YOZGAT İLİ ÖRGÜ ATLASI ÇORAP VE PATİK ÖRNEKLERİ

YOZGAT İLİ ÖRGÜ ATLASI ÇORAP VE PATİK ÖRNEKLERİ Gülten KURT 1 Özet Türk giyim kuşamını oluşturan parçalar içerisin de ayağa giyilen çorap ve patikler, kültürümüz ve el sanatlarının geçmişten günümüze yansıyan özellikleri açısından önem taşımaktadır. Zengin bir konu, üslup ve teknik alana sahip bulunan el örücülüğü Türk el sanatlarının önemli ve en eski alanlarından birisidir. Örücülük sanatının başlangıç tarihi bilinmemekle beraber, Pazırık kurganlarından çıkarılan kadın giyiminden örnekler arasında yer alan, üzeri nakışlı keçe çoraplar, Milattan öncelere kadar uzanan Anadolu Türk örgü sanatının ve çoraplarının 19.yüzyıldan önceki varlığına işaret etmektedir. Bölgenin bulunduğu konum ve coğrafi şartlara bağlı olarak, Yozgat ve çevresinde yapılan alan araştırmalarında, yöreye ait çorap ve patik örnekleri tespit edilmiştir. Ayrıca Yozgat ili Nizamoğlu Konağı Etnoğrafya Müzesinde bulunan çorap örnekleri de, bölgenin zengin kültürünü ortaya koymaktadır. Bölgelere göre farklı teknik özelliği bulunan örme çorap ve patikler, sadece malzemeleri yönünden değil renkleri ve geleneksel motifleri ile de anlam taşımaktadır. Yöre çorap ve patiklerin de yapım ve kullanım alanına bağlı olarak, iki ve beş şişle yapılan örgülerde, zengin desen süsleme örnekleri dikkati çekmektedir. Zamanla yaşam kültürünün bir parçası haline gelen çorap ve patik örücülüğü, gelenek ve göreneklere bağlı olarak günlük kullanım alanının yanın da, yöre de kız çeyizlerinde de yer almaktadır. Bu çalışmayla yörede tespit edilen 60 adet şiş örgü çorap ve patik örnekleri, teknik, renk ve motif özellikleri açısından incelenerek örneklerle sunulacaktır. Anahtar Kelimeler: El sanatları, örücülük, çorap, patik Abstract Knitting Atlas Of The City Of Yozgat Sock And Botee Samples Among the parts comprising Turkish clothing, socks and bootees worn on foot are of importance in terms of their features that reflect our culture and handicraft arts from the past to the present time. Having a rich topic, style and technical field, hand knitting is one of the most significant and oldest fields of Turkish handicraft arts. Even though the starting time of the art of knitting is not known, embroidered felt socks that were unearthed in Pazırık cairn and comprising good woman clothing samples indicate that Anatolian Turkish knitting art dates back to the time BC and shows the existence of socks before 19 th century. Depending on the place and geographical conditions of the region, local sock and bootee examples were determined in the researches carried out in the city of Yozgat and its neighbourhood. In addition, the samples of socks in the Ethnographic Museum of Nizamoğlu Konağı in the city of Yozgat indicate the rich culture of the region. Having various technical features depending on the regions, knitted socks and booties bear great meanings not only with their materials used but also with their colours and traditional motives. In terms of the production and field of usage in the regional socks and booties, rich designs and decoration 1 Yrd.Doç.Dr. AİBÜ.Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü Gölköy/ BOLU kgulten@gmail.com 497

samples are striking in the knitting made with two or three knitting needles. Having been an indispensable part of life culture, sock and bootie knitting take its place in daily use depending on the traditions and customs as well as in the trousseau of the girls in the region. In the current study, 60 needle knitted sock and bootie samples that were determined in the region will be investigated and presented in terms of their techniques, colour and motive features with their examples. Keywords: Handicraft Arts, Knitting, Sock, Bootie 1. Giriş Gelenek ve göreneğimize bağlı olarak, Türk el sanatları zengin teknik ve ürün özelliğine bağlı olarak geçmişten günümüze kültürümüzün en önemli etnografik eserlerini oluşturmaktadır. Bu gün de hala Anadolu insanının yaşam tarzıyla bütünleşen bu ürünlerin bir kısmı yok olmayla karşı karşıya kalmış ve yozlaşmıştır. Şehirleşmenin ve teknolojinin gelişimine bağlı olarak yaşam kültürümüzle birlikte bu eserlerimizinde zaman içerisinde yavaş yavaş kaybolduğunu görmekteyiz. Anadolu da bazı bölgelerde ve kırsal kesimde yaşam koşullarıyla birlikte çeyiz ve düğün geleneğine bağlı olarak yaşayabilenler bu çalışmalarla tespit edilmektedir. Zengin bir konu, uslup ve teknik alana sahip bulunan el örücülüğü Türk el sanatlarının önemli ve en eski alanlarından birisidir. Örücülük sanatının başlangıç tarihi bilinmemekle beraber, Pazırık kurganlarından çıkarılan kadın giyiminden örnekler arasında yer alan, üzeri nakışlı keçe çoraplar, Milattan öncelere kadar uzanan Anadolu Türk örgü sanatının ve çoraplarının 19.yüzyıldan önceki varlığına işaret etmektedir(soysaldı, Kurt. 2009.). Fotoğraf:1.Gelin çorabı ve patik Tarihi eski olmakla birlikte, bir örme ve dokuma sanatı olarak gelişmesi, Türklerin Anadolu ya gelişleri ile başlar. Türklerin Anadolu ya geldikleri zaman diