1914 ve 1923 Y llar Aras nda Türk-Ermeni liflkileri: Ermeni Sorunu na D flar dan Bak fl*

Uluslararas Hukuk ve Politika Cilt 3, No: 11 ss.41-52, 2007 1914 ve 1923 Y llar Aras nda Türk-Ermeni liflkileri: Ermeni Sorunu na D flar dan Bak fl* Christian Johannes HENRICH Özet 20. yy. bafllar nda yaklafl k 600.000 Ermeni ve 1.500.000 Müslüman ac mas z bir sivil savaflta yaflamlar n yitirmifllerdir. Her iki taraftaki kurbanlar n say s asl nda -anlafl lma s güç bir faciad r. Ayr ca bu çift tarafl katliam n Ermeni Soyk r m adl tek tarafl bir terminolojiyle an lmas da anlafl lmaz bir di er husustur. Osmanl Türkleri ve Sad k Ulus aras ndaki 800 y ll k bar fl dönemi, Ermeni Az nl n sadakatsizli i, sabotajlar ve ihanetleri sonucunda aniden sona ermiflti. Bugünlerde ise Ermeni Sorunu -politize edil mifl ve duygusal bir platforma tafl nm flt r. Bu nedenle siyasetçiler ve gazetecilerin - bu ka dar hassas bir konuyu bu konuya dâhil olan tüm taraflar n bilim adamlar ve -tarihçileri ne b rakmas nda fayda vard r. Anahtar Kelimeler: Ermeni Sorunu, Birinci Dünya Savafl, Terörizm, Berlin Kongresi, Van Ayaklanmas, Do u Anadolu, Soyk r m, Ermeni Devrimci Federasyonu, Diaspora, S n rd fl Edilme. G R fi Osmanl mparatorlu u nun çöküflü 19.yüzy l n bafllar nda doruk noktas n yaflam flt r. Jöntürk htilâli, Balkan Savafl, I. Dünya Savafl n n ç kmas, ba ms zl k mücadelesi ve Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmas, Türk Devleti nin varl n sürekli biçimlendirmifl ve de ifltirmifltir. Özellikle de az nl n, Müslüman ço unluk ile olan bar fl içindeki yaflamlar dramatik bir flekilde de iflmifltir. Türk- Ermeni iliflkilerindeki bu geliflmeler, Avrupa daki büyük devletler gibi d fl etkilerden ayr yorumlanamaz. 1878 deki Berlin Konferans ve 1912 ile 1913 y llar ndaki Balkan Savafl sonras nda Avrupa devletlerinin gerçek niyetleri iyice ortaya ç kar: Niyetleri Osmanl mparatorlu u nu aralar nda pay etmektir. 1 9 May s 1916 tarihinde ngiliz Mark Sykes ile Frans z Charles Georges-Picot, ülkeleri ad na Anadolu nun paylafl lmas nda anlafl rlar. Bunu takip eden Sevr Bar fl Antlaflmas nda, Rusya, Yunanistan ve talya ya da pay verilir 2. Avrupa ülkeleri, Osmanl mparatorlu u nun zay f durumundan giderek kendi ç karlar yönünde daha fazla yararlan rlar. 19. yüzy l n son çeyre inde Osmanl mparatorlu- * Makale, bir yeminli tercüme bürosunca Almanca metinden çevrilmifl, ayr ca Prof. Dr. brahim S. Canbolat taraf ndan dil ve akademik disiplin/içerik aç s ndan gözden geçirilmifltir. 1 Bkz: Danica Mili_, Die ökonomische Penetration des Balkans und der Türkei durch die Industriestaaten, Ralph Melville; Hans-Jürgen Schröder (Hrsg.), Der Berliner Kongress von 1878. Die Politik der Großmächte und die Probleme der Modernisierung in Südosteuropa in der Zweiten Hälfte des 19. (Wiesbaden: Jahrhunderts, Franz Steiner Verlag, 1982), içinde: s. 475. 2 Bkz: The New Encyclopaedia Britannica, Vol. 11, 1985, s. 454. 41

Christian Johannes HENRICH u nun baz bölgelerini ele geçirerek, bu bölgeleri kolonilere dönüfltürürler. ngiltere M s r n d fl nda, Suriye ile Mezopotamya y da kontrolü alt na almak ister; Fransa Kuzey Afrika ile Lübnan a göz diker; talya Tripolis ile Arnavutluk u talep eder; Rusya ise Ermenistan ile Kürdistan için spekülasyon yapar 3. Avrupa ülkelerinin bu agresif ve k smen afla lay c politikas, Do u daki Müslüman olmayan az nl klar n, Müslüman çevrelerle olan kaç n lmaz gerginliklerini artt r r. Ermeniler aç s ndan bu gerginliklerin daha trajik sonuçlar olmufltur. H nçak ve Taflnak Komiteleri nin tahriklerine maruz kalan Ermeniler aç kça özerklik istediler ve düflman taraf olan Rusya ile k smen iflbirli i yapt lar. Osmanl yönetimi bu tehdit içeren geliflmelerin varl n Ermeniler Sorunu na radikal çözüm üretme vesilesi saym flt r. 1915 de Ermeni az nl n büyük bir k sm savafl koflullar nda hayatlar n kaybettiler. Ancak bununla birlikte toplu ölümler gerçe i vard r. Süreklilik gösteren g da k tl ve bunun sonucunda yaflanan açl k, çok say daki bu ölümlerin öncelikli sebepleri aras ndad r. Bu g - da teminindeki s k nt lar ayr ca, Osmanl ordusunda da hat r say l r kay plara neden olmufltur. Bundan baflka, Ermeni htilâl Komitesi nin terörist sald r lar da, her iki taraf n çok say daki kay plar ndan sorumludur. Nadiren de olsa Osmanl ordusunun, jandarman n ve göçebe konumundaki Kürt çetelerin sald r lar da söz konusudur. Buna ra men Ermeniler özellikle de diaspora