demokratik katılım için herkese uygun yaşam alanı küresel tasarımı nın yedi prensibinin kullanılması önemlidir. Bu bağlamda çevre, ürün ve iletişim kanallarına ulaşım sadece engelli bireyler için daima zor değildir. Aynı zamanda diğer insanların kullanımı için de bu türden düzenlemelerin yapılması gerekmektedir. Birleşmiş Milletler Sözleşmesi ve herkese uygun yaşam alanı küresel tasarımından sadece engelli bireylerin Çevre ve hizmetlere ulaşımını değil, aynı zamanda toplumda herkesin hayatının kolaylaştırılmasını anlıyoruz. Bu çerçevede yaşayan engelli bireylerin ihtiyaçlarının karşılanmaya çalışılmasını bir kayıp değil, toplum için bir kazanç olarak görebiliriz. Bu sayede dünyada yaşayan her şahıs için yenilikçilik, yaratıcılık, değişim ve kültürel zenginlik kaynakları oluşturma imkânı doğacaktır. Belki de eşit ve kimliklere saygılı bir toplum yaratmak için bu değişim ve dönüşümler gerçek bir mücadele olacaktır. Kitlelere uymak, normal olmak, bizlere gerçek bir demokratik yaşam getiremeyeceği gibi, aynı zamanda stereo tipleme, önyargı ve ayrımcılıkla mücadele konusunda farkındalık yaratma ve insanların yeteneklerini geliştirme konusunda yardımcı olmayacaktır. Ve şimdi Engellilerle Etkileşimde Görgü Kuralları Modülü müzü zevkle okumaya başlayabilirsiniz! Seyahatimiz başlıyor.
- UN Convention for the Rights of Persons with disability: http://www.un.org/disabilities/convention/conventionfull.shtml - Universal Design: http://universaldesign.ie/ - UNESCO, Universal Declaration on Cultural Diversity: http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001271/127162e.pdf - International Classification of Functioning: http://psychiatr.ru/download/1313?view=1&name=icf_18.pdf
Kendinizi Kontrol Ediniz-1 Bazen engelli bireyler gibi farklı olduğunu düşündüğümüz insanlarla etkileşim içerisinde olmaktan rahatsızlık duyarız. Engellilere karşı etik davranışlar konusunda ne kadar bilgili olduğumuzu ölçmek için bu kısa testi cevaplayınız. Eğer doğru cevapları bilmiyorsanız endişelenmeyiniz. Cevapları Engellilerle Etkileşimde Görgü Kuralları Modülü eğitim materyalleri içerisinde bulabileceksiniz. Ümit ediyoruz ki, bu materyaller sizin engellilerle çalışma ve eğitim esnasındaki etkileşiminizde daha rahat olmanıza yardımcı olacaktır. Soru 1. Birisiyle karşılaştığınızda veya tanıştırıldığınızda karşınızdaki kişinin elini sıkmak için elinizi uzattığınızda onun elinin protezli olduğunu gördüğünüzde ne yaparsınız? a. Elinizi çekersiniz ve kendinizi tanıtmaya devam edersiniz. b. Herkesle olduğu gibi sağ elinizi uzatmaya devam edersiniz. c. Sol elinizi uzatırsınız. Soru 2. Yanında rehber-işaret dili tercümanı bulunan işitme engelli biriyle karşılaştığınızda ne yaparsınız? a. İşitme engelli bireyin yüzüne bakarak konuşmaya devam edersiniz. b. Rehber-işaret dili tercümanının yüzüne bakarak konuşmaya devam edersiniz. c. Her ikisinin de ayrı ayrı yüzüne bakarak konuşmaya devam edersiniz. Soru 3. Tekerlekli sandalye veya bastonla hareket etmede zorluk yaşayan birisini gördüğünüzde ne yaparsınız? a. Görmezlikten gelip yolunuza devam edersiniz. b. Yardıma ihtiyacı olup olmadığını sorarsınız. c. Herhangi bir teklifte bulunmadan yardım edersiniz.
Soru 4. Konuşma güçlüğü yaşayan bir şahısla konuşmaktasınız. Onun kullandığı kelime ya da cümlelerden birkaç tanesini anlayabiliyorsunuz. Bu durumda ne yaparsınız? a. Söylediğini anlıyormuş gibi davranırsınız. b. Anladığınız kısmı tekrar eder ve geri kalan kısmı karşınızdaki şahıstan tamamlamasını istersiniz. c. Gülümser ve en kısa sürede ondan uzaklaşırsınız. Soru 5. Tekerlekli sandalye kullanan bir şahısla konuşurken hangisini tercih edersiniz. a. Eğer varsa bir sandalye de siz bulur onunla aynı seviyede konuşursunuz. b. Onunla ayakta konuşmayı tercih edersiniz. Yukarıdaki sorular Baum ve arkadaşları tarafından 2004 yılında yayınlanan kitaptan üretilmiştir. Bir engelli bireyle karşılaştığınızda en önemli şey, diğer şahıslarla karşılaştığınız durumlarda olduğu gibi, kendi duygu ve anlayışınızı kullanarak onun engelliliğine rağmen onu birey olarak anlamaya çalışmaktır.
