Sayfa No İÇİNDEKİLER..i ÖNSÖZ.v TABLOLAR LİSTESİ.vi

İÇİNDEKİLER Sayfa No İÇİNDEKİLER..i ÖNSÖZ.v TABLOLAR LİSTESİ.vi 1. BÖLÜM: KONU VE KAYNAKLAR 1. 1. Problem. 1 1. 2. Araştırmanın Amacı ve Hipotez...1 1. 3. Araştırmanın Önemi..2 1. 4. Yöntem..2 1. 5. Araştırmanın Düzeni.3 1. 6. Terminoloji...4 1. 7. Kaynaklar..5 2. BÖLÜM: TARİHÇE (1727-1923) 2. 1.Türkiye ye Matbaanın Gelişi ve İlk Basılan Eserler..7 2. 1. 1. Azınlıkların Kurduğu Matbaalar...7 2. 1. 2. İlk Türk Matbaasının Kuruluşu.8 2. 2. İlk Kurulan Kâğıt Fabrikaları...16 2. 3. İbrahim Müteferrika Matbaasından Sonra Kurulan Matbaalar...18 2. 4. Gazeteli Döneme Geçiş ve Tanzimat Fermanı...22 2. 4. 1. İlk Gazete Takvim-i Vakayi (1831)...22 2. 4. 2. Tanzimat Fermanı (1839)...23 2. 4. 3. İlk Özel Gazete Ceride-i Havadis (1840)...24 2. 4.4. Özel Yayıncılığı Düzenleyen İradeler (Buyruklar)..25 2. 5. Islahat Fermanı (1856)...28 2. 5. 1. Matbaa Nizamnamesi (Basım Tüzüğü-1857).28 2. 5. 2. İlk Telif Nizamnamesi (1857)...29 2. 5. 3. Matbuat Nizamnamesi (Basın Tüzüğü-1864) ve İlk Derleme Olgusu.30 2. 5. 4. Marif-i Umumiye Nizamnamesi (1869) nde Kütüphaneler 1

ve Yayıncılık...36 2. 6. İlk Anayasanın İlânı (1876)...38 2. 6. 1. Matbaalar Nizamnamesi (1888)..39 2. 6.2. Matbaalara ve Kitapçılara ve Bunlara Bağlı Konulara Dair Nizamname (1895) 46 2. 7. İkinci Meşrutiyetin İlânı (1908)..56 2. 7. 1. İkinci Meşrutiyet Döneminde Hazırlanan Matbaalar ve Matbuat Kanunları (1909)...57 2. 7. 2. Hakk-ı Telif Kanunu (1911)...60 2.8. Birinci Dünya Savaşı, Mondros Mütarekesi ve Kurtuluş Savaşı (1914-1923)..60 2.9. Dönemin Değerlendirilmesi.61 3. BÖLÜM: CUMHURİYET DÖNEMİNDE YAYINCILIK (1923-1960) 3.1. Cumhuriyet in İlânı...66 3.1.1. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve Kütüphaneler (1924)...68 3.2. 1924 Anayasası 69 3.2.1. Kütüphanelerle İlgili İlk Plânlama Çalışmaları (1925)..70 3.2.2. Küçükleri Muzır Neşriyattan Koruma Kanunu (1927)..73 3.2.3. Harf Devrimi (1928)..73 3.2.4. Matbuat Kanunu (1931).77 3.2.5. Halkevlerinin Yayıncılık ve Kütüphanecilik Açısından Önemi (1932)..80 3.2.6. Ders Kitabı Yayıncılığı...80 3.2.7. Üniversite Yayıncılığı 82 3.3. Derleme Kanunu (1934) ve Türkiye Bibliyografyası..83 3.3.1. Cumhuriyet in İlk Kâğıt Fabrikası (1936).....87 3.4. Birinci Türk Neşriyat Kongresi (1939) 88 3.4.1. Millî Kütüphanenin Kuruluşu (1948) ve Türkiye Makaleler Bibliyografyası (1952)..96 3.4.2. Türk Kütüphaneciler Derneği (1949) ve TKDB (1952) 98 3.4.3. Basın ve Matbaalar Kanunları (1950)..100 2

3.4.4. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (1951) 102 3.4.5. Lisans Düzeyinde Kütüphanecilik Eğitimi (1954)...105 3.5. 27 Mayıs 1960 Askerî Darbesi..105 3.6. Dönemin Değerlendirilmesi..108 4. BÖLÜM: PLÂNLI KALKINMA DÖNEMİ I (1961-1980) 4.1. 1961 Anayasası...114 4.1.1. Plânlı Kalkınma Dönemine Geçiş....117 4.1.2. Kütüphaneler Komitesi Raporu (1961) 118 4.1.3. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1963-1967) ve Yıllık Programlar 120 4.1.4. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1968-1972) ve Yıllık Programlar..129 4.2. 1971 Muhtırası...140 4.2.1. T.C. Devlet Yayınları Bibliyografyası (1971)...143 4.2.2. Dünya Kitap Yılı ve Kitap Yasası (1972)....144 4.2.3. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1973-1978) ve Yıllık Programlar...146 4.3. İkinci Türk Yayın Kongresi (1975)...152 4.3.1.Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1979-1983) ve Yıllık Programlar.164 4.4. 12 Eylül 1980 Askerî Darbesi 170 4.5. Dönemin Değerlendirilmesi...171 5. BÖLÜM: PLÂNLI KALKINMA DÖNEMİ II (1981-2005) 5.1. 1982 Anayasası..174 5.1.1. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı(1985-1989) ve Yıllık Programlar 177 5.1.2. Yayıncılık ve Kütüphanecilikte ISBN (1987) ve ISSN (1992) Uygulamaları...185 5.1.3. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1990-1994) ve Yıllık Programlar 186 5.2. Üçüncü Yayın Kongresi ve Telif Hakları Kurultayı (1991)..196 5.2.1. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı (1996-2000) ve Yıllık Programlar..203 5.3. Dördüncü Ulusal Yayın Kongresi (1998)..207 5.3.1. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı (2001-2005) ve Yıllık Programlar 214 3

5.3.2. Basın Kanunu (2004)..216 5.4. Elektronik Yayıncılık ve Elektronik Kütüphaneler..218 5.5. Dönemin Değerlendirilmesi...221 SONUÇ VE ÖNERİLER.225 KAYNAKÇA 232 YARDIMCI KAYNAKÇA..245 ÖZ.257 ABSTRACT..258 4

