LİCE NİN (DİYARBAKIR) VE ÇEVRESİNİN YERALTI ZENGİNLİK KAYNAKLARI Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK * Dicle Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümü Genel Jeoloji Anabilim Dalı 21280-Diyarbakır; orkavak@dicle.edu.tr Lice ilçesi Diyarbakır il merkezinin Kuzey doğu kesiminde yer almaktadır. Lice çevresinde doğuda Diyarbakır/Kulp ilçesi, Batıda Diyarbakır/Hani, Güneyde Diyarbakır/Hazro ilçesi, kuzeyde ise Bingöl/Genç ilçesi yer almaktadır ( Şekil-1 ; 2 ). Bu sebepten ötürü sunmuş olduğumuz bildiride bu ilçelerde Lice sınır bölgelerinde yer alan Yer altı zenginlik kaynaklarından da bahsedilmiştir. Şekil-1: Lice nin Lokasyon Haritası 1
Şekil-2: Lice nin Karayolları Haritası Lice ve Çevresinin Stratigrafi: İnceleme alanı Bitlis Kenet Kuşağının güneye iç bükey kavislenme gösterdiği alanda, bindirmenin ön cephesinde Arap Bloku üzerinde yer almaktadır. İlk kıta kıta çarpışması Üst Kretase de Bitlis Metaforfitleri boyunca meydana gelmiş, güneye doğru Hazro yöresinde Paleosen öncesi, çarpışmaya paralel yapılar meydana gelmiştir ( Şekil-3 ; 4 ; 5 ). Lice ve çevresinde yaygın olarak Oligosen-Miyosen yaşlı Lice Formasyonu ( Şeyl, kumtaşı, Kireçtaşı ), Oligosen-Miyosen Yaşlı Fırat Formasyonu ( Kireçtaşı ), Tersiyer-Eosen yaşlı Maden Karmaşığı ( Kumtaşı, Killi Kireçtaşı, Bazalt, Kireçtaşı, Çakıltaşı ), Bitlis Metomorfitleri ( 2
Kireçtaşı, Kalkşist, Sişt ) ve Guleman Ofiyolitleri bulunmaktadır. Lice Formasyonu Fırat Formasyonu ile uyumlu ve dereceli geçişlidir. Üstünde ise tektonik olarak Maden Karmaşığı ve Bitlis Metomorfitleri ve yer yer Guleman Ofiyolitleri tarafından örtülür. Şekil-3: Lice nin Jeoloji Haritası 3
Şekil-4: Lice Jeolojik Kesiti Şekil-5: Lice Midyat Formasyonu Bindirmesi 4
Lice ve Çevresinin Yeraltı Zenginlik Kaynakları: Lice ve çevresinde Yer altı Zenginlik kaynağı olarak Demir, Bakır, Kurşun-Çinko, Disten, Apatit, Apatit-Manyetit, Maden Kömürü, Mermer ve az da olsa Krom bulunmaktadır. Bunlar ın özellikleri aşağıda belirtilmiştir. Demir Cevheri: Demir cevherinin tüketildiği iki ana üretim dalı yüksek fırın pik demir üretimi ile direk redüksiyon tesisleridir. Demir cevheri yüksek fırınlara ya direk þarj cevheri olarak parça cevher halinde veya ince tozlar sinterlenerek sinter halinde veya daha ince tozların peletlenmesiyle pelet halinde kok kömür ve curuf yapıcı katkı maddeleriyle birlikte verilerek kullanılır ( Şekil-6 ). Demir Cevherinin Lice ve çevresindeki rezervleri 1 ) Bingöl-Genç-Avnik-Haylandere ( 5.224.784 ton rezervinde ve Tenör miktarları % 36,67 Demir, % 18,85 SİO2, % 2.62 P2O5 kalitesinde ) 2 ) Bingöl-Genç-Avnik-Gonaş ( 4.915.588 ton rezervinde ve Tenör miktarları % 59,42 Fe3O4 kalitesinde ) 3 ) Diyarbakır-Kulp-Koçan ( 250.000 ton rezervinde ) 4 ) Bingöl-Genç-Avnik-Koşal ( 39.350.212 ton rezervinde ve Tenör miktarları % 43,7 Fe, % 14,85 SiO 2, % 1.19 P 2 O 5, kalitesinde ) 5 ) Bingöl-Genç-Avnik-Hamek ( 5.975.000 ton rezervinde ve % 12,37 Fe, % 10 SiO 2, % 0,37 P 2 O 5, kalitesinde ) 6 ) Bingöl-Genç-Avnik-Arduvan ( 278.676 ton rezervinde ve Tenör miktarı % 19,50 Fe 2 O 4 kalitesinde ) Şekil-6: Demir Cevheri 5