1.1 Engelli bireyler hakkında stereotip önyargılar İlk intibaılarına göre herkes başkaları hakkında bir fikir ya da kabul oluşturur. Bu kabuller birilerinin görüntüsüne, kılık kıyafetine, konuşmasına veya hareketlerine göre yapılabilir. Bazen bu kabuller doğru olabilir, fakat çoğu zaman doğru değildir. Bizim ön kabullerimizin yanlış olabileceğini ve birilerine yapacağımız muamelede ilk intibaımızın etkili olmaması gerektiği konusunu hatırımızda tutmamız gerekmektedir. Bir şahıs veya gurubun genel karakter görünümü veya sıfatları konusundaki kabullere stereo tip denilmektedir. Bu kabuller bir kişi veya gurubun bedensel, zihinsel, kültürel, mesleki veya şahsi farklı özelliklerinin abartılmasıyla ortaya çıkartılır. Stereo tiplemeler ayrımcıdır. Çünkü şahsın bireyselliğini görmezlikten gelir. Eğer bir şahıs veya gurup negatif düşünceler ve stereo tiplemeler sonucunda toplumdan dışlanır, iş verilmez, taciz edilirse bu durum onlara karşı ayrımcılık anlamına gelir. Stereo tiplemeler, Avrupa Birliği nin farklı ülkelerinde bir takım kişi veya gurupların işe alınmada ayrımcılık gibi adaletsiz muamelelere tabi tutulmasına sebep olmaktadır. YUNANİSTAN daki mevcut hukuk çerçevesine göre (Kanun 3699/2008: Özel eğitim ve engelli bireylerin eğitilmesi veya özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin korunması ve sosyal hizmetlerde öncelikli muamele görmesi) engelli bireyler kötü muameleden korunma, eğitim kurumlarına ve sağlık kurumlarına ulaşım konusunda aynı haklara sahip olmalarına rağmen pratikte bunlar hayata geçirilemeyebilmektedir. Örneğin: İşitme engelli öğrenciler işaret dili tercümanı olmayan üniversitelerin derslerine devam edememektedir. Görme engelli öğrenciler yeterince sesli kitap, kayıt veya elektronik formda ders malzemeleri olmaması nedeniyle sorumluluklarını yerine getiremeyebilmektedirler. Bunlara ilave olarak farklı engellilikleri olan bireylerin ihtiyaçlarına uygun hizmetler sağlanmayabilmektedir. Zihinsel engelli bireyler ve otizm gibi yaygın gelişimsel bozukluklar nedeni ile ciddi davranış problemleri olanlar bütün alanlarda çok daha büyük problemler yaşamaktadırlar. Özellikle kurumlarda kapalı tutulan engellilerin korunmasına daha çok ihtiyaç vardır. 1 1 https://www.european-agency.org/sites/default/files/gr-policy-summary-report.pdf
İTALYA da bir şahsın veya ailesinin en zor zamanları eğitim sisteminin korumasının bittiği anda başlamaktadır. Okul sonrası engelliler hep evde bulunurlar. Bu durumda okul sonrası engelli bireyin kaderi bir cümleyle görünmez olurlar ile özetlenebilir. Okul dönemi sonrasında engelli bireyler topluma uyum ve fırsat eşitliği haklarını evlerinde kaybederler. Çalışma dünyasına engellilerin dahil olma oranları hala oldukça düşüktür. Yirmi dört yaş üzeri engellilerin sadece % 31,4 ü çalışmaktadır (CENSIS 2014 Raporu). Çalışanların da % 60 dan fazlası standart dışı iş akdi ile çalışmaktadırlar. Engelliler çoğu zaman sosyal vakıflarda gerçekte bir kontratları olmadan stajyer veya düşük gelirli statülerde çalışmaktadırlar. Bu kişilerin aldıkları ücretler % 70 in üzerinde bir oranla asgari ücretin altında veya emsallerine göre daha az olmaktadır. Buna ilave olarak engelliler eğitim seviyeleri ve yeteneklerine göre emsallerinden daha alt statüdeki işlerde çalışmaktadırlar. LATVİYA daki iş piyasasında ayrımcılık konusu ile ilgili 353 engelli ile yapılan araştırmada engellilerin % 57 sinin iş piyasasına katılmadığı, % 17,5 inin iş aradığı ve % 25,3 ünün işi olduğu tespit edilmiştir. Engellilere günlük hayatlarında ayrımcılıkla karşılaşıp karşılaşmadıkları sorulduğunda % 45,7 si ayrımcılıkla karşılaşmadıklarını, % 22,6 sı ayrımcılığa uğradıklarını, % 31,8 i ise bu soruya cevap vermeyeceklerini beyan etmişlerdir. Çalışan engellilere iş yerlerinde ayrımcılık ile karşılaşıp karşılaşmadıkları sorulduğunda; %16,6 sı ayrımcılıkla karşılaştıklarını beyan etmişlerdir. Ayrımcılıkla karşılaşanların üçte biri ayrımcılığın 3-5 sefer tekrar ettiğini, beşte biri ise 6-10 sefer ayrımcılığa uğradıklarını beyan etmişlerdir. 2 MALTA da Ayrımcılık Avrupa-barometresi 2012 Araştırmasına göre: Katılımcıların %23 ü engellilere karşı ayrımcılığın çok yaygın olduğunu, % 64 ü ise az bir miktar olduğunu beyan etmiştir. Fırsat Eşitliği Kanunu Engelliler Milli Komitesi verilerine göre ilk 10 yıllık faaliyetler içerisinde her yıl yaklaşık 100 ayrımcılık olmak üzere toplamda 1000 ayrımcılık olayını araştırmak zorunda kalındığı görülmüştür. Şikâyetlerin büyük bir çoğunluğu fiziki erişim şikâyetlerini içermektedir. Diğer sosyal engeller eğitim, çalışma, konut, mal ve hizmet sunumları ve sigorta şikâyetlerini içermektedir. Ayrıntılı bilgi için dipnottaki rapor okunabilir. 3 2 http://www.nva.gov.lv/docs/30_532182ec87ebe6.54266345.pdf 3 http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_393_fact_mt_en.pdf
POLANYA da, birçok alanda önemli oranda ayrımcılık görülmektedir. Ancak burada, mimari tasarım ve iş piyasası alanındaki ayrımcılık raporuna değinilecektir. Mimari tasarım alanındaki ayrımcılıklar: Polonya hukukunda uzun yıllardan beridir yatırımcılara engellilerin ihtiyaçlarına uygun yapılar yapmaları konusunda bir takım zorunluluklar getirilmiştir. Fakat çoğunluk bu yapı mevzuatını uygulamamaktadır. Ülkede çok sayıda bina hala engellilerin yaşaması için uygun değildir. Binaların engellilere uyumu çoğu zaman, binaların girişinde sona ermektedir. Örneğin: Çok sayıda binada katlar arası geçişler sadece merdivenle yapılmaktadır. Ayrıca engellilere uygun tuvaletler bulunmamaktadır. Toplu ulaşım sektöründe de bu duruma sık sık rastlanmakta olduğundan dolayı Yüksek Denetleme Kurulu 2011 raporuna göre; tren istasyonlarının % 85,1 nin engellilerin ihtiyaçlarına uygun hizmetler sunmadığı tespit edilmiştir. İş piyasasındaki ayrımcılıklar: Birçok Avrupa ülkesinde olduğu gibi Polonya da da engellilere uygun iş bulunması oldukça zor ve karmaşıktır. Ulusal İstatistik Kurumu (GUS) İş Piyasası Araştırmasına (BAEL) göre; İş piyasasındaki bir takım olumlu gelişmelere rağmen 16 yaş ve üzeri engellilerin işsizlik oranı çok yüksektir. Olumlu gelişmelerin kaynağında da engelli birey çalıştıran işyerlerine devletin ekonomik destek sağlaması yatmaktadır. Ayrıca çok sayıda engelli düşük gelir statülerindeki işyerlerinde çalışmaya devam etmektedir. 4 İSPANYA da, engelli bireylere karşı ayrımcılık uygulanan alanlardan birisi de iş piyasasıdır. İleri derecede engelli bireyler ve birden çok engeli olan bireyler özellikle dezavantajlı konumdadır. Buna ilave olarak zihinsel engelli, işitme engelli ve doğuştan engelli bireyler çok daha az çalışma fırsatı bulabilmektedirler (Fundacion ONCE, 2011). Yapılara Ulaşım Kanunu na uymayan (Kanun 49/1960-21 Haziran Yatay Yapı Kanunu; 15/1995-30 Mayıs Engelli Bireylere Yönelik Mimari Engellerin Kaldırılması Kanunu) özel sektör ve kamu sektörü binalarına erişim ise bir başka ayrımcılık noktasıdır. CERMI tarafından yayınlanan İnsan Hakları ve Engellilik İspanya 2012 Raporu na göre daha farklı alanlarda engellilerin sık sık karşılaştığı ayrımcılıklar da bulunmaktadır. 5 4 http://www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach-/rynek-pracy/ 5 www.convenciondiscapacidad.es
Avrupa Topluluğu İstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı PROGRESS (2007-2013) tarafından desteklenerek Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı tarafından 2010 yılında yapılan Özürlülüğe Dayalı Ayrımcılığın Ölçülmesi Araştırması na göre; TÜRKİYE de engelliler iş, eğitim, sağlık hizmetleri, dinlenme, boş zaman aktiviteleri, bağımsız yaşam, topluma ve toplumsal yaşama katılım, politik süreçlere katılım, adalete ulaşım ve bilgiye ulaşım konularında büyük ayrımcılıklarla karşılaşabilmektedirler. Araştırma bulgularına göre Türkiye deki engellilerin % 36,3 ü okuma yazma bilmemekte, % 14,9 u okuma yazma bilmekte ancak herhangi bir okuldan mezun olmamış durumda, % 33 ü ilkokul mezunu ve sadece % 6,6 sı ortaokul mezunudur. Engelliler arasında işsizlik % 45,2 dir. Buna ilave olarak, bir işte çalışan engellilerin % 22,6 sı ya asgari ücretin altında ücret almakta ya da dengi olan diğer işçilerden daha az ücret almaktadır. Bu sebeple birçok engelli ve engelli aileleri yoksulluk içerisinde yaşamak zorunda kalmaktadır. Ayrıca engellilerin sağlık hizmetlerinden yararlanmada da önemli ayrımcılıklara uğradıkları tespit edilmiştir. Diğer bir husus, engellilerin % 81 inin daima veya çoğu zaman oy kullanmasına rağmen, siyasi partilerin onların ihtiyaçlarına uygun hizmetler konusunda politikalar ürettiğine dair engelliler arasındaki inancın sadece % 4,1 olmasıdır. Adalete erişim konusunda engellilerin üçte biri sık sık engellerle karşılaşmaktadır. Dinlenme veya boş zaman faaliyetleri esnasında engellilerin %49,4 ü çoğunlukla ayrımcılıkla karşılaşmaktadır. Son olarak engellilerin % 57,6 sı toplum içerisine veya toplumsal aktivitelere katılmakta daima veya sık sık ayrımcılık yaşamaktadırlar. Yukarıda ismi geçen ülkeler tarafından sunulan bilgiler göstermektedir ki, engellilere karşı ayrımcılık dünyanın her tarafında mevcuttur. Ayrımcılık tarifi: Önyargı, tutum, stereo tiplemeler neticesinde bir takım kişi ve guruplara karşı uygun olmayan davranış sergilemektir. Bu durum başka guruplardan beklenmeyen davranışların veya kriterlerin engellilerden beklenmesi şeklinde de olabilir. Engelliler hakkındaki stereo tiplemeler: Aciz veya bir şeyler yapmaktan aciz Çocuk gibi Özel ihtiyaç sahibi Trajedi mağdur veya mustarip Hayra ve merhamete muhtaç Topluma yük veya kahraman (gazi)
Örneğin, zihinsel engelli insanları tarif eden şu kelimeler olumsuzdur: Tehlikeli, tımarhanelik, dengesiz vb. Hala bu gruplarla ilişkilendirilebilecek pozitif bir takım özellikler de bulunmaktadır. İstatistikler göstermektedir ki zihinsel engelli insanların şiddet kullanım oranları halkın genel oranından daha yüksek değildir. Buna ilave olarak akıl hastalıklarının birçoğu tedavi edilebilir durumdadır. Diğer stereo tiplemeler gibi engelli temelli stereo tiplemeler de ailevi veya toplumsal etkilerden kaynaklanmaktadır. Engelli şahısların toplumdan saklandığı günler hala bazılarının hafızasındadır. Çocuklar bir zamanlar ya evde öğrenim görürlerdi ya da hiç göremezlerdi veya engelli yetişkinler özel merkezlerle çalışırlardı. Etrafta engelliler olmadan engelliler hakkında birşeyler öğrenmek, onlarla etkileşimde bulunmak veya birlikte çalışmak oldukça zordur. Engellilerle birlikte çalışmanın önemini ancak şimdilerde anlamaktayız. Bu sebeple ancak bu nesil engellilerle birlikte öğrenme, öğretme, çalışma ve yönetme konusunda gerekli olan tecrübelere sahip olma imkânını daha fazla elde edebilir.
1.2 Engellilerle İletişim: Genel İletişim Tüyoları Kullanılan dil gerçeği hem yansıtır hem de şekillendirir. Engelliler hakkında kullandığımız dil engelliliğinin algılanması konusunda çok önemli etkilere sahiptir. Bu sebeple kullandığımız kelimeler negatif değil pozitif olmalı ve asla kırıcı olmamalıdır. Çünkü ayrımcılık dili örneğin, sakat, mankurt, geri zekâlı gibi kelimeler hem negatif tavır, hem negatif davranışları hem de engellilere karşı eşit olmayan sosyal statü ilişkilerini doğurabilir. Buna ilave olarak ses tonu çok önemlidir. Engelli bireyler engeli olmayan bireylerden ne fazla cesur ne de daha fazla mağdur/korkak kişilerdir. Bu sebeplerle onlarla konuşma esnasında zorbalık, baskınlık veya bu türden yargı ifade eden kelimeler kullanılmamalıdır. GENEL İYİ UYGULAMA ÖRNEĞİ 1. Bireyleri ilk sıraya koyunuz; onların engellerini veya eksikliklerini ikinci sıraya alınız. Engellilerin engel durumları onların kim oldukları, neye benzedikleri veya neler hissettikleri hakkında bilgi vermez. Siz onları bir birey olarak kabul etmeli ve araştırmalarınızı buna göre yapmalısınız. Lütfen engelli yerine engelli birey ifadesini kullanınız. 2. Sakat, özürlü, kör, topal, ahraz vb. gibi demode olmuş eski ifadeleri kullanmaktan kaçınınız. Engelsiz bedenli, bedensel engelli, farklı kabiliyetli veya yetenekli, hastalıklı gibi kelimeleri kullanmaktan da şiddetle kaçınılmalıdır. Engelli ve sakat arasındaki nüansı fark ediniz. Birisi ayağını bir trafik kazasında kaybederse bu engelleyici durum şahsın hayatı boyunca devam edecektir. Bu şahıs yürümekte, bir şeylere binmekte (ata binme, bisiklet sürme, araba sürme vs.) veya garson olarak çalışmakta güçlük çekebilir. Fakat aynı şahıs kart oyunları oynarken, yemek pişirirken veya bilgisayar kullanırken bir sıkıntı çekmeyebilir. 3. Engelli bir birey hakkında konuştuğumuzda engelliliğe bir hastalık olarak bakmayınız. Hastalık başkalarına da geçebilen kötü bir sağlık durumunu ifade eder. Oysaki engelli bireyler çoğu zaman herhangi bir insan kadar sağlıklıdırlar. 4. Engeli olmayan insanları normal bireyler olarak nitelemekten sakınınız. Çünkü bu ifade engelli bireylerin anormal oldukları anlamına gelebilir. 5. Engelli bireyle üçüncü şahıslar aracılığıyla değil, doğrudan iletişime geçiniz. 6. Engelli bireyler hakkında bir takım deyimler kullanmak kabul edilebilir. Örneğin, görme engelli bir bireye sizi görmek güzeldi, sonra görüşürüz gibi ifadeler kullanılabilir. Çünkü onlar da buna benzer ifadeler kullanabilmektedirler.
Engelli bireyler için kullanılabilecek doğru ve uygunsuz ifadeler tablosu aşağıda verilmiştir. UYGUNSUZ İFADELER DOĞRU İFADELERT KÖR Görme engelli birey Önemli ölçüde görme kaybı olan veya görmesi zayıf birey SAĞIR ve DİLSİZ İşitme engelli birey SPASTİK Serabral palsyli birey Not: Bu hastalık genellikle doğum esnasında yaşanan veya doğumdan hemen sonra travma ile ortaya çıkan bir durumdur. Sinir sisteminde oluşan zarardan dolayı kaslar kasılır. Bu sebeple şahıslarda kontrol dışı hareketler oluşur. EPİLEPTİK Epilipsisi olan birey GERİ ZEKALI / YAVAŞ ÖĞRENEN Öğrenebilir Zihinsel Engelli birey TEKERLEKLİ SANDALYEYE BAĞLI Tekerlekli sandalye kullanan birey ENGELLİ TUVALETİ Erişimli tuvalet Not: Erişimli tuvaletler engeli olan bireyler tarafından kullanılmak üzere özel dizayn edilmiş, alanı geniş, tutunma yerleri de olan mekânlardır. ENGELLİ PARKI Erişimli Park Not: Erişimli park engeli olan bireylerin girişi yakın yerlerde tekerlekli sandalyeyle birlikte arabalarını park edip inmelerini, binmelerini ve transferlerini kolaylaştıracak yerlerdir.
Farklı dillerde uygun ve uygunsuz ifade kullanım örnekleri: Uygunsuz Uygun MALTA Kör Għami Nieqes mid-dawl Sağır Trux Nieqes mis-smiegħ Engelli Inkapaċitat Persuna b'diżabilità Zekâ özürlü Ritardat Persuna b diżabilità mentali GREECE Kör Κωφάλαλος (deaf-mute) Ο εκ γενετής κωφός που δε μπορεί δικαιολογημένα να μιλήσει Sağır Αόματοι (people without Οι τυφλοί eyes) Down Sendromlu Μογγολάκια (mongoloid) Τα άτομα με σύνδρομο Down Zekâ özürlü Τρελοί (crazy) Τα άτομα με ψυχικές διαταραχές Engelli birey Görme engelli birey Sağır ve dilsiz Bedensel engelli birey Tekerlekli sandalye kullanan birey SPAIN Discapacitado, anormal, incapacitado, deficiente, minusválido Ciego, invidente, cieguito, cegato, corto de vista, tuerto Mudo. Sordo, sordomudo; sufre una pérdida Mutilado, inválido,paralítico, cojo, tullido, lisiado Confinado/postrado en una silla de ruedas. Persona con discapacidad Persona ciega, persona con discapacidad visual, persona con baja vision Persona sin habla, persona que utiliza comunicación aumentativa. Persona sorda, persona con discapacidad auditiva Persona con discapacidad física Persona con movilidad reducida Persona usuaria de silla de ruedas
TURKEY Engelli birey Sakat (invalid, faulty, Engelli birey deformed, handicapped, defective) Engelli birey Özürlü (faulty, defective) Engelli birey Engelli birey Eksik (deficient, incomplete) Engelli birey Görme engelli birey Kör (blind, dull) Görme engelli birey İşitme engelli birey Sağır (Deaf) İşitme engelli birey Konuşma engelli birey Ahraz (Dumb, mute) Konuşma engelli birey Inappropriate Appropriate LATVIA Engelli birey Invalīds, kroplis, cilvēks ar Cilvēks ar invaliditāti īpašām vajadzībām, cilvēks ar speciālām vajadzībām Görme engelli birey Akls Cilvēks ar redzes traucējumiem, neredzīgs İşitme engelli birey Kurls, kurlmēms Cilvēks ar dzirdes traucējumiem, nedzirdīgs Öğrenme zorluğu olan birey Traks, daunis, idiots, muļķis Cilvēks ar intelektuālās attīstības traucējumiem İTALYANCA da: Uygunsuz kelime Handicappato veya Invalido dur. Bu iki kelime bir şahsa değil, engelliliğe işaret eder. Handicappato kelimesi engelli kelimesinden farklıdır. Öncelikli olarak kırıcı bir kelimedir ve uzmanlar tarafından kullanılmaz, çünkü engel hakkında hiçbir bilgi vermez. İkinci kelime Invalido uzmanlar tarafından kullanılabilir, çünkü şahsın bir konuda güçlük çektiği anlamına gelir. Invalido kelimesi aslında bir engelliliği işaret etmekten çok ileri yaşında, vücut parçası eksikliğinden (ampütasyon), bedensel veya zihinsel hastalıktan dolayı çalışamayan insan anlamına gelir. LATVİYACA da engelli bireyleri nitelemek için birçok kelime bulunmaktadır. Bunlardan birisi olan sakat (cripple) kaba bir kelime olmakla birlikte invalīds (engelli) kelimesi İngilizce de işe yaramaz anlamına gelmektedir. Mevzuatta kullanılan terimler fonksiyonel bozuklukları olan bireyler ve engelli bireyler ifadeleridir. Bu terimlerin kullanılması tavsiye edilmektedir. Ülkede
kullanılan diğer bir terim özel ihtiyaçları olan bireyler ifadesidir. Fakat bu terimin kullanılması yerinde bulunmamaktadır. Çünkü herkesin özel ihtiyaçları vardır. Örneğin bazıları için sabah uyandıklarında bir fincan kahve içmek özel bir ihtiyaç olabilir. Bu sebeple bu terimin kullanılmasından kaçınılmasını tavsiye etmekteyiz. POLONYACA da kullanılması en arzu edilen terim osoba niepełnosprawna (engelli birey) veya osoby niepełnosprawne (engelli şahıslar). Şahsa değil ancak onun engelini referans yapan niepełnosprawny (sakat) gibi kelimelerin kullanılmasından kaçınılması gerekmektedir. Ayrıca modası geçmiş veya uygun olmayan