ÖNSÖZ Yazının bulunuşu kültürel gelişmenin temelini oluşturmuştur. Uygarlığın kültür birikiminin nesillere taşınması, yazı ile sağlanmıştır. Yazının bulunuşuyla insan düşüncesinin ürettiği her çeşit bilgi yazılı hâle dönüştürülmüş, matbaanın keşfiyle de, yazılı hâle dönüştürülen bu bilgileri, çok sayıda çoğaltma olanağına kavuşulmuştur. Matbaanın icadından günümüze yayıncılık ve kütüphanecilik sürekli bir etkileşim hâlindedir. Her ikisi de geçirdikleri evrim sürecinde dönemin sosyal ve politik olaylarından olumlu ya da olumsuz yönde etkilenerek gelişimlerini sürdürmüşlerdir. Teknolojik gelişmelerle birlikte basın, yayın ve kütüphanecilik alanındaki gelişmelerin yeni bir boyut kazandığı günümüzde, konunun önemi de giderek artmaktadır. Bu nedenledir ki; geçmişten günümüze yayıncılık ve kütüphaneciliğin gelişimini irdeleyen araştırmaların, hem yayıncılık hem de kütüphanecilik alanında geleceğe yönelik sağlıklı politikalar oluşturma konusunda yardımcı olacağı düşünülmüştür. Bu noktadan hareketle hazırlanan tezin meydana gelmesinde ilgi, yardım ve desteğini esirgemeyen, çalışmalarım süresince bana yol gösteren tez danışmanım, değerli hocam, Prof. Dr. Sayın Sekine Karakaş a teşekkürü bir borç biliyorum. Ayrıca, yine çalışmalarım sırasında bana her konuda yardımcı olan, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümündeki diğer hocalarıma ve özellikle Millî Kütüphane çalışanlarına sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. 5

TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No Tablo-1: OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİNDE BASILAN ESERLER (1729-1922)...247 Tablo-2: CUMHURİYET İN İLÂNINDAN SONRA BASILAN ESKİ HARFLİ ESERLER (1923-1928) 248 Tablo-3: 1928-1960 YILLARI ARASINDA BASILAN ESERLER...249 Tablo -4: 1961-1980 YILLARI ARASINDA BASILAN ESERLER..250 Tablo-5: 1981-2004 YILLARI ARASINDA BASILAN ESERLER...251 Tablo-6: TÜRKİYE DE 1960-2002 YILLARI ARASINDA KÜTÜPHANE (HALK VE ÇOCUK), KULLANICI VE KİTAP SAYILARI.252 Tablo-7: 1983-2003 YILLARI ARASINDA TÜRKİYE MİLLÎ KÜTÜPHANE KULLANICI VE KİTAP SAYILARI.253 Tablo-8: 1729-1875 YILLARI ARASINDA VERİLEN ESERLERİN KONULARINA GÖRE YÜZDE ORANLARI..254 Tablo-9: 2001 YILI İTİBARIYLA AB ÜLKELERİNDE HALK KÜTÜPHANELERİ SAYILARININ NÜFUSA ORANLARI...255 Tablo-10: 2001 YILI İTİBARIYLA AB ÜLKELERİNDE HALK KÜTÜPHANESİ DERME BÜYÜKLÜKLERİ...256 6

1. BÖLÜM: KONU VE KAYNAKLAR 1.1. PROBLEM Johann Gutenberg tarafından XV. yüzyılda matbaanın icat edilmesi ve giderek gelişmesi, üretilen bilginin geniş ölçüde yayılmasına olanak sağlamıştır. XVIII. yüzyıldaki Aydınlanmanın, XIX. yüzyıl başındaki Sanayi Devriminin, XX. yüzyıldaki dev boyutlu bilimsel ve teknik atılımların matbaaya dayandığı söylenebilir. Demokrasi, insan hakları gibi temel değerlerin de matbaa ve buna bağlı olarak yayıncılığın gelişmesi ile yaygınlaşıp evrenselleştiği bir gerçektir. Matbaanın icadından sonra kütüphanelerin büyüklüğü ve önemi de her geçen gün artmıştır (Burke, 2001: 56). Ülkemize matbaa icadından yaklaşık 300 yıl sonra girebilmiştir. Bu gecikme toplumumuzun kültürel anlamda gelişmesini dolaylı da olsa engellemiştir. Yüzyıllar boyu yayıncılık, kağıt üretimi ve matbaalara yeterli ilginin gösterilmemiş olması, okuma alışkanlığını azaltan nedenler arasındadır. Bilginin üretimindeki yetersizlikler, bilgiye olan talebin azlığı, bilgi merkezlerinin de ülkemizdeki gelişimini olumsuz yönde etkilemiştir. Günümüzde de bu sorunlar güncelliğini korumaktadır. Ülkemizdeki kitap, gazete ve benzeri yayınların üretim ve tüketim oranları diğer batılı ülkelerle kıyaslandığında çok çok yetersiz kalmaktadır. Bilgi merkezleri olarak kütüphanelerimizin kullanım durumu da bundan farksız değildir. Bu soruna çözüm yolları önermek ve olumlu sürece hız kazandırabilmek için, geçmişten günümüze kapsamlı bir inceleme yaparak aksaklıklar saptanmaya çalışılmıştır. 1.2. ARAŞTIRMANIN AMACI VE HİPOTEZ Bu araştırma ile Cumhuriyet in ilânından günümüze Türkiye de yaşanan sosyo-politik ve teknolojik gelişmeler bağlamında yayıncılık ve kütüphanecilik etkileşimi ortaya konmaya çalışılmış ve araştırma boyunca aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır: I. Ülkedeki sosyo-politik gelişmeler yayıncılık ve kütüphaneciliği ne yönde etkilemiştir? II. Yayıncılık ve kütüphanecilikteki gelişimin birbirlerine etkisi ne olmuştur? III. Teknolojik alandaki gelişmelerin yayıncılığa ve bilgi merkezlerine etkileri nasıl ilerlemektedir? Bu amaç doğrultusunda araştırmada; Türkiye deki basın-yayın alanındaki düzenlemeler, yayıncılık politikaları ve teknolojik gelişmeler, ülkemizdeki kütüphaneciliğin gelişimini de etkiler. hipotezi sınanmıştır. 7

1.3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ Matbaanın icadından günümüze yayıncılık ve kütüphanecilik sürekli bir etkileşim hâlindedir. Her ikisi de geçirdikleri evrim sürecinde dönemin sosyal ve politik olaylarından olumlu ya da olumsuz yönde etkilenerek gelişimlerini sürdürmüşlerdir. Teknolojik gelişmelerle birlikte basın, yayın ve kütüphanecilik alanındaki gelişmelerin yeni bir boyut kazandığı günümüzde konunun önemi de giderek artmaktadır. 1970 lerin sonlarında basım sanayinde bilgisayarların kullanılmaya başlanmasıyla, yayıncılık alanında matbaanın bulunuşundan sonra ikinci önemli gelişme yaşanmıştır. 1985 yılında ABD de Macintosh mikrobilgisayarı bunu masaüstü yayıncılığa dönüştürmüştür. Bilgisayar teknolojisinin yayıncılık alanında kullanılmaya başlanması, -matbaanın ülkemize girişine hattatların gösterdiği tepki gibi- bu alanda çalışan birçok uzman kişi tarafından işlerini kaybetme korkusu nedeniyle tepkiyle karşılanmıştır. Ancak teknolojinin sağladığı kolaylıkların alışkanlık yaratması ve basım alanında çalışanların bu konuda eğitilmeleri sonucu yaşanan sorunlar ortadan kalkmış, bilgisayarlar basım alanında etkin bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır (Axis 2000 Büyük, 2000: 205, c.2). Günümüzde, bilgisayar teknolojisinde yaşanan hızlı gelişmelerle birlikte kâğıt tek bilgi kayıt ortamı olmaktan çıkmıştır. Artık, sayısal, optik ve manyetik ortamlarda üretilen ve elektronik ortamda kullanılan, gerektiğinde basılı hâle dönüştürülebilen bilgi kaynakları olarak tanımlanan elektronik yayınlar, yaygın olarak kullanılır hâle gelmiştir. Bu gelişmeler kütüphanelerde de yapısal değişim yaratmış, elektronik kütüphanelerin doğmasına sebep olmuştur. Bu bağlamda; ülkemizde hem yayıncılık hem de kütüphanecilik alanında geleceğe yönelik sağlıklı politikalar oluşturabilmede, konuyu bir arada ele alan çalışmaların önemi ortaya çıkmaktadır. Konu hakkında yapılan literatür çalışmasında, yayıncılığı ve kütüphaneciliği bir arada irdeleyen çalışmaya rastlanmamıştır. Bu araştırma ile toplanacak verilerle, Cumhuriyet in ilânından günümüze ülkemizde yaşanan sosyo-politik gelişim ve değişimin yayıncılığa ve kütüphaneciliğe etkileri saptanarak, aksayan yönlerin belirleneceği ve olumlu yönde gelişmeyi hızlandırabilmek için çözüm yolları önerileceği; yayıncılık ve kütüphanecilik bir arada irdelenerek, konuya farklı bir bakış açısının kazandırılacağı; gelecekte bu konuda yapılacak araştırmalara ışık tutacağı umulmuştur. 1.4. YÖNTEM Araştırma tarama modelindedir. Ülkemizde matbaanın kuruluşundan günümüze, tarihsel bir perspektif içinde yayıncılık ve kütüphanecilik etkileşimi saptanmaya çalışılmıştır. Bu gerçekleştirilirken belgesel tarama ve dokümanter analiz teknikleri kullanılmıştır. 8