Bakır Cevheri: Bakır, üstün fiziksel ve kimyasal özelliklerinden dolayı endüstride yaygın olarak kullanılmaktadır ( Şekil-7 ). Sektörlere göre bakırın tüketiminin dağılımı aşağıda verilmiştir..elektrik ve elektronik sanayi.inşaat sanayi.ulaşım sanayi.endüstriyel equipman.digerleri Kimya Kuyumculuk Boya sanayii Turstik eşya Bakır Cevherinin Lice ve çevresindeki rezervleri 1 ) Diyarbakır/Hazro Merkez ( % 2,06 Cu ) Şekil-7: Bakır Cevheri Kurşun-Çinko Cevherleri: Kurşun un en önemli tüketim alanı akü imalatıdır. Yeraltı haberleşme kablolarının kurşunla izolasyonu diğer önemli tüketim alanı olarak göze çarpar. Korozyonu önleyen kurşun oksit boyalar çelik konstrüksiyonlarda kullanılır. Kurşun tetraetil ve tetrametil benzin içinde oktan ayarlayıcı olarak kullanılan kurşun bileşikleridir. Kurşun radyasyonu en az geçiren metal olması nedeniyle bu ışınlardan korunmada, renkli televizyon tüplerinin yapımında ve mühimmat imalinde de önemli miktarlarda kullanılmaktadır (Şekil-8). Çinko en çok galvanizlemede kullanılmaktadır. Inşaat sektöründeki galvanizli saçlar ve konstrüksiyon malzemeleri ile elektrik ve diğer havai hat direkleri galvanizlemenin en çok 6
kulllanıldığı alanlardır. Pirinç alaşımı ile bilhassa otomotiv sanayiinde döküm kalıpları yapımında kullanılan çinko alaşımları çinko nun kullanıldığı diğer önemli alanlardır. Çinko oksit yağlı boya ve lastik üretiminde kullanılmaktadır. Kurşun-Çinko Cevherlerinin Lice ve çevresindeki rezervleri 1 ) Bingöl-Genç-Çobançeşme (21.600 ton rezervinde ve Tenör miktarı % 45 Pb+Zn kalitesinde ) Şekil-8: Kurşun-Çinko Cevherleri Disten Cevheri: Sillimanit, andaluzit ve disten susuz aluminyum silikat polimorflarını içerirler ve genel olarak sillimanit grubu mineralleri olarak bilinirler. Bu mineraller, yüksek sıcaklıkta oluşan yüksek refrakter performanslı mullit fazlarını oluşturdukları için çoğunlukla refrakter endüstrisinde tüketilirler. Bu faz yüksek sıcaklık dayanımı ile kimyasal ve fiziksel aşınma direnci gösterir. Bu özellikler yüksek sıcaklık ve kimyasal aşınma direnci refrakter sanayiinde istenen özelliklerdir. Refrakter tuğla, monolitik uygulamaları, çelik ve cam endüstrisinde uygulamaları yaygındır. Çimento fırınlarında, demir çelik fırınlarında, petrokimya endüstrisinde ve seramik endüstrisinde kullanımı genişlemektedir ( Şekil-9 ). Şekil-9: Disten Cevheri 7