kelimelerden kaçınılması da tavsiye edilmektedir. Mesela upośledzony (sakat) ve kaleka (özürlü) gibi. Argolaşmış veya üstü kapalı ifadelerin kullanılması da ayrıca saygısızlık olarak değerlendirilmektedir. Osoba korzystająca z wózka (tekerlekli sandalye kullanan birey) ifadesini kullanmak daha iyidir. Tekerlekli sandalye bir şahsın sosyal hayata katılımını kolaylaştıran bir araçtır. Bu sebeple enngelleyici bir araç olarak görülmemelidir. Her şahsın sahip olacağı şeyleri seçme hakkı olduğundan bahsetmekte fayda vardır. Bu sebeple emin olunmayan durumlarda daima muhatabına sorulmalıdır. 6 6 Beata Maciejewska: Jak pisać i mówić o dyskryminacji. Poradnik dla mediów. Mikuszewo: Stowarzyszenie Inicjatyw Niezależnych Mikuszewo, 2007 Praktyczny poradnik savoir-vivre wobec osób niepełnosprawnych. Polish adaptation done by Office of the Government Plenipotentiary for Disabled People, Warszawa, 2013
1.3 Bütünleşme veya İçerme Sosyal, eğitsel veya çalışma ortamındaki deneyimlerini ifade etmek için engelli bireyler hakkında çoğu zaman entegrasyon veya içerme kelimelerini sık sık duyarız. Çocuklar veya yetişkinlerin çevrelerine entegrasyonu veya çevrelerindekilere dahiliyeti konusunda bazen bu kelimeler birbirinin yerine kullanılır. Fakat bu iki terim arasında çok önemli farklar vardır. Bunları bilmek engelli bireylerin öğrenme ve çalışmaları için içermeci bir çevrede yaşamalarına kolaylık sağlayacaktır. Bütünleştirici modeller birilerinin veya birşeylerin mevcut sisteme uyumlandırılması için birşeylerin yanlış olması gerektiğini kabul eder. Örneğin, engelli bireyin bir sınıfa konulmasını zorlamak için uyum ve desteğin sağlanmasını öngörür. İçerme ise yaş, engel, cinsiyet, dil, cinsel tercih veya milliyeti dikkate alınmaksızın arzu eden her bireyin toplumdaki herhangi bir şahıs gibi tüm faaliyet ve hizmetlerden yararlanmasını öngörür. Eğitim alanında içerme için başarılı bir model bütün insanlar farklıdır ve herkes öğrenebilir modelidir. Hiç kimsenin bir sistem içerisine sabitlenmesine ihtiyaç yoktur. İçerme bütün şahısların aidiyet haklarının olduğunu kabul eder. Bütün şahısların tüm hizmet ve faaliyetlere ulaşım imkânının olduğu engelsiz bir çevre oluşturmayı amaçlar. İSPANYA da engelli insanların artan bir şekilde eğitim ve çalışma alanlarındaki hizmetlerden yararlanmaları yaygınlaşmaktadır. 7 2 Aralık 2003 tarihli 51/2003 sayılı kanun gereğince fırsat eşitliği, ayrımcılığın önlenmesi, küresel ulaşabilirlik konularında engelli bireylere yönelik çalışmalar yürütülmektedir. Bu konudaki çalışmaların iyi bir örneği de Reus kentindeki çalışanların % 90 nının bedensel ve duyumsal engellilerden oluşturulduğu Amersam şirketinin çalışmalarıdır. Karlı olan bu yatırım kamu 7 http://sid.usal.es/idocs/f3/lyn5979/3-5979.pdf
binalarındaki veya kamusal alanlardaki binaların, parkların, pazarların ve eğitim merkezlerinin bütün kontrol işlemlerini yürütmektir. 8 MALTA da engelli bireylerin topluma tam dahil edilebilmeleri için yıl boyunca birçok yeni politikalar ve projeler yürütülmeye başlanmıştır. Çalışma ve eğitim kurumu içermeci çalışma hizmetleri bölümünü kurarak çalışma öncesi destek eğitim metodu ile engellilerin çalışmalarında köprü kurma vazifelerini üstlenmiştir. Bu program zorunlu eğitimini tamamlamış 16-25 yaş zihinsel engelli bireylerin iş aramalarında yardımcı olmayı hedeflemektedir. Program üç alanda engellilerin yeteneklerini geliştirmek üzere yapılandırılmıştır: Çalıştırabilme, sosyal, bağımsız yaşam yetenekleri. Program esnasında kursiyerlere çeşitli meslekler yaptırılarak öğretilmektedir. Bu programa iş arayan engelliler 12 ay süreyle dahil edilmektedirler. 