Bir ülkenin yayın hayatı, o ülkenin toplumsal olaylarından ayrılamayacağı düşüncesiyle, matbaanın kuruluşundan günümüze sosyal, siyasal, kültürel, ekonomik ve teknolojik tüm alanlarda yaşanan gelişmeler araştırma kapsamındadır. Bu kapsamda, yayıncılıktaki ve kütüphanecilikteki gelişmeleri sayısal olarak belgelemek için yıllar itibarıyla Türkiye de yayınlanan eser sayıları ve kurulan kütüphanelerle ilgili istatistikî bilgiler kullanılmıştır. Araştırmada veriler, belgesel tarama tekniği kullanılarak toplanmıştır. Bir konu hakkındaki kayıt ve belgelerin sistemli bir şekilde incelenmesine, belgesel tarama denilmektedir. Tarananlar, geçmişteki olguların anında iz bıraktığı resim, film, plak gibi araç-gereçler olabildiği gibi; olgular hakkında sonradan yazılmış ve çizilmiş her türlü rapor, kitap, ansiklopedi, resmî ve özel yazı ve istatistikler, tutanaklar ve benzerleri de olabilir (Karasar, 2003: 183). Daha sonra genel tarama sonucunda elde edilen veriler üzerinde, konu ile ilgili içerik çözümlemesine gidilmiştir. 1.5. ARAŞTIRMANIN DÜZENİ Beş bölümden oluşan araştırmanın birinci bölümü, problem, araştırmanın amacı ve hipotez, araştırmanın önemi, yöntem, terminoloji ve kaynakları içermektedir. İkinci bölümde tarihçe yer almaktadır. Bu bölümde, matbaanın ülkemizde kurulduğu tarih olan 1727 yılından, Cumhuriyet in ilânına kadar olan dönemde topluma yön veren olaylar, yayıncılık ve kütüphanecilikle bağlantılı olarak ve kronolojik sıra gözetilerek incelenmiş ve değerlendirmesi yapılmıştır. Üçüncü bölümde tezimizin asıl kapsamı olan, Cumhuriyet Dönemine geçilmiştir. Cumhuriyet in ilânıyla yayıncılık alanında ne gibi değişiklikler yaşandığı, bunların kütüphanelere etkileri, o dönemde topluma yön veren olaylarla birlikte yine kronolojik sıra gözetilerek ele alınmıştır. 1923-1960 dönemini kapsayan bu bölüm, Cumhuriyet in ilânı ile başlamış ve 1960 Askerî Darbesi ile son bulmuştur. Bölüm sonunda, konumuz açısından elde edilen bulgular özetlenerek, yorumlanmıştır. Dördüncü bölüm 1961 Anayasası ile başlayıp, 1980 Askerî Darbesi ile son bulmuştur. Bu bölümde ağırlıklı konular; 1961 Anayasası nın yayıncılığa getirdikleri, plânlı kalkınma dönemine geçiş ve beş yıllık kalkınma plânları, dönemin sosyal, politik ve teknolojik gelişmelerinin yayıncılık ve kütüphaneciliği etkileyiş biçimleridir. Yine bölüm sonunda, konumuz açısından elde edilen bulgular özetlenerek, yorumlanmıştır. 1981-2005 dönemini kapsayan beşinci bölümde, yayıncılıkta gelinen son nokta ve kütüphaneciliğe yansımalarının bir değerlendirmesi yapılmıştır. Ayrıca diğer bölümlerde olduğu gibi, o dönemde topluma yön veren olaylar, yayıncılık ve kütüphanecilikle bağlantılı olarak ve kronolojik sıra gözetilerek incelenmiş ve yorumlanmıştır. 9

Araştırmanın sonunda, tüm bölümlerin kısaca bir değerlendirmesi yapıldıktan sonra, ulaşılan bilgiler ışığında konu hakkında çeşitli öneriler getirilmiştir. 1.6. TERMİNOLOJİ Basım: 1. Bası sanatı, tabaat. 2. Bası işi, tabı, tipografya (Türkçe Sözlük, 1988: 145). Basın: 1. Fikir ve haberleri yaymak amacıyla günlük, haftalık veya aylık olarak düzenli aralıklarla yayımlanan gazete ve dergilerin tümü. Matbuat. 2. Gazete ve dergi çıkarma faaliyetleri ve bu faaliyet içinde yer alan kurumların tümü. 3. Gazete ve dergilerde çalışan gazetecilerin tümü (Axis 2000 Ansiklopedik, 2000: 337, c. 1). 4. Gazete, dergi gibi belirli zamanlarda çıkan yayınların bütünü, matbuat (Türkçe Sözlük, 1988: 145). Düşünce Özgürlüğü: Herkesin herhangi bir konuda istediği şeye inanma, bu inanç ve düşüncelerini uygun gördüğü şekilde açıklama hakkı (Gülle, 1997: 14). Elektronik Arşiv: Uzun süreli saklanmasına gerek duyulan elektronik formattaki bilgilerin depolandığı ve erişimlerinin yapıldığı veri tabanıdır(dördüncü Ulusal, 1998: 68). Elektronik Kütüphane: Elektronik ortamdaki bilgi kaynaklarının seçimi, sağlanması, depolanması işini gerçekleştiren ve depolanan bilgileri düzenlemiş olduğu erişim mekanizmaları aracılığıyla kullanıcıların hizmetine sunan bilgi merkezleridir (Dördüncü Ulusal, 1998: 68). Elektronik Yayın: Sayısal, optik ve manyetik ortamlarda üretilen ve elektronik ortamda kullanılan, gerektiğinde basılı hâle dönüştürülen bilgi kaynaklarıdır (Dördüncü Ulusal, 1998: 68). İrade: 1. Emir, ferman, buyruk. 2. Dileme, isteme, meram etme (Devellioğlu, 1984: 531). Matbaa: Basımevi; kitap, gazete, dergi, afiş, prospektüs vb. şeylerin basıldığı yer(axis 2000 Ansiklopedik, 2000: 337, 2211, c. 6). Nizamname: Tüzük, konulan nizam ve usulü içine alan ve ne yolda hareket edileceğini bildiren resmî hükümler [İlgili vekâlet veya dairece tespit, Devlet Şûrasınca(Danıştay) tetkik, İcra Vekilleri Heyetince kabul edilir.] (Devellioğlu, 1984: 1009). Ofset Baskı: Baskı levhasındaki mürekkeplenmiş görüntünün önce kauçuk kaplı bir silindire basılmasına ve buradan daha sonra kağıt veya başka bir malzeme (deri, bez, pürtüklü kâğıt, ağaç, metal vb.) üzerine aktarılmasına dayanan basım 10