Ermenileri, iskân politikas na dayal göç ettirme plan n bugün, Osmanl mparatorlu u nun uygulad n ileri sürdükleri bir sistematik soyk r m olarak görüyorlar. Türkler buna itiraz etmekte ve her iki taraf n büyük kay plar oldu una dikkat çekmektedirler. Ermeni tarihçiler ve politikac lar taraf ndan tarihî olaylar n büyük ölçüde tek tarafl olarak anlat lmas ve Müslüman tarafta çok daha fazla olan kaybedilen insan say s n n gizlenmesi, 90 y ldan fazla bir süreden beri bu çat flman n uluslararas boyut kazanmas na neden oldu. Bu makalede, Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmas na kadar olan sürede Türk-Ermeni iliflkilerindeki geliflmeler, I. Dünya Savafl n n bafllamas, Van daki Ermeni isyan, stanbul daki Ermeni ihtilâlcilerin tutuklanmas, stratejik aç dan önemli bölgelerdeki Ermeni az nl n baflka yerlere göç ettirilmeleri konular ele al narak, soruna objektif bir bak fl aç s getirilmeye çal fl lacakt r. Birinci Dünya Savafl n n Ç k fl na Kadarki Geliflmeler Devletin h zla çökmeye do ru gitmesi, politik ve toplumsal bir hareket olan, askerî aç - dan da genifl destek gören, birlik, beraberlik ve ilerleme nin temellerinin at lmas n ve kuvvetlenmesini getirmifltir. 2 Temmuz 1908 tarihinde, 30 y l önce kald r lm fl olan Kanuni Esasiye nin (Anayasa) Sultan II. Abdülhamit taraf ndan yeniden yürürlü e konmas yönünde faaliyetlerde bulunan Jöntürk htilâli gerçekleflir. 1909 Nisan nda eski Türk muhafazakârlar ve din hocalar n n yard m yla eski düzen in yeniden kurulmas dene- 3 Fikret Adan r, Der Zerfall des Osmanischen Reiches, In: Alexander Demandt (Hrsg.), Das Ende der Weltreiche: Von den Persern bis zur Sowjetunion, (München: Verlag C. H. Beck, 1997), içinde: s. 124. 42

1914-1923 Y llar Aras nda Türk-Ermeni liflkileri: Ermeni Sorununa D flar dan Bak fl nir 4. Bu giriflimler birkaç hafta içinde baflar s zl kla sonuçlan r, II. Abdülhamit tahttan indirilerek sürgüne gönderilir. Jöntürkler, kardefli V. Mehmet i yerine getirirler, ancak devlet yönetimini ellerinde tutarlar. Bu Ulusal-Türklük hareketi, Jöntürk hareketinin üstüne ç kar. Bu her fleyden önce H ristiyanlar k zd rmakla birlikte, Araplar ve Acemler ( ranl lar) gibi Türk olmayan Müslümanlar da k zd rm fl ve güvensizlik yaratm flt r. 1912 ve 1913 y llar nda yenilgiyle sonuçlanan Balkan Savafllar ndan sonra Osmanl mparatorlu u Balkanlarda genifl toprak kayb na u ram flt r. Yaln zca Bat Trakya, Osmanl egemenli i alt nda kalm flt r. Osmanl n n çöküfl dönemi flüphesiz, Osmanl mparatorlu u nda Müslüman olmayan halk n yüzy llar boyu görmüfl oldu u hoflgörü ve inayetin de kan t oldu u dönemdir. Osmanl egemenli i alt nda bulunan Gayrimüslimlerin (reâyâ) durumu yeni yöneticilerin 5 egemenli i alt ndaki ulusal ve dinsel az nl n durumlar ndan çok daha iyi idi. Alman mparatorlu u (Deutsches Reich ) Hükümeti ile 19. yüzy ldan beri süregelen iyi iliflkiler, Jöntürkler ile daha da kuvvetlenmifltir. Alman Reich ini kendilerine devlet modeli olarak görürler. Alman Askerî Komisyonu Baflkan Korgeneral Otto Liman von Sanders i, Bo azlar n savunmas ndan sorumlu I. Kolordu Komutanl n n bafl na getirirler. Bu karar itilaf devletlerinin tepkisine neden olur. stanbul buna karfl ç kar. Gerçi Türkler Liman Osmanl mareflalli ine ve ordu baflmüfettiflli ine terfi ettirdiler ama ordu kumandanl n kendisine vermediler 6. tilaf Devletleri ve Merkezi Avrupa Devletleri nin aksine, Osmanl devleti savafl ç kmadan önce hiçbir anlaflmaya dâhil olmam flt. Savafla girme karar, Merkezi Avrupa Devletleri nin yan nda, Rusya ya 7 karfl olmufltur. Farkl cephelerdeki savafl Osmanl mparatorlu u nu y pratm flt r. Kafkasya da Rusya ya, Irak ve Süveyfl Kanal nda ise ngiltere ye karfl savaflm flt r. Ayr ca Galiçya, Makedonya ve Romanya da da savafl lm flt r. ngilizlerin bir Ulusal Arap Devleti vaadine kap lan Araplar, Osmanl içinde ayaklanma bafllatt lar, Ruslar ise ayn s n Ermenilere vaat ettiler. Böylece tilaf Devletleri, Osmanl devleti içindeki etnik ve dinsel az nl klar n kendi menfaatleri içersinde yer almalar n sa lamaya çal flt lar. Bu durumda gerçek savafl suçu ortaya ç kar. Anadolu da Türkler ile Araplar ve Ermeniler aras nda yüzy llard r süregelen bar fl, böylece kendini gösteren savafl ç karlar nedeniyle tehlikeye sokulur. Rusya gerçekte ba ms z bir Ermenistan devleti nden yana de ildir. 1878 Berlin Konferans ile San Stefano nun özgürlü ünün yeniden gözden geçirilmesinden sonra Çar, Avrupa devletlerinin Balkanlarda Rus hâkimiyetini kabul etmeyecekleri gerçe ini anlar. Rusya n n, Akdeniz e geçifl sa lama plan, yaln zca Do u Anadolu üzerinden 4 Bertrand Michael Buchmann, Österreich und das Osmanische Reich. Eine bilaterale, Geschichte (Wien: WUV, 1999), s. 254. 5 Katrin Boeckh, Von den Balkankriegen zum Ersten Weltkrieg. Kleinstaatenpolitik und ethnische Selbstbestimmung am Balkan, (München: R. Oldenbourg Verlag, 1996), s. 382. 6 Buchmann, a.g.e., s. 260. 7 Ayn yer, s. 261. 43