9 YUNANİSTAN da ulusal seviyede engelli insanlar için işyeri düzeninin ergonomik olarak ayarlanması Hibe Programı uygulanmaktadır. 10 İTALYA da okula ve iş piyasasına dahil edilme engellilere hukuki olarak öngörülmüştür. Anaokulundan üniversiteye kadar her aşamada tüm engeller için içerme uygulamaları/ politikaları garanti edilmiştir. Örneğin, Turin Üniversitesi tarafından engeli olmayan öğrencilerler engelli öğrencilerin aynı mekânlarda yaşamalarını sağlayan Farklılıkların tadını çıkar projesi gösterilebilir. 11 Engelli bireylerin kendilerine uygun işleri bulmaları ve şirketlerin de en uygun personeli bulmalarını sağlayan uygulamalar sayesinde sosyal içerme iş piyasasında da garanti altına alınmıştır. LATVİYA da iş piyasasına içerme konusunda çok fazla sayıda iyi örnekler olmamakla birlikte bazı iyi örnekler de bulunmaktadır. İyi uygulama örneklerinden biri de 80 kadar engelli ve bir o kadar da engelsiz birerlerin yan yana çalıştığı Rimi Marketler Zinciri dir. 12 POLONYA daki en ilginç örneklerden birisi üniversite mezunu engelli bireylerin iş piyasasına dahil olabilmeleri için bir uzman, meslek edindirme kursu, kariyer danışmanı ve diğer faaliyetlerle 8 www.amersam.com 9 http://etc.gov.mt/page/91/job-bridge.aspx 10 http://www.dikaiologitika.gr/eidhseis/ergasiaka/30126/pente-nea-programmata-tou-oaed-to-2014 11 http://www.senzamuri.org/enjoy-the-difference/ 12 http://www.rimi.lv/rimi-rup/dialogs
desteklenen Özel Hoca Nezaretinde Bireysel Şirket 2014-2017 isimli Yerel Kalkınma Vakfı tarafından koordine edilen projedir. Başka bir örnek de hukukun çiğnenmesine karşı Engelli 13 14 Bireylerin Haklarını Koruma Anlaşması nın gözetimi çalışmasıdır. TÜRKİYE de şehir içi ve şehirlerarası toplu taşıt araçlarında engelli bireyler 1/3 lük indirimden ücretsiz binmeye kadar farklı oranlarda indirim alabilmektedirler. İşyerlerinde 50 den fazla işçi çalıştıran işyerleri % 3 oranında engelli çalıştırma şartı vardır. 15 1.4 Farklı Ülkelerde Engellilik Kavramı Çok sayıdaki Avrupa ülkesinde engelli tanımı birbirinden farklıdır: İSPANYA da bağımlı ve bağımsız durumda yaşayan engelli araştırmasına göre (Encuesta de Discapacidad, Autonomía personal y situaciones de Dependencia) İspanya nüfusunun % 8,5 inde engelli bulunmaktadır(3.847.900 people), bunların % 40 ı erkek (1.547.300,00) ve % 60 ı da kadındır (2.300.500,00). 16 MALTA da 2011 yılında yapılan nüfus sayımına göre 417432 kişilik toplam nüfustan % 7,2 lik kısmına tekabül eden 30183 engelli birey bulunmaktadır. 17 YUNANİSTAN da nüfusun % 12 sine tekabül eden yaklaşık bir milyon insan engellidir. 18 İTALYA da yaklaşık 3 milyon engelli kişi yaşamaktadır. Bu rakama az engeli olan bireyler de ilave edildiğinde İtalya nüfusunun % 10 u olan 6 milyona ulaşmaktadur. Yaşlanan nüfus ve engelliliğe yol açan (her yıl yaklaşık 20000 yeni engelli) kazalar (her yıl 20000-30000 arası) dikkate alındığında her yıl İtalya da ortalama 40000 kişi engelli olmaktadır. 19 LATVİYA da 2011 yılında yapılan bir araştırmaya göre nüfusun % 7,2 si engellidir. 20 13 http://www.firr.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=763:indywidualna-praca-zcoachem-2014-2017&catid=9&itemid=146&lang=pl 14 http://monitoringobywatelski.firr.org.pl 15 http://www.engelliler.biz/forum/diger/132278-2014-yili-engellihaklari. html 16 http://www.ine.es 17 http://www.knpd.org/issues/research.html 18 http://noesi.gr/book/amea-kai-posoi-einai 19 http://www3.istat.it/dati/catalogo/20100513_00/arg_09_37_la_disabilita_in_italia.pd 20 http://www.lm.gov.lv/news/id/3580