tekniği; düzbaskı. Çift kopya kullanılarak silindirler üzerinde gerçekleştirilen ofset, taşbaskı tekniğinden geliştirilmiştir (Axis 2000 Ansiklopedik, 2000: 2495, c. 5). Sansür: Her türlü düşün ve sanat ürününün siyaset, din, dil ve ahlâk açısından sakıncalı olduğu gerekçesiyle üretiminin, dağıtımının, ödünç verilmesinin veya satılmasının yasaklanması veya engellenmesi (Gülle, 1997: 14). Taş Baskı: Yüzeyi düzleştirilmiş kalker taşı üzerine, eczalı mürekkeple işlenip hazırlandıktan sonra, yazı ve resim basma yöntemi (İnuğur, 2002: 111). Tifdruk Baskı: Kabartma klişe kullanılması yerine, mürekkebin çeşitli derinliklerde oyulmuş gözlerden aktarılması yoluyla gerçekleştirilen baskı tekniği; çukur baskı (Axis 2000 Ansiklopedik, 2000: 3281, c. 6). Tipo Baskı: Kabartmalı baskı levhasındaki (klişe) mürekkeplendirilmiş görüntünün tabaka veya bobin halindeki kâğıdın üzerine basılma yöntemine dayalı olarak gerçekleştirilen baskı tekniği; tipografik baskı(axis 2000 Ansiklopedik, 2000: 3285, c. 6). Yayımcılık: Kitap, dergi, gazete, kitapçık vb. basılı eserlerin seçimi, hazırlanması ve pazarlanması işi; editörlük, naşirlik (Axis 2000 Ansiklopedik, 2000: 3516, c. 6). Yayıncılık: 1. Radyo ve televizyon için program hazırlanması ve sunulması işi. 2. Kitap, dergi, gazete, kitapçık vb. basılı eserlerin seçimi, hazırlanması ve pazarlanması işi (Axis 2000 Ansiklopedik, 2000: 3516, c. 6). 1.7. KAYNAKLAR Araştırma ile ilgili literatür taraması için aşağıdaki kaynaklar ve siteler kullanılmıştır: Bilgi Dünyası (2000- ) E-Prints in Library and Information Science (E-LİS) (http://eprints.rclis.org/) Elsevier (http://www.elsevier.com.wps/find/librariansinfo.librarians/k030210) IFLANET Site Search (http://www.ifla.org/search/search.htm) Library, Information Science & Technolgy Abstracts (LİSTA) (http://www.ankara.edu.tr/kutuphane/e-kutuphane.html) Millî Kütüphane Veri Tabanı Tarama Alanı (http://www.mkutup.gov.tr/veritabani.html) 11

Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni (1952-1986) Türk Kütüphaneciliği (1987- ) Türkiye Bibliyografyası (1935- ) Türkiye Makaleler Bibliyografyası (1952- ) Türkiye İstatistik Yıllığı (1930- ) YÖK Dokümantasyon Merkezi Tez Tarama (http://www.yok.gov.tr/tez/tez_tarama.htm) Ayrıca, üniversitelerin ve çeşitli kamu kurumlarının internet sitelerinde yer alan elektronik kütüphanelerden yararlanılmış; konu ile ilgili anahtar kelimler kullanılarak, internet arama motorlarından da yardım alınmıştır. Aynı şekilde, Mehmet Toplu nun Cumhuriyet Döneminde Türkiye de Bilgi Üretimi adlı doktora tezinin ve Elif Köklü nün 1960 Sonrası Kütüphanecilikteki Yenilikler adlı yüksek lisans tezinin araştırmaya büyük katkıları olmuştur. 12

2. BÖLÜM: TARİHÇE (1727 1923) 2.1.TÜRKİYE YE MATBAANIN GELİŞİ VE İLK BASILAN ESERLER 2.1.1. AZINLIKLARIN KURDUĞU MATBAALAR Günümüzdeki şekliyle madenî harflerle dizginin yapılması ve matbaa makinesinin icadı, 1400 yılında Almanya nın Mainz şehrinde doğan ve 1440 yılında modern baskının temelini atmış olan Johann Gutenberg e aittir (İnuğur, 2002: 153-157). Gutenberg (Johannes Gensfleisch zur Leden, Yohannes) in matbaasında basıldığı bilinen ilk eser, 1455 te basılan ünlü Kırk İki Satırlı Kitabı-ı Mukaddes tir Bu tarihten sonra Avrupa da matbaa hızla gelişmiş ve yaygınlaşmıştır (Woreck, 2001: 1-6; Axis 2000 Ansiklopedik..., 2000: 1262, c.3). Aynı tarihlerde Osmanlı tahtında, II. Mehmet (Fatih Sultan Mehmet, 1451-1481) vardır. Padişahlığı döneminde İstanbul u fethetmiş ve Bizans İmparatorluğuna son vermiş olan II. Mehmet, ülkede bilimin ve sanatın gelişmesine de büyük önem vermiştir. İstanbul u aldıktan sonra Zeyrek ve Ayasofya da bulunan kilise odalarını medrese hâline getirerek buralarda birer kütüphane yaptırtmış; ayrıca şehrin çeşitli yerlerinde bulunan cami, medrese ve tekkelerde önce kitap depoları, sonra da kütüphaneler kurdurtmuştur. Fatih Sultan Mehmet in Manisa dan Edirne Sarayı na götürdüğü kitaplar, ilkin İstanbul da yapımı tamamlanan Eski Saray a, ardından Yeni Saray a taşınmış ve bu saray kütüphanesi İstanbul daki ilk Osmanlı kütüphanesi olarak kabul edilmiştir. Daha sonra Fatih ve Eyüp Camilerinde de kütüphaneler kurdurtmuştur (Erünsal, 1999a: 235; Axis 2000 Büyük, 2000: 72, c.8). Avrupa dan, kendi portresini yaptırtmak üzere bir ressam getirecek kadar yeniliğe açık olmasına rağmen, matbaa olgusuyla hiç ilgilenmemiştir. Bundan da, matbaanın ülkeye getirilmesini sakıncalı bulduğu sonucuna varılabilir(kabacalı, 2000: 5). Türkiye de resmî olarak matbaanın kurulmasından önce, azınlıkların matbaa kurup işlettikleri bilinmektedir. Prof. Dr. Avram Galanti (1947: 100) nin Türkler ve Yahudiler adlı eserinde; Musevilerin 1492 de İspanya dan Türkiye ye gelirken, yanlarında bir matbaa getirdikleri ve 1494 yılında da İstanbul da ilk matbaayı kurdukları bildirilmiştir (Kabacalı, 1989: 20). Bu matbaada basılan ilk eserin Tevrat ve Tefsiri olduğu bazı kaynaklarda bildirilmiştir (Ersoy, 1959: 18; Gerçek, 1939: 27-28). Galanti eserinde, İstanbul Musevi matbaalarında 20 İbranice eser basıldığını ve bu eserlerin çoğunda Sultan Bayezid in gölgesi altında basılmıştır İbranice cümlesinin yer aldığını yazmıştır. Türkçe ve Arapça eserler, izin verilmediği için basılmamıştır (Galanti, 1947: 100). O sırada Osmanlı tahtında II. Bayezit (1481-1512) oturmaktadır. Rum tarihçi Mystakidis Efendinin Hükûmeti Osmaniye Tarafından İlk Tesis Olunan Matbaa adlı makalesinde, II. Bayezit döneminde Musevilerin baskı işini gizlice yaptığı anlatılmış; bunun nedeni olarak da padişahın matbaanın ülkeye girişini yasaklayan, aksi hareketlerin de ölümle cezalandırılacağını bildiren fermanı gösterilmiştir. II. Bayezit in fermanında, Bu kabil işlerle meşgul 13