Disten ısıtıldığında önemli derecede genleşir. Bu özelliği hem avantaj hem de dezavantaj olabilir. Bağlama kili kullanılan refrakterlerde yüksek sıcaklıklarda küçülme olur, bu küçülmeyi dengelemek üzere ham disten katkısı ile stabilite sağlanmış olur. Genişleme istenmeyen yerlerde ise disten kullanılmadan önce kalsine edilmesi gereklidir. Refrakter kullanımlarında, alumina malzemenin ana performans kriteri, ısıtma esnasında malzeme içinde oluşan mullit'in bağıl yüzdesidir. Sillimanit grubu mineraller mullit üreten hammadde olarak bilinmektedir. Mullit üretiminin yarısı demir-çelik endüstrisinde, yüksek fırınlarda, büyük kapasiteli potalarda, brülör gövdeleri, çimento fırınlarında, bakır tavlama fırınlarında, cam fırınlarda, seramik üreten fırınlarda kullanılmaktadır. Distenin monolitik malzeme üretiminde yaygın olarak kullanımı bulunmaktadır. Andaluzit mükemmel mekanik dayanımı ve sürtünme dayanımı yanısıra refrakter tuğla imalinde daha az enerji maliyeti, hacimsel kararlılık, curufa ve ısıl şoka karşı iyi direnç gösteren özelliklere sahiptir. Disten Cevherinin Lice ve çevresindeki rezervleri 1 ) Bingöl-Genç-Avnik-Halveliyan (140.000 ton rezervinde ve Tenör miktarı % 5-25 Disten, % 26,75 Al 2 O 3, % 62,3 SiO 2 kalitesinde ) Apatit Cevheri: Apatit: Gübre ve fosforlu asit üretiminde kullanılmaktadır ( Şekil-10 ). Apatit Cevherinin Lice ve çevresindeki rezervleri 1 ) Bingöl-Genç-Kavaklı-Şardan ( 218.763 ton rezervinde ve Tenör miktarı % 12 P 2 O 5, % 1-5 Fe kalitesinde ) Şekil-10: Apatit Cevheri 8
Apatit+Manyetit Cevherleri: Magnetit olarak bilinen ve kimyasal açılımı Fe3O4 olan demir cevheri, magnetik özellikler taşır. Mıknatıs taşı denen ve doğal olarak çekim gücüne sahip olan cevher de mıknatıs yapımında kullanılır. Ancak bunu çokça bulmak mümkün değildir( Şekil-11 ). 1 ) Bingöl-Genç-servi-Mişkel-Haylandere-Küçük Gonaş-Murdere ( yaklaşık 43.000.000 ton rezervinde ve Tenör miktarı ortalama % 1-10 P 2 O 5, % 50 lere varan Fe ve Fe 3 O 4 kalitesinde ) 2 ) Bingöl-Genç-servi-Kavaklı-Arduvan-Kelmetepe-kılnaztepe-Hamet ( yaklaşık 21.000.000 ton rezervinde ve Tenör miktarı ortalama % 1-10 P 2 O 5, % 50 lere varan Fe ve Fe 3 O 4 kalitesinde ) 3 ) Bingöl-Genç-Mahmudan-Döşekkaya ( 50.000 ton rezervinde ve Tenör miktarı % 6,94 P 2 O 5, % 38,25 Fe kalitesinde ) Şekil-11: Manyetit Cevheri Maden Kömürü: Maden Kömürünün Lice ve çevresindeki rezervleri ( Şekil-12 ) 1 ) Diyarbakır-Hazro-dadaş ( 2.200.000 ton rezervinde, 4500-7000 Kcal/Kg, 1,17 Su; % 37,42 kül ) Şekil-12: Kömür 9
Mermer: Mermerin başlıca tüketim alanları; inşaat sektörü, güzel sanatlar alanı ve dekorasyondur. Engeniş kullanım alanını inşaat sektörü teşkil eder. Binaların iç ve dış kaplamaları, dekorasyon işleri, anıtlar, heykeller ile süs ve hediyelik eşya imalatı önemli tüketim alanlarını oluşturur. Bilhassa binaların iç kısımlarında yer döşemesi ve duvar kaplamaları, merdiven basamakları, sütunlar, şömine, mutfak ve banyolarda kullanılır. Iç dekorasyon malzemesi olarak masa, sehpa ve çeşitli mobilyalar yer alır. Hediyelik eşya ve el sanatları dalında