Christian Johannes HENRICH mümkün olabilmesi ile s n rl kalacakt r. Ruslar yaln zca bu nedenden Ermenileri kullanarak, kendilerini Osmanl mparatorlu u ndaki H ristiyanlar n resmî koruyucusu ilan ederler. Asl nda, daha önce de inildi i gibi, böyle bir himayeye ihtiyaç yoktu, çünkü Osmanl mparatorlu u ndaki az nl klar n durumlar baflka hükümranl k alt nda bulunan az nl klar n durumundan çok daha iyi idi. Rusya, 19. yüzy l n sonlar ndan itibaren Ermenistan htilal Komitesi nin kurulmas - n destekler. Ancak bunlar, Ermeni vatandafllar aras nda özellikle çok ra bet bulamayan bölgesel küçük gruplard. Çünkü Ermenilerin büyük bir k sm Osmanl egemenli i alt nda mutluydu ve bu mutluluk ve bar fl devam ettirmek istiyordu. Herfried Münkler n tesbiti flöyleydi: Osmanl mparatorlu u [ ], ba ms zl klar ve özerklikleri sadece Osmanl - mpara torlu u içinde güvencede olan H ristiyan gruplar n ve cemaatlerin hamisi. 8 olabiliyordu Yirminci yüzy l n bafllar nda, Romanya sab k baflbakan Prof. Dr. Nikolae Jorga, Polonyal Mikoscha ya flunlar söyler: Ermeniler Türklerden, di er uluslardan gördüklerinden daha çok itibar görmektedir. - Yu nanlara göre daha çok inanç özgürlü üne sahiptiler.[ ] Zekâlar, devrim plan yapacak kapasitede de ildi... Türk mparatorlu unun çöküfle do ru gitti inin ifade edilmesini - duy mak istemiyorlard 9. Osmanl devletinin savafla girmesi Rusya n n çoktand r dört gözle bekledi i, Akdeniz e geçifli ele geçirme iste i aç s ndan bir f rsatt. Çar, bir taraftan H nçak ve Taflnak Komiteleri nin daha önce bafllatt klar terör eylemlerinden, di er taraftan da Kafkas ordusunun hücuma geçmesinden medet umuyordu. Birinci Dünya Savafl n n ç kmas ile Osmanl devleti nin kendini kurtarma savafl da bafllam fl oldu. Daha önce de de inildi i gibi, büyük devletlerin epeydir Osmanl mparatorlu u nu paylaflma emelleri vard. fiimdi, Emperyalizmin sunulan bu ganimeti 10 pek de sevilmeyen Alman mparatorlu- u hükümeti ve Habsburg Hanedanl n n yan na kat l nca, Osmanl mparatorlu- u nun parçalanmas tam anlam yla kesinlik kazand. Düflmanla flbirli i ve Van Ayaklanmas htilal Komitesi taraf ndan uygulanan sürekli terör ile Ermeni halk n n gözünün korkutulmas zaman içersinde baflar l olmufltur. Ama buna ra men, soyk r m teorisyenlerinin ço u, 1890 ve 1915 y llar aras nda meydana gelen olaylar karfl s nda tek tarafl ve ço u zaman da inkâr edici bir tutum içerisinde olmufllard r. Genellikle Osmanl yönetiminin Ermenileri gereksiz yere sürgüne gönderme karar ald iddia edilmektedir. Oysa tam tersi söz konusudur. Bu konuda fiahin Ali Söylemez in tespiti, Ermeni ihtilalcilerin I. Dünya Savafl s ras nda büyük ölçüde vatan hainli i yapt klar ve sivil halka silahl terörist hareketlerde bulunarak düflmana yard m ettikleri 11 fleklindeydi. Savafl n 8 Herfried Münkler, Imperien: Die Logik der Weltherrschaft - vom alten Rom bis zu den Vereinigten, (Berlin: Staaten Rowohlt, 2005), s. 141. 9 Nicolae Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches: Nach den Quellen, 1908 1913, dargestellt Bd. 1 5, (Gotha: Friedrich Andreas Perthes Verlag, 1913), s. 606. 10 Adan r, a.g.e., s. 125. 11 fiahin Ali Söylemezo lu (Hrsg.), Die andere Seite der Medaille: Hintergründe der Tragödie von 1915 in Kleinasien. Materialien aus europäischen, amerikanischen und armenischen (Köln: Quellen, Önel Verlag, 2005), s. 88. 44