olanların işleri men edilsin ve bu işe devam edenlerin boyunları vurulsun. denilmektedir. II. Bayezit ten sonra tahta geçen I. Selim (Yavuz Sultan Selim, 1512-1520) in padişahlığı sırasında, onun özel izniyle bazı kitaplar basılıp yayınlanmış; ancak 1515 te I. Selim de babasının fermanını tasdik ederek matbaa işiyle uğraşılmasını yasaklamıştır. Bu yasaklamalara rağmen, Musevilerin yanı sıra Ermeniler 1567 de, Rumlar 1627 de gizlice İstanbul da matbaa kurup işletmişlerdir (İnuğur, 2002: 151-152; Mystakıdıs, 2001: 437). III. Murad (1546-1595) ın padişahlığı döneminde (1574-1595) bu konuda çok farklı bir gelişme yaşanmıştır. Maksurizade nin Netayic-ül Vukuât adlı eserine göre Arapça harflerle kitap bastırmak ve bunları gümrüksüz ülkeye sokarak sattırmak için 1587 yılında III. Murad tarafından bir yabancıya ferman verilmiştir. Bu ferman Usul-ül Eklides adıyla basılan kitabın sonunda da yer almaktadır (İskit, 1939: 3). Böylece basılı eserler 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğuna serbestçe girmeye başlamıştır. Bu da o dönemin şartları düşünüldüğünde çok önemli bir gelişme sayılmaktadır. Buna rağmen ülkedeki matbaa kurulması ve işletilmesiyle ilgili yasak, III. Ahmet zamanına kadar devam etmiş, Nevşehirli Damat İbrahim Paşanın çabalarıyla kaldırılmıştır (İnuğur, 2002: 151). Ancak bazı kaynaklarda, matbaa işini yasaklayan fermanla ilgili bu iddiaların belgelendirilemeyeceği ve bu nedenle kabul edilemeyeceği bildirilmektedir (Kabacalı, 2000: 9; Binark, 1979: 41). 2.1.2. İLK TÜRK MATBAASININ KURULUŞU Türkiye de matbaanın kuruluşu, III.Ahmet (1673-1736) in padişahlığı döneminde (1703-1730), Lâle Devrinde gerçekleşebilmiştir. Bu da matbaanın, Avrupa da kullanılıp yaygınlaştığı tarihten yaklaşık üç yüzyıl sonraya rastlar. Lâle Devri (1718-1730) Osmanlı İmparatorluğunda yenileşme hareketlerinin başladığı, batıya açılma ihtiyacının hissedildiği bir dönemdir. 18. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda gerileme belirtileri hissedilirken, Avrupa da ise Sanayi Devrimi yaşanmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu, 1699 Karlofça ve 1718 Pasarofça anlaşmalarıyla sonuçlanan Avusturya savaşlarının ardından ilk defa toprak kaybetmeye başlamıştır. Böylece, batının bilimsel ve teknik alanındaki gelişimi fark edilmiş ve çağı yakalayabilmek için devlet içinde çalışmalar başlatılmıştır. İlk iş olarak, çeşitli ülkelere elçiler gönderilmiştir. Bu elçilerden, gittikleri ülkelerdeki her türlü gelişmeler hakkında rapor istenmiştir. Yirmisekiz Çelebizade Mehmet Efendi de, 1721 yılında Fransa ya olağanüstü elçi olarak gönderilmiştir. Ona verilen görevler arasında, Fransa nın bayındırlık ve eğitim araçlarının gereği gibi öğrenilip, uygulanabilir olanların belirlenmesi de vardır (Kabacalı, 1989: 31-32). Lâle Devrinde, matbaa ile birlikte kütüphanecilik alanında da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Sadrazam Damat İbrahim Paşanın öncülüğünde, kütüphanelerin ve kütüphanelerdeki kitapların sayısı arttırılmıştır. Bizzat Damat İbrahim Paşa, şair Nedim i kendi kütüphanesini yönetmekle görevlendirmiş ve Nedim bundan duyduğu onuru bir şiir ile ölümsüzleştirmiştir (Ersoy, 1959: 26). 14