ise; vazo, biblo, avize, şekerlik, kültablası vs. yapımında bilhassa güzel renkli mermerler kullanılmaktadır( Şekil-13 ). Mezar ve mezar taşlarında da önemli miktarlarda mermer tüketilmektedir. Şekil-13:Mermer Bugün yapı taşından çok kaplamacılık, döşemecilik ve dekorasyonda kullanılan doğal taşların özelliklerine göre kullanım alanları az çok değişmektedir. Traverten dış yapıların kaplanmasında ve döşemelerinde, hakiki mermerler iç mekanlar da kullanılırken son yıllarda granitin üstünlüğünü her iki yönde de artmaktadır. Iyi cila alma, renk çekiciliği ve sağlamlığı nedeni ile granit, aynı zamanda figür işlemeciliğinde de kullanılmaktadır. Mermer taşlarının kimyasal bileşimi kalsiyum karbonat olduğu için kimya, yem ve gübre alanlarında, karayolu, beton asfalt ve son kat dolgu malzemesi olarak da kullanılır. Parça kırıntılarından paledyen, mozayik ve suni mermer yapılmaktadır. Mermerin Lice ve çevresindeki rezervleri 1 ) Diyarbakır-Kulp 2 ) Diyarbakır-Hani 3 ) Diyarbakır-Lice Krom Cevheri: Krom cevheri başlıca metalurji, kimya, refrakter ve döküm kumu sanayinde kullanılır. Metallurji sanayinde krom; ferrokrom, ferro-siliko-krom, krom bileşikleri, ekzotermik krom katkıları, diğer krom alaşımları ve krom metali şeklinde tüketilir ( Şekil-14 ). 10
Şekil-14: Krom Cevheri Metalurji endustrisinde krom cevherinin en önemli kullanım alanı paslanmaz çelik yapımında kullanılan ferrokrom üretimidir. Paslanmaz çelik metal ve silah endustrisinin çok önemli bir maddesidir. Krom çeliğe sertlik, kırılma ve darbelere karşı direnç, aşınma ve oksitlenmeye karşı koruma sağlar. Bu kapsamda kromun çeşitli alaşımları mermi, denizaltı, gemi, uçak, top ve silahlarla ilgili destek sistemlerinde kullanılır. Krom kimyasalları paslanmayı önleyici özellikleri dolayısıyla uçak ve gemi sanayinde yaygın olarak; kimya endustrisinde de sodyum bi-kromat, krumik asit ve boya hammaddesi yapımında, metal kaplama, deri tabaklama, boya maddeleri ( pigment), seramikler, parlatıcı gereçler, katalistler, boyalar, organik sentetikler, konserve yapma ajanları, su işleme, sondaj çamuru ve diğer birçok alanda tüketilir. Krom metali, yüksek performans alaşımlarında, Al, Ti, Cu alaşımlarında, ısıya ve elektriğe dirençli alaşımlarda tüketilir. Kromun süper alaşımları yüksek ısıya dayanıklı randımanı yüksek, türbin motorlarının yapımında kullanılmaktadır. Krom Cevherinin Lice ve çevresindeki rezervleri Yer Yer Krom: Diyarbakır-Hani bulunmaktadır. Kaynaklar: 1 ) GÜNAY, Y., Güneydoğu Anadolu nun Jeolojisi Stratigrafisi, TPAO Derlemesi, 1998. 2 ) ATALAY, M.A., DEMİROK, H.M., Güneydoğu Anadolu Bölgesine Ait Maden Envanteri, MTA Raporu, 1996 3 ) YILMAZ, E., DURAN, O., Güneydoğu Anadolu Bölgesi Otokton ve Allokton Birimler Stratigrafisi Adlama Sözlüğü, TPAO, Araştırma Merkezi, Eğitim Yayınları No : 31, 1997 4 ) Muhtelif İnternet Sayfaları 11