1914-1923 Y llar Aras nda Türk-Ermeni liflkileri: Ermeni Sorununa D flar dan Bak fl ilan ndan befl gün sonra, 6 Kas m 1914 de, Rostow daki bir önceki ngiliz viskonsülü Blyth Kirby, Londra daki D fliflleri Bakanl na, Türkiye deki Ermenilerin Ruslara silahl bir flekilde yard m etmek üzere haz rl k yapt klar n bildirmifltir 12. Baz baflka ngiliz kaynaklar nda da Ermenilerin vatan hainli inden söz edilmektedir: Ayr ca Türkiye, Kafkas cephesinde ve Do u Anadolu da içten vurulmak istenmektedir. - Er menilere, General Andranik ve flkan n talimatlar yla Kafkasya da gönüllü birlikler - olufl turma ve Rus ordusu ile savaflma talimat verilmifltir. 1915 y l bafl nda bu birlikler Türk Ermenilerinden asker sa layarak hatt n gerisinde organize olmufllard r 13. stanbul Hükümeti, General smail Enver Pafla komutas ndaki Osmanl birliklerinin 1914/1915 k fl nda Sar kam fl ta Rus ordusuna karfl girifltikleri harekâttan sonraki yenilgi karfl s nda flafl rm fl ve floke olmufltur. Bu yenilgi iç politikada, de iflik toplum ve din gruplar aras nda daha da kötüleflen ruh halini de beraberinde getirir. Sar kam fl yenilgisinden sonra gerginlik iyice t rman r. Hosfeld, Ermenilerin, yenilgiye u ram fl Osmanl Birliklerinde aynen Türk arkadafllar gibi temsil edildikleri için, hükümet taraf ndan günah keçisi ilan edilmelerini pek mant kl bulmaz. Ancak bu ifade daha sonra kendi kendine gerçek anlam n bulacakt r. O, Bryce Raporu ndan flu al nt y yapar: Türkler, Ermeni gönüllülerinin Ruslarla ayn tarafta savaflt klar n saptam fllard r 14. Hosfeld ilaveten, Ermeni kökenli Osmanl Generali Armen Garo Past rmac yan n Mehmet Talat Pafla n n askerî-stratejik bir karar na k zarak Ruslar n taraf na geçti ini dile getirmektedir. General Past rmac yan Sar kam fl ta felaket bir yenilginin yafland 1914/1915 k fl nda Ermeni gönüllü birliklerine ülkelerine karfl olma emri vermifltir. Teflkilat- Mahsusa n n bir ajan, 1914 de Rusya daki Ermenilerin gönüllü olarak silâhalt na al nd klar ndan bahsetmektedir 15. Ermeni htilal Komitesi nin ve bireysel olarak kimi Ermenilerin provokasyonlar devam eder. Past rmac yan, [ ] London Daily Graphic e kendini ve baflkalar n Ruslar n taraf nda savaflan Ermeni htilalciler olarak gösteren bir foto raf gönderir 16. Bu olay çok say daki Ermeni aras nda da izans zl k olarak nitelenmifltir. Bu aptalca eylem, Türk iktidar sahiplerini ve Ermenilerin silahs z ve çaresiz kald klar nda kendilerini nefretle anacaklar genifl halk kesimini tahrik etmifltir 17. Bu insanl k felaketi 1915 y l ilkbahar nda meydana gelmifltir. Van daki Müslüman ahali ile H ristiyan Ermeniler aras nda sürekli artan gerginlikler 1915 y l Nisan ay n n ilk haftas nda patlak verir. 12 Söylemezo lu, a.g.e., s. 89. 13 Encyclopaedia Britannica, 1971, Vol. 22, s. 385. 14 Rolf Hosfeld, Operation Nemesis: Die Türken, Deutschland und der Völkermord an den, Armeniern (Köln: Kiepenheuer und Witsch Verlag, 2005), s. 141. 15 Ayn yer, s. 141. 16 Ayn yer, s. 142. 17 Peter Balakian, The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America s, Response (New York: Harper Collins, 2003), s. 199. 45

Christian Johannes HENRICH Ermeni Ayaklanmas 1915 y l Nisan ay n n ilk haftas bafllar ve bir ay sonras nda Rus ordusu ile birleflmeye kadar devam eder. 18 Van ayaklanmas olarak adland r lan olaylarda Ermeni ihtilalciler flehri ele geçirerek Polis Merkezini ve di er sivil yönetim binalar n atefle verirler. Türklerin iç ayaklanma ile ilgili kayg lar, bir sonraki ay Van da gerçekleflen bir baflka olay ile daha da artar. Rus s n r yak n nda [ ] Van epey zamand r ulusal propaganda merkeziydi. 19. Van Valisi, asl nda Kafkas cephesinde Ruslar n taarruzuna karfl önemli bir savunma için gerekli olabilecek bir Osmanl tümenini flehre getirtti. Rus Çar II. Nikolaus 21 Nisan 1915 de Van daki Ermeni htilal Komitesine bir telgraf çekerek, Rus taarruzuna, Van daki ayaklanmalar ile verilen destek için teflekkürlerini iletmifltir. Ayaklanmalar May s ay sonuna kadar devam eder. Osmanl ordusundaki birçok birlik kuflatma alt na al n r ve bu sayede Rus ordusuna May s 1915 de Van ele geçirme ve ihtilalcilere yard m etme imkân do ar. fiehir, 17 May s 1915 de tamamen Ruslar n ve Ermenilerin kontrolüne geçti inde, henüz öldürülmemifl ve kaçamam fl olan Müslümanlar Ermeniler taraf ndan öldürülürler. Dört Hafta boyunca Ermeni ihtilalciler ile Osmanl askerleri çetin sokak savafllar yaparlar. Müslüman halka ait çok say daki ev yak lm fl ve Ermeniler Do u Anadolu merkezinde yaflayan tüm Müslüman halk ya öldürmüfller ya da yerlerinden etmifllerdir. ABD de yay mlanan Ermeni Gazetesi Gocnak ta 24 May s 1915 de yay mlanan bir makalede gururla flöyle denmektedir: Van da yaln zca 1500 Türk kalm flt r. Ancak burada, Amerikal bir profesör olan David Maggie nin verdi i, o zamanlar Van da 260.000 Müslüman n yaflad na dair bilgi unutulmamal d r 20. Böylece, Van daki Müslüman halk n % 1 inden de az n n hayatta kalabildi i ortadad r. Ermenilerin sergiledi i bu vahfleti, soyk r m teorisinin ateflli savunucusu Wolfgang Gust