Bu dönemde kütüphanelerle ve kitaplarla ilgilenen bir diğer önemli isim, sadrazam Şehit Ali Paşadır. Şehit Ali Paşa, zengin kitap koleksiyonu ve İstanbul da Vefa da kurduğu kütüphanesiyle meşhurdur. İstanbul sahaflarının yurt dışına kitap satmalarını yasaklaması, kitaba verdiği önemin bir kanıtıdır (Erünsal, 1999b:706). Ancak, 1716 yılında Petervaradin de Ali Paşanın şehit olmasıyla yaşanan bir olay, o dönemdeki din adamlarının kitaba ve kütüphaneye bakış açılarının, ne kadar geri kaldığını göstermektedir. Sadrazam Şehit Ali Paşanın ölümünden önce düzenlediği vakfiyede, dört defter hâlinde kataloğu hazırlanmış kitaplarını, ölümü hâlinde yaptırdığı kütüphaneye konmasını bildirmiştir. Onun savaşta ölmesi üzerine, kitapları inceleyen Şeyhülislam Mevlana İshak İsmail Efendi, Çok fazla kitaba sahip olan kişi, sahip olduğu kitaplar ilime vakf olsun dedikten sonra ölse, kişinin felsefe, astroloji, yalanlarla karışmış şiir ve tarihe ait kitapları da vakfa dâhil olmaz. Bu çeşit kitapların vakfı bilinir şey değildir. diye bir fetva vermiştir. Bu fetva üzerine hazırlanan fermanla astroloji, felsefe, şiir ve tarih ile ilgili olanları ayrılıp satıldıktan sonra, geri kalanları saraya gönderilmiştir (Ersoy, 1959: 24-25). Dönemin padişahı III. Ahmed de, kitaba ve kütüphaneye büyük önem vermiştir. Varolan saray kütüphanesini yeterli görmeyerek, Topkapı Sarayında yeni bir kütüphane yaptırmış ve değerli gördüğü kitapları burada toplatmıştır. 1719 da temeli atılan kütüphanenin, 1720 yılında büyük bir törenle açılışı yapılmıştır. Vakfiyesinden kütüphanenin sadece saray mensuplarına açık olduğu ve personel ile ilgili şartlarının da saray teşkilâtının işleyişine göre düzenlendiği anlaşılmaktadır (Erünsal, 1999b: 706-707). Yine bu dönemde bir nakkaşhane açılmış, Levni gibi usta bir ressam yetişmiş; ayrıca ilk kez vakanüvis Çelebizade Asım başkanlığında, şair Nedim in de yer aldığı bir tercüme heyeti kurulmuş, doğu kaynaklı bazı eserlerin çevirisine başlanmıştır. Bu eserler arasında, Ayni nin İkdül-Cüman fi Tarih-i Ehli z-zaman adlı kitabı ile Mirhand ın Ravzatü s-safa adlı kitabı da yer almaktadır. Yanyalı Esat Efendi de aynı dönemde, Aristo nun Fizika adlı eserini Yunanca dan Arapçaya aktarmıştır. Bu çalışmalar, matbaanın bir ön hazırlığı niteliğini taşımaktadır (Kabacalı, 1989: 32). Matbaanın, Osmanlı Devleti nde de kullanılmasını sağlayan, İbrahim Müteferrika (1674-1745) olmuştur. Aslen Macar ve Kalvinist olan ve Protestan papazı yetiştirilmek üzere Macaristan da iyi bir eğitim ve öğretim gören Müteferrika, daha 18 yaşındayken Osmanlı akıncılarının eline esir düşmüş (1692) ve İstanbul a getirilerek esir pazarında satılmıştır. Müslüman olarak esirlikten kurtulmuş, Türkçeyi öğrenerek devlet hizmetine girmiştir. Müslümanlığı övmek için 1711 de Risale-i İslâmiye adlı bir eser yazarak, Sadrazam Damat İbrahim Paşanın ilgisini çekmiştir. İleride bir matbaa kurma düşüncesiyle, 1719 da şimşir üzerine oyma bir Marmara haritası klişesi hazırlamıştır. Sadrazam İbrahim Paşaya verilmek üzere hazırlandığı anlaşılan ve hâlen İstanbul da Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi nde saklanan bu klişenin üzerine, Benim devletlü efendim, eğer fermanınız olursa daha büyükleri yapılır. Sene 1719 ibaresi yazılmıştır. Bu sanatından dolayı o zaman kendisine Basmacı İbrahim Ağa denmiştir. 15

Matbaa kurma konusunda İbrahim Müteferrika yı destekleyen kişi, Yirmisekiz Çelebizade Sait Efendi dir. Sait Efendi, Osmanlı tarihinde Paris elçiliği ile ün yapmış olan, Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi nin oğludur. 1720 de babasının, Fransa Kralı XV. Louıs Döneminde Paris e elçi tayin edilmesi üzerine, Sait Efendi de babasıyla birlikte gitmiş, batı medeniyetinin ilerleyişini ve bu arada matbaanın yararlarını bizzat yerinde görmek ve incelemek olanağı bulmuştur. Sait Efendi Fransa da kaldığı dört yıl süre içinde, Fransa nın siyasal düzenini ve toplumsal yaşamını, bilimsel, teknik ve kültürel kuruluşlarını yakından incelemiş, ayrıca kitap yayıncılığı tekniğiyle yakından ilgilenmiştir. 1724 te İstanbul a dönünce, matbaayı kurmak için girişimlere başlamış ve daha önceden tanıdığı, baskı sanatındaki yeteneğini bildiği, İbrahim Efendiyi kendisine yardımcı seçmiştir. İbrahim Müteferrika İstanbul da Türkçe eserler basımı için bir matbaa kurulmasıyla ilgili düşüncelerini Vesile-t üt-tıbaa adlı bir broşürde toplamış ve broşürü, 1726 da Sait Efendi kanalıyla Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa ya sunmuştur. Bu broşürde basılmış eserin önemi, gerekliliği, basımın yararları etraflıca anlatılıyor, basım sanat ve tekniği on maddede özetlenerek, İslam diniyle ilgili konular dışında kalan sözlük, tarih, tıp, astronomi ve diğer bilimlerle ilgili kitapların, Osmanlı Devleti nde basılması için sadrazamdan izin isteniyordu. Broşüre ayrıca, basılması düşünülen Vankulu Lugatı nın birkaç sayfasına ait dizgi çalışması örnek olarak eklenmiş ve bu kitabın çok aranan bir eser olduğu belirtilerek, öncelikle beş yüz nüsha basılması önerilmiştir. İbrahim Müteferrika bu girişimden sonra, 1726 da ayrı bir dilekçe ile de sadrazama baş vurmuştur. Müteferrika, o dönemin ileri görüşlü bilginlerine müracaat ederek Vesile-t üt Tıbaa adlı broşüre, matbaa kurulması için önsözler de yazdırmıştır (İnuğur, 2002: 153-154). Vesile-t üt Tıbaa adlı broşürde, basım sanatının faydaları on madde hâlinde aşağıdaki şekliyle verilmiştir. Özellikle yedinci madde kütüphanecilik açısından büyük önem taşımaktadır: 1. Lugat, tarih, hey et, coğrafya ve devlet işleriyle ilgili önemli eserlerin basım yoluyla çoğaltılması her sınıf halkın tahsil durumunun yükselmesi için faydalıdır. 2. İslam devletlerinin kuruluşundan o zamana kadar yazılmış değerli eserlerin basılması bu kitapların Müslümanlar arasında yayılmasını sağlar. 3. Basım yoluyla çoğaltılacak eserlerin yazıları açık ve güzel, yanlışsız olacağından, talebeler ve öğretmenler okudukları ve okuttukları eserlerin doğruluğundan emin olurlar. Basılan eserlerin mürekkepleri 16

sabit olduğundan yazmalarda olduğu gibi rutubetten çabucak bozulmaz ve devamlı olurlar. 4. Basım karlı bir iştir. Bir cilt yazmak zahmeti ile binlerce cilt doğru yazılmış eser elde edilir. Böylece kitapların fiyatları ucuzlayacağından zengin fakir herkes, talebeler de dahil kitap satın alabilir. 5. Basılmış eserlerin başlarına kısa ve sonlarına uzun fihristler eklemek suretiyle istenilen bir şeyin eserde kolayca bulunması sağlanır. 6. Kitapların basılınca ucuza alınabilmesi, onları herkes hatta taşra şehirlerinden de satın alınabilmesi, bundan ötürü de cehaletin ortadan kalkması mümkün olur. 7. İstanbul da ve imparatorluğun öbür şehirlerinde basım sayesinde kütüphaneler kurulur. Talebeler tahsilleri için kitabı kolayca temin edebilir ve memleket kalkınır. 8. Osmanlı padişahları yaptıkları savaşlar yüzünden İslamlığın yüzünü ağartmış ve şanını yükseltmişlerdir. Kitaplar basım yolu ile çoğaltılırsa Müslümanlara ayrıca büyük hizmet etmiş olurlar. 9. Avrupa devletleri, Arapça, Farsça ve Türkçe yazılmış eserlerin değerini bildiklerinden onları bastırıyorlar ve onların Kanun ve Şifa ve Nüzhet-ül Müştak ve Öklides ve benzeri eserleri bastırdıkları bilinmektedir. Ancak şimdilik bastıkları eserlerin yanlışlarını düzeltecek adamları olmadığından bu kitaplar hatalarla doludur. Eserler mağrip yazıları ile basıldığından güzel değildir. İleride Doğu dillerinden anlayan bilgili insanlar bularak bastıracakları eserleri İslam memleketlerine göndererek para çekebilirler. İslamlar diğer hususlarda Hıristiyanlardan ileride olduklarından basım sanatında da onları geçmelidirler. 10. Bu faydalı sanatın alınması eskiden düşünülmüş ve vükela-yı devlet konuyu incelemiş ise de gaileli bir iş olması ve basım sanatından anlayan bir kimsenin bulunmamasından geri bırakılmıştı. İslam olmuş bütün milletlerin kitaba ihtiyaçları fazladır. Basımın kabul edilmesi ve eserlerin basılması devletin şan ve şerefini artıracaktır (Ersoy, 1959: 32-33). Sadrazamın olumlu karşılaması ve Sait Efendi nin çabalarıyla, zamanın Şeyhülislamı Mevlana Abdullah Efendi, matbaa kurulmasında din bakımından sakınca olmadığı yolunda fetva vermiştir. Bu fetva üzerine Padişah III. Ahmet de, 1726 Temmuz ayında din kitapları basmamak şartıyla izin verdiğini belirten fermanı çıkartmıştır. 17

Basılan kitaplarda verilen resmî adı, Darü t Tıbaatü l Mâmure ya da Darü t-tıbaatü l Âmire (Kabacalı, 2000: 19) olan ilk Türk Matbaası, İbrahim Müteferrika nın Sultan Selim semtindeki evinin alt katında, 14-16 Aralık 1727 tarihinde kurulmuştur. Bu hazırlıkların ardından, iki yıl kadar süren çalışmalar sonunda, İbrahim Müteferrika matbaasının ilk kitabı olan Vankulu Lügati nin birinci cildi 31 Ocak 1729 da tamamlanmıştır. İbrahim Müteferrika sağlığında, Vankulu Lügati dâhil 17 eser basmıştır. 23 ciltten oluşmuş bulunan bu 17 eserin o zamanki fiyatı,120 kuruştan ibarettir. İlk Türk matbaasında basılan bu eserler, basılış sırasıyla aşağıda verilmiştir (İnuğur, 2002: 155-157). I) Vankulu Lügati: 1729 da yayımlanan bu ilk kitap, Arapça-Türkçe bir sözlüktür. İmam Ebu Nasr İsmail bin Hammad el-cevheri den, Van Kulu diye anılan ve kitabın basıldığı tarihte hayatta bulunmayan Mehmed bin Mustafa el Vanî tarafından çevrilmiştir. Büyük bir gereksinmeyi karşılayan bu sözlüğün elle kopyası uzun zaman alıyor, ayrıca kopya eden hattatlar, çok yazım yanlışı yapıyorlardı. Vankulu Lugatı bu nedenle ilk eser olarak seçilmiştir. Said Efendi ile İbrahim Müteferrika nın başvurusu üzerine, İstanbul kadısına yazılan hatt-ı hümayunda (padişahların herhangi bir iş için bizzat yazdıkları yazılar), adı geçen kitabın çoğaltılmasından asıl maksat, talebe-i ulumun (medrese öğrencilerinin) bu kitabı ucuz fiyatla satın alması olduğundan, 35 kuruşa alınıp satılması iki tarafın da zararına yol açmayacağından denilmiştir. 1000 adet basılan ve ciltsiz 35 kuruşa satılan kitap, sonradan 40 kuruş/12 franka satılmıştır (Kabacalı, 2000: 21). Ancak, o döneme kadar el sanatlarının bir bileşkesi olarak görülen kitabın, baskı tekniğiyle, daha kısa sürede, daha ucuza ve daha çok çoğaltılması ve basılan kitaplara halkın da rağbet göstermesi, bu işle uğraşan esnafın işlerini kaybetme korkusu nedeniyle tepkisine yol açmıştır. El yazması sanatıyla geçinen binlerce esnaf, Fatih Camisi avlusunda toplanarak bir yürüyüş düzenlemişler ve tepkilerini dile getirmişlerdir. El yazması eserleri çoğaltan hattatlar, Türkçe ve Arapça kitap yayıncılığına karşı çıkmaktaydılar. Dinle ilgili kitapları el yazması ile çoğaltan hattatların, din adamlarıyla olan yakın ilişkileri güçlerini arttırmaktaydı. Sonuçta, padişah esnafın tepkisini haklı bularak, Matbaa medrese talebesine ucuz kitap basmak için getirildi. Dinî eserler bilhassa Kur an-ı Kerim basılmayacak, onu yine hattatlarımız yazacaklardır. diye ferman buyurunca olaylar bastırılmıştır (İnuğur, 2002: 156-157; Şapolyo, 1997: 41-42). II) Tuhfe tul-kibar fi Esfar ül-bihar: Katip Çelebi nin, Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan diye günümüz Türkçesine çevirebileceğimiz bu kitabı, 1729 yılında ikinci kitap olarak basılmıştır. Kitapta, dönemin önemli tarih olayları, denizcilik tarihi ve bahriye işlerinin düzenlenmesi anlatılmakta, yol ve güzergahlar, bazı kıyılar hakkında bilgi verilmektedir. Kitaptaki beş haritanın, 18