bile dile getirmek durumunda kal r. Gust, Van daki Alman misyonunun sviçreli yöneticisi papaz Spörri den flu al nt y yapar: Öfkeli Ermeniler Genf Konvansiyonu hükümlerinin aksine tutum içindedirler ve intikam h rs ile davran rlar. Yang nlar artar. Türk evlerinde ve k fllalar nda tahrip olmam fl ne kald ysa, ac mas zca yak l p y k l r. Türkler, hasta ve kötü durumda olsalar merhametsizce katledilir 21. bile, Misyondaki Alman bir rahibe olan Gust Käthe Erhold ise flöyle devam eder: Coflkun seyelânlar n, hoflnutsuzlu un ve flüphenin, intikam h rs ve ilkel tutkular n - savak lar ndan bofland ilk özgürlük günlerinin ve geride kalanlar n, onlar n yafll lar n n, - has talar n n ve Türk halk n n kaçacak gücü kalmayan kad nlar n n oluflturdu u bu - manza ra üzerine bir örtü açmak istiyoruz. Ço u fiziken ve ruhen y pranm fl ve ölümle yüzyüze gelmifl savafl tutsa Türk kad nlar gözlerimizin önünde çiftliklerimizde amans z - hastal k lar ve k r lm fl kalplerle solup tükeniyorlard. Ma lup duruma düflmüfl Türk halk n n 18 Hüseyin Çelik, [Ataöv, Türkkaya (Hrsg.,), The Armenians in the Late Ottoman, Period (Ankara, 2002)], içinde: s.105. 19 Guenter Lewy, Der erste Genozid des 20. Jahrhunderts? Aus: American Jewish Commitee (Hrsg.), Commentary, Ausg. Dezember 2005, s. 3. 20 Bkz.: Cem Özgönül, Der Mythos eines Völkermordes: Eine kritische Betrachtung der Lepsiusdokumente sowie der deutschen Rolle in Geschichte und Gegenwart der Armenischen (Köln: Frage, Önel Verlag, 2006), s.164. 21 Wolfgang Gust (Hrsg.), Der Völkermord an den Armeniern 1915/16. Dokumente aus dem Politischen Archiv des deutschen Auswärtigen Amts, zu Klampen Verlag: Springe 2005, s. 182. 46

1914-1923 Y llar Aras nda Türk-Ermeni liflkileri: Ermeni Sorununa D flar dan Bak fl bu tamamen çaresiz, zafer kazanm fl olanlar n keyfi davran fllar na terkedilmifl - kad nlar n daima o döneme ait en derin ac lar duyarak anaca z 22. Ermeniler, Rus ordusu için hat r say l r bir [ ] destekti 23. Van daki baflar l ayaklanmadan sonra, bunu htilal Komitesi nin düzenledi i di er ayaklanmalar takip eder. Bayburt, Erzurum, Beyaz t, Tortum ve Diyarbak r dan da huzursuzluklar bildirilmektedir. stanbul Hükümeti buna tepki göstermek durumundad r. Çar a do rudan asker olarak hizmet eden 150.000 Ermeni d fl nda sabotajc ve iflbirlikçi olarak Çarl k Rusya s na hizmet eden çok say da Türk Ermenisi de Osmanl mparatorlu u için bir tehdit oluflturmaktayd. Araziyi iyi tan yan Ermeniler de rehberlik yaparak ülkelerine ihanet etmifllerdir. Kafkasya daki Rus kuvvetleri Komutan General Mishlayevsky, örne in, Ermeni General Andramik Ozanian dan bölgedeki da lar ve tercih edilecek güzergâhlar ile ilgili bilgiler almaktayd 24. Ermeni htilal Komitesi ve Amaçlar Osmanl n n 17. yüzy lda bafllayan çöküflü, yukar da da belirtildi i gibi, d fl etkenler ile olmufltur. Ermenilerin halen yay mlanmakta olan Hairenik isimli haftal k gazetenin 28 Haziran 1918 tarihli bask s nda flunlar yaz lmaktayd : Türkiye deki Ermeniler aras nda ihtilal ruhunun yarat lmas n n nedeni Rus provokasyonudur. Rusya [ ] s n r bölgelerindeki halk aras nda merkezkaç kuvveti niteli inde bir eylem yürütmüfltür 25. Ermeni Luase Nalbandian, H nçak Komitesi ile ilgili flu aç klamay yapar: Ermeni halk n n duygular n harekete geçirmek için terör ve provokasyona ihtiyaç - duyul maktayd. Halk, düflman na karfl tahrik edilmeliydi. O zaman düflman n misilleme - ey lemlerinden yararlanabilirdi. Halk n H nçak Program na güvenini sa lamak amac yla - te rör, bir araç olarak kullan lmal yd. Komitenin amac, Osmanl yönetimini terör - ile hu zursuz etmekti. Böylece rejim itibar kaybederek zedelenecekti. Terörist taktiklerin - esas he def noktas yaln zca hükümet de ildir. H nçak Komitesi, hükümet için çal flan -Türk ve Er menileri öldürmek istemifl, tüm ajan ve muhbirleri bertaraf etmeyi denemifltir. O zaman parti yani komite, terör eylemlerini hayata geçirebilmek için kendine has bir -teflkilât kur mal yd 26. Amerikal tarihçi Justin McCarthy de Anadolu daki Ermeni az nl n sürgündeki Ermeniler ya da Ermeni diasporas arac l yla aktif biçimde k flk rt ld n belgeleyen kaynaklara iflaret ediyor. Taflnak n 1892 y l nda düzenledi i ilk Genel Kurul toplant s nda bir lkeler Program haz rlanm flt r. Bu programda her fleyden önce, Taflnak Komitesi nce Türk Hükümetine karfl savafl bafllat lmas hususu yer alm flt r. Taflnak Komite- 22 Ayn yer, s.183. 23 Lewy, a.g.e., s.3. 24 Ayn yer, s. 3. 25 Hairenik vom 28.06.1918. 26 Luase Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, (University of California Press, 1963), s. 110. 47

Christian Johannes HENRICH si nin hedefleri do rultusunda Türkler, nerede olursa olsun öldürülmeliydi. Türk çocuklar da, Ermeni ulusu için tehdit oluflturdu undan dolay öldürülmeliydi 27. stanbul daki Tutuklamalar ve Ermenilerin Tehciri Van daki ayaklanma ile birlikte Osmanl Hükümeti de stanbul da tutuklamalara bafllar. Aralar nda çok say da politikac n n da bulundu u epeyce entelektüel Ermeni tutuklan r. Bunun arkas nda epeydir süregelen terör eylemleri, sabotaj ve ayaklanmalar yatmaktad r. Bu kifliler, yaln zca Ermeni olduklar için de il, ayn zamanda Ermeni htilal Komitesi nin üyeleri olduklar için tutuklanmaktayd lar. Çünkü tüm bu eylemlerin, H nçak ve Taflnak htilal Komiteleri nin ifli oldu u düflünülmektedir. Talat Pafla, Alman Konsolosu Hans Freiherr von Wangenheim e politik aç dan güvenli olmayan flahsiyetler den söz etmifltir 28. Savafl esiri olan bu ihtilalciler, aynen stratejik aç dan önemli bölgelerde yaflayan Ermeniler gibi göçe tabi tutulur. 27 May s 1915 tarihli Meclis Karar na göre, Osmanl Dâhiliye Naz r ( çiflleri Bakan ) Mehmet Talat Pafla Van olaylar nedeniyle bir zorunlu iskân yasas ç kart r. Bu yasa ile cephe bölgeleriyle di er stratejik aç dan önemli bölgelerde oturan Ermeniler Suriye- Halep e gönderileceklerdi 29. Bu, istekleri d fl nda Türkiye nin iç k s mlar na ve Suriye ye göç ettirilen Ermenilerin açl ktan ölmesi ya da Türk asker veya polisi taraf ndan korunamad için öldürülmelerini beraberinde getiriyordu 30. Ancak bu durum Hükümetin, Ermenilerin sald r lara karfl korunmalar emrine ra men yaflanmaktayd. Göç ettirilenlerin korunmalar amac yla hükümet trenlerde polis, jandarma ve askerlerden oluflturulmufl güvenlik birlikleri görevlendirmiflti. Ancak bu maalesef sald r lara karfl korumaya yetmiyordu. Zaten her birlik de kafilesinin korunmas n ciddiye almayabiliyordu. Baz lar Ermenilerin mal ve mülkleri üzerinden ticaret yap yordu. Ana BritannicaAnsiklopedisi nde flöyle der: Bu operasyon s ras nda [ ] Ermeniler, Türk hatlar n n gerisinde Ruslar n desteklenmesi fleklinde Türklerle aralar n n aç lmas na zorlanm fllard r. Türk Hükümeti 11 Haziran 1915 de Ermenilerin tehcirini öngören karar resmen al r 31. Taner Akçam, tehcir emri ile sözde soyk r m aras nda bir iliflkiye de inmektedir. O, tehcir karar n n çok dar bir çevrede al nd görüflündedir. Çok gizli olarak yap lan toplant lara yaln zca, Harbiye Nezareti nin, ttihat ve Terakki Merkez Komitesi nin, Teflkilat- Mahsusa gizli servisinin seçilmifl üyeleri ile baz politik flahsiyetler kat labilmekteydi. Bu güvenlik konusu o kadar s k yd ki, baz kabine üyeleri bu toplant larla ilgili bilgilen- 27 M. Varandian, History of the Armenian Revolutionary Federation, Dashnaktsutiun: 1890 1924, (Mailand: Oemme Edizioni, 1990), s. 85. 28 Hosfeld, a.g.e., s. 177. 29 Bugün Suriye kenti olan Halep, o dönemde Osmanl ülkesinin s n rlar içerisindeydi. 30 Encyclopaedia Britannica, 1971, Vol. 22, s. 385. 31 Encyclopaedia Britannica, 1971, Vol. 22, s. 716. 48

1914-1923 Y llar Aras nda Türk-Ermeni liflkileri: Ermeni Sorununa D flar dan Bak fl dirilmiyorlard bile 32. Gerçi bu hükümet çevrelerinde, özellikle de kriz durumlar nda ola an kabul edilmekteydi. 1945 yaz nda Baflkan Harry S. Truman ve en güvendi i kifli olan D fliflleri Bakan James F. Byrnes n kabineyi, parlamentoyu ve hatta Amerikan Ordusu Komutan Mareflal Dwight D. Eisenhower, Amiral William D. Leahys ve General Curtis Lemay bilgilendirmeden Hiroflima ve Nagazaki ye atom bombas at lmas n organize etmifl olmalar ndan dolay 33, hiçbir Amerikan bilimadam ABD nin Japonya ya soyk r m planlad n söylemeyecektir. Savafla iliflkin stratejik kararlar n gizli tutulmas, bu gizli toplant larda insanl a karfl suçlar n konuflulup kararlaflt r ld n n ispat say lmaz. Bu göç ettirmeler, Müslümanlar n Anadolu daki H ristiyanlara karfl ölçüsüz bir flekilde kötü muamele uygulad klar n n belgesi olarak gösterilmek istenmektedir. Ancak bu do ru de ildir. Çünkü Osmanl mparatorlu u di er Müslüman Türk vatandafllar - na da, güvenlik ve istikrara yönelik devlet kararlar na karfl ç kmalar halinde ayn s n uygulamaktayd. Örne in 1865 y l nda Müslüman Avflar lar, sürekli Çukurova da ikamet etmek istemedikleri için o dönemde Osmanl s n rlar içinde bulunan Suriye ve Sivas yöresine göç