İbrahim Müteferrika tarafından çizildiği sanılmaktadır. 1000 adet basılmış ve ciltsiz 3 kuruş/12 franka satılmıştır (Kabacalı, 2000: 21). III) Tarih-i Seyyah: Afgan-İran savaşlarını anlatan bu tarih kitabı, Judas Thaddaeus Krusinsky adında Polonyalı bir Papaz tarafından, Latince yazılmıştır. İbrahim Müteferrika tarafından Türkçeye çevrilip, 1730 yılında 1200 nüsha olarak basılmıştır (İnuğur, 2002: 157). Fiyatı 3 kuruş/6 franktır (Ersoy, 1998: 425). IV) Kitab-ı İklim-i Cedid(Tarih-i Hind-i Garbi): Emir Mehmet bin Emir Hasan el Mes udi tarafından el yazması olarak hazırlanarak, 1583 te III. Murad a sunulmuştur. 1730 yılında Mütefferrika nın matbaasında, dördüncü kitap olarak basılmıştır. İbrahim Mütefferrika kitabın adını Tarih-i Hind-i Garbi olarak değiştirmiş; önsöz ekleyerek resimler ve haritalarla süslemiştir. Mütefferrika matbaasında basılan ilk resimli kitap olması nedeniyle önemlidir. 300 adet basılmış, 3 kuruş/6 franka satılmıştır (Kabacalı, 1989: 21-22; İnuğur, 2002: 158). V) Tarih-i Timûr Gürgân: Timur un hayatını anlatan ve bir yergi niteliği taşıyan bu kitap, Ahmed bin Muhammed İbni Arap Şah tarafından yazılmış, Nazmizade Hüseyin Murteza tarafından Türkçeye çevrilmiş ve 1730 yılında 500 nüsha basılmıştır. Fiyatı 3 kuruş/6 franktır (Kabacalı, 1989: 49). VI) Tarih-i Mısr ül-kadime ve Mısr ül-cedide: Mısır divan katiplerinden Süheyli tarafından tercüme edilerek, hazırlanmıştır. Kitapta, o güne kadar Mısır a gönderilen valilerin isimleri de vardır (İnuğur, 2002: 158). 1730 yılında 500 adet basılmıştır. Fiyatı 3 kuruş/6 franktır (Ersoy, 1998: 425). VII) Gülşen-i Hulefa: Nazmizade Hüseyin Murteza tarafından yazılmış ve 1730 tarihinde 500 adet olarak basılmıştır. 737-1720 yılları arasında, İslâm ülkelerinde gelişen olayları anlatan bir kitaptır. Fiyatı 3 kuruş/15 franktır (İnuğur, 2002: 159; Ersoy, 1998: 425). VIII) Grammaire Turque: Holdermann adında bir rahip tarafından yazıldığı bilinen Türkçe-Fransızca Gramer kitabıdır. Kitabın başında Cardinal de Fleury adına sunulduğu yazılmıştır. Kitapta, Türkçe kelimelerin ve cümlelerin, Latin harfleriyle okunuşları da verilmiştir (İnuğur, 2002: 158). Kitabın önsözünden, Türkiye ile ticaret yapan Fransız tüccarlara, Türkçe öğretmek için hazırlandığı anlaşılmaktadır. İbrahim Müteferrika kitabın hazırlanmasına katkıda bulunmuştur. Müteferrika bu kitabın adına, Naima Tarihi adlı kitabın sonuna eklediği, kendi matbaasında basılan kitapların listesi içinde yer vermemiştir. Bu da, bir papazın hazırladığı kitabı bastığının duyulmasından çekindiği şeklinde yorumlanmıştır. Bazı kaynaklarda, söz konusu kitabın basımında kullanılan Latin harflerinin, Fransa dan getirtildiği bildirilmektedir (Kabacalı, 1989: 50-51). 1730 yılında 1000 adet basılmıştır. Fiyatı 3 kuruş/40 franktır (Ersoy, 1959: 41-42). Bu arada Osmanlı İmparatorluğunda, büyük iç karışıklıklar yaşanmaya başlanmıştır. Bâbıali nin tatil olduğu 28 Eylül 1730 Perşembe günü, devlet adamlarının yokluğundan faydalanan asiler Patrona Halil önderliğinde isyan etmişlerdir (http://www.dallog.com/kavramlar/patronahalil.htm). İsyancılar 19

tarafından her yer yakılıp yıkılmış, Sadrazam Damat İbrahim Paşa idam edilmiş, Sultan III. Ahmet tahttan indirilmiş, şair Nedim, isyancılardan kaçıp kurtulmaya çalışırken damdan düşüp ölmüştür. Ancak isyancılar, İbrahim Müteferrika nın matbaasını zararsız bularak dokunmamışlardır. Bu isyan sonucunda Lâle Devri sona ermiş ve tahta, Sultan I. Mahmut geçmiştir (İnuğur, 2002: 159). I.Mahmut un padişahlığının ilk yılları, Patrona Halil isyanının devlette yaptığı zararı gidermek ve yeni isyan girişimlerini önlemekle geçmiştir. Bu nedenle Lâle Devrinde başlatılan yenileşme hareketi yara almış, sosyal ve kültürel alanda fazla varlık gösterilememiştir. I. Mahmut; padişahlığı sırasında matbaanın faaliyetlerini sürdürmesine izin vermiş, Yalova Kâğıt Fabrikasının kurulmasına olumlu yaklaşmış ve kütüphanecilik tarihi açısından büyük öneme sahip Ayasofya, Fatih ve Galatasaray kütüphanelerini açtırtmıştır (Erünsal, 1999b: 707). Patrona isyanın başladığı 1730 yılının sonu ile isyanın etkilerinin yaşandığı 1731 yılında, Müteferrika matbaasında kitap basımıyla ilgili bir faaliyete rastlanmaz. 1732 yılında İbrahim Müteferrika, I. Mahmut a başvurarak matbaayı çalıştırma izninin yenilenmesini istemesi üzerine, eski şartlar geçerli olmak kaydıyla izin yenilenmiştir (Jeltjakov, 1979: 27). Ancak, yenilenen izin belgesinde Sait Efendinin adı yer almamıştır. Müteferrika Matbaasında bu tarihten itibaren, tek başına İbrahim Müteferrika nın yönetiminde, yeniden kitap basımına başlanmıştır (İnuğur, 2002: 160). IX) Usul ül-hikem fi Nizam il-ümem: 1732 yılında yayınlanan bu kitabın yazarı, İbrahim Müteferrika dır. Kitabın önsözünde, bu eseri okuduğu Latince kitaplarda ilgisini çeken konulardan derlediğini bildirmiştir. Sultan I Mahmut a bir nevi ıslahat projesi gibi sunmuş olduğu kitabın başında, yönetim biçimleri monarkia, aristokrasiya ve demokrasiya olarak üçe ayrılmıştır. Ülkemizde demokrasi sözcüğünün ilk geçtiği kitap olması bakımından önemlidir. A. D. Jeltjakov (1979: 27) bu kitabın yayınını, Türkiye nin sosyo-politik düşünce tarihinde bir aşamanın başlaması olarak nitelendirmektedir. 1769 da Viyana da ve Paris te Fransızca olarak yayımlanmış ve 1777 de Fransızca dan Rusçaya çevrilmiştir. 500 adet basılmış, 1 kuruş/30-100 franka satılmıştır (Kabacalı, 2000: 22). X) Füyuzat-ı Miknatisiye: Bu kitap, Müteferrika tarafından Latinceden Türkçeye çevrilmiş ve 1732 yılında basılmıştır. Mıknatıs hakkında bilgi vermektedir. 500 adet basılmış, 1 kuruş/30-100 franka satılmıştır (Kabacalı, 2000: 22). XI) Cihan Nüma: Katip Çelebi tarafından 1648 yılında yazımı tamamlanan bu kitap, coğrafya konusunda hazırlanmıştır. Kitapta ilkin coğrafya konusunda genel bilgiler verilmiş, daha sonra bütün kıtalar ve ülkeleri anlatılmıştır. İbrahim Müteferrika kitabın birinci bölümünü, 1732 yılında bazı ilâvelerle basmıştır. Bu ilâvelerin arasında, renkli harita ve şekiller de bulunmaktadır. Basım işleri için gerekli parayı bulamadığından, ikinci bölümü yayınlayamamıştır (Kabacalı, 1989: 52-53; İnuğur, 2002: 159-160). 500 adet basılan kitabın fiyatı ciltsiz 30 kuruş, ciltli ve tezhipli 44 kuruş/90 franktır (Ersoy, 1998: 425). 20