ettirilmifllerdir 34. Onlar yazlar da larda, k fllar da Çukurova da yaflayan göçebe bir afliretti. Tüm bu gruplar n gidifl ve geliflleri ile artan h rs zl k, kaçakç l k ve benzeri kriminal eylemleri önlemek amac yla devlet yeni bir iskân yasas ç kard. Avflar lar bu yasaya uymad klar ve devlet güçleriyle çat flt klar için, göçe zorland lar 35. Hatta Türk Halk Ozan Dadalo lu 19. yüzy lda bu Türkmen Ayaklanmas ile ilgili bir türkü bestelemifltir. Asl nda, bir hükümetin bu türden uygulamalar yaln zca Osmanl devleti için söz konusu de ildi. lgili gruplara uygulanan sert ve ac mas z cezalar, yaln zca kolektif cezalar kapsad ndan o kadar korkutucu görünmüyordu. Yani bu, oluflmufl ferdi suçlar için tüm bir grubun cezaland r lmas uygulamas d r. Bu müflterek ve hatta önleyici ceza yöntemleri Osmanl n n yan s ra di er ülkelerde de, hatta bugün bile uygulanmaktad r. Bununla ilgili afla daki iki örnek verilebilir. 1. 1899 1902 y llar aras ndaki Burlar Savafl nda ngilizler çok say daki sivili (kad nlar ve çocuklar dâhil) hayatlar n kaybettikleri toplama kamplar na kapatm fllard 36. 2. ABD de iç düflman a karfl bu yöntemi uygulam flt r. Japon Hava Kuvvetleri nin Pearl Harbor da 7 Aral k 1941 de düzenledi i hava sald r s n takiben, Baflkan Roosevelt 1942 de tüm (yaklafl k 120.000) Japon kökenli Amerikan vatandafl n ABD nin bat sahilinden iç kesimlere sürmüfltür. Bu zoraki yer de ifltirme nedeniyle çok say da kifli yaflam n yitirmifltir 37. 32 Taner Akçam, Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die türkische Nationalbewegung, (Hamburg: Hamburger Edition, 1996), s. 41. 33 Bkz.: Gar Alperovitz, Hiroshima: Die Entscheidung für den Abwurf der,1995. Bombe 34 Büyük Larousse, 1986, s. 2815. 35 Prof. Dr. brahim S. Canbolat ile 17.03.2006 tarihinde yap lan söylefli. 36 Bkz.: Koutcharian, [ Tessa Hoffmann (Hrsg.), Verfolgung, Vertreibung, Vernichtung der Christen im Osmanischen Reich 1912-1922. (Münster: LIT-Verlag, 2004)], içinde s. 61. 37 Söylemezo lu, a.g.e., s. 101. 49

Christian Johannes HENRICH stanbul daki ihtilal üyelerinin gözalt na al nmas, Ermeni halk n savafl bölgelerinden ve stratejik bölgelerden al narak göçe tabi tutulmalar, yaln zca koruyucu önlemler çerçevesinde anlafl lmas gereken bir husustur 38. Bu, Türk askerini, sivil halktan gelebilecek pusu kurma eylemlerinden, di er taraftan da htilal Komitesi taraf ndan Müslüman halka yap labilecek sald r lardan da koruyacakt r. Ayr ca Ermenilerin tehciri s ras nda yapt klar yolculukta, Müslüman halk n bizzat kendisinden gelebilecek eylemlerden de koruyacakt r. Bu yolculuk esnas nda yiyecek k tl, hastal klar ve çetelerin sald r lar ile çok say da Ermeni ve onlar korumakla görevli Müslüman asker hayat n kaybetmifltir. Birinci Dünya Savafl n n Sona Ermesinden Cumhuriyetin Kurulmas na Kadarki Dönem 30 Ekim 1918 tarihinde Osmanl ordusu, Mondros ta galip devletlerle imzalanan mütareke sonucunda terhis edilir. Galip devletlerden ngiltere, Fransa, talya ve Yunanistan gibi d fl, etnik- dinsel az nl klar olan Ermeni ve Yunanl lar gibi iç mihraklar Anadolu yu hemen paylaflmaya koyulurlar. 1919 1922 y llar aras nda Mustafa Kemal in Ulusal Kurtulufl Hareketi giderek artan bir ilgi görmekte ve taraftarlar n n say s sürekli artmaktad r. Bu arada eski Osmanl ordusundan kaçanlardan ve gönüllülerden oluflan bir ordu kurulmaktayd. Halk n artan deste i ve askerî baflar lar elde edilmekteydi. 1920 de, do uda ba ms zl k savafl veren Ermeniler yenilgiye u ram fllard r. A ustos ay sonunda da Yunanlar birkaç gün içinde yenilgiye u rat larak, son Yunan askerleri de Eylül ay nda zmir i terk ederler. Askerlerle birlikte hemen hemen tüm Yunan sivil halk da gider. Türk ordusunun bu beklenmeyen baflar s, 11 Ekim 1922 de Mudanya da güçlerin uzlaflmas ile ilgili bir mütarekeye götürür. 19 Ekim 1922 de Ulusal Kurtulufl Ordusu nun ilk birli i stanbul a girer. Mudanya Mütarekesi 24 Temmuz 1923 de, Lozan Antlaflmas ile kabul edilir ve ayn haklara sahip Türkler taraf ndan imzalan r. SONUÇ Türk-Ermeni liflkileri 20. yüzy l bafllar nda ac lar ve tahribatlarla iz b rakm flt r. Bilhassa yurtd fl kaynakl htilal Komitesi, Müslümanlara, hatta yerleflik Ermenilere de terör uygulam fllard r. Her iki taraftan da çok say da sivil hayat n kaybetmifltir. Ermeni terörüne Türklerden misilleme önlemleri gelir. Bu k flk rtmalar Osmanl Devleti nin kat ancak bilinen önlemleri takip eder: Ermenilerin tehciri. Kay plar n tek nedeni sadece Ermeni terörü ve Türklerin ald önlemler de il, ayn zamanda açl k ve yol koflullar idi. Tahminlere göre 600.000 800.000 Ermeni ve 1.500.000 Müslüman hayatlar n kaybetmifllerdir. Bugün bunun sorumlulu u hayret verici bir flekilde yaln zca Türklerde aranmaktad r. Hemen hemen hiçbir bilim adam bunun sorumlulu unu Avrupal devletler- 38 Bkz.: brahim S. Canbolat, Savaflve Bar fl Aras nda Dünya: Korku ve Umut Aras nda, nsan ( stanbul: Alfa, 2003), s. 174 ff.; Justin McCarthy, Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims: 1821-1922, (New Jersey: Darwin Press, 1995), ss. 2 13; 31 32; 127 129 ve 267 268. 50

1914-1923 Y llar Aras nda Türk-Ermeni liflkileri: Ermeni Sorununa D flar dan Bak fl de bulmamakta, hiçbir bilim adam Ermeni htilal Komitesinin ac mas z eylemlerini görmemekte, hiçbir bilim adam, üzerlerinde tahrifat yap lm fl belgelerin pefline düflmemektedir. Do rudan do ruya buna ifltirak eden bunlar yaflayan bu bölgedeki Türklerin ve Ermenilerin kavgas bir diyalo a ba lanamamaktad r. Avrupa da çok say daki Parlamenter, Ermeni sorunu ile ilgilenmekte, ancak Türk Hükümetinin bir temsilcisini görüflme partneri olarak kabul etmemektedir. Türkiye deki Ermeni Patri i Mesrob II nin bile farkl görüflleri vard r. Mesrob II kendi Patrikli ini, di er dört Ermeni (Ejmiatsin, stanbul, Kudüs, Beyrut) Patrikli i aras nda Türkiye ile karfl l kl gerçek bir de ifl-tokufl yapacak tek patrik olarak görmektedir 39. Bu noktada ise araflt rma eti i sorusu akla gelmektedir. Bir tarih araflt rmac s olarak konuya ihtiyatla yaklaflarak kaynaklar gözden geçirip bir kan ya varmak durumunday z. Baz lar daha araflt rmalar n n bafl nda, sonuca vararak belge olarak yaln zca kaynaklara bakarlar. O zaman do rulu a ulaflmak, özellikle imkâns zd r. Örne in, yapt aç klamalar n içerik olarak ço u kez çeliflkili oldu u ve Alman konsülleri taraf ndan verilen bilgileri bizzat tahrif etti i veya en az ndan de ifltirdi i yeterince bilinmesine ra men, onlar Johannes Lepsius un notlar n belge olarak yay nlad lar 40. Johannes Lespius un bu yapt klar n Albert Einstein n afla daki sözleri ile pekifltirmek istiyorum: Kü - çük fleylerde gerçe i ciddiye almayana, büyük fleylerde de. güvenilmez Lepsius un yapt yanl fll klar ço unlukla, konsüller taraf ndan verilen bilgileri ve say lar düzeltmek, say lar kendi amaçlar na, hedeflerine uygun hale getirmekten ibaretti. Bu küçük yanl fllar, Honore de Balzac n tarih ile ilgili bir ifadesinde de oldu u gibidir. Dünya Tarihinin iki ayr yüzü vard r: Bunlardan biri resmî, ancak hatal, okullarda okutulan tarih; di eri ise olaylar n gerçek yüzlerinin gizli tutuldu u tarihtir. Avrupal lar ve di er Bat l tarihçiler ne yaz k ki bugüne kadar lobi faaliyetleri ve ideolojinin d fl nda kalmay baflaramam fllard r. Büyük bir k sm Anadolu da 19. yüzy l ve 20. yüzy l bafllar nda meydana gelen kar fl kl klarda kendi ülkelerinin tarihi rolünü bilmemektedirler. Avrupa daha da ileri giderek, Türkiye nin AB üyeli ine koflul olarak, Ermeni toplu ölümlerinin Türkler taraf ndan yap ld n n kabul edilmesini istemektedir. Bu, ya konunun tarihî içyüzünü bilenlerin bir oyunudur ya da cehalettir. Meselenin bu yan na gönderme yapmak üzere, 13.yüzy lda yaflam fl Türk Halk Ozan Yunus Emre nin flu sözlerini hat rlamakta, hat rlatmakta yarar var: lim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir, Sen kendini bilmezsin, ya nice okumakt r 41 Sonuç olarak, bu konuyla ilgilenen herkesin bu afl r duygusal, politik platforma tafl nm fl tart flman n, ç karlar do rultusunda yönlendirilmemesi hususunda duyarl dav- 39 Bkz: http://kath.de/kino/03_wiewir/laenderberichte_tuerkei_mesrob.php vom 01.05.2006. 40 Bkz: Özgönül, a.g.e., s. 158 ff. 41 Bkz. http://www.yunusemre.com/,17.03.2006; ayr ca bkz.: brahim S. Canbolat, Küreselleflen Dünyaya ve Zamana Evrensel Bak fl, Ervin Laszlo, Küresel Bakmak Evrensel Düflünmek,çeviren: brahim S. Canbolat, 3. Bask, (Ankara: Nobel Yay., 2004), içinde, s.11. 51

Christian Johannes HENRICH ranmas gerekir. Ermeni Sorunu ve 19. yüzy l bafllar ndaki Türk- Ermeni liflkilerinin art k politikac lardan, parlamenterlerden hatta gazeteci ve gazetelerin ilgi alanlar nda olmaktan ç karak, üniversitelere ve bilim adamlar n n ilgi alan na girmesi gerekmektedir. Bu makalenin yazar Türklere, bu konuyla ilgili görüflmelerden uzak durmak yerine, tarih ve kültürleri ile birlikte, sa lam kan tlarla görüflmelere girmeyi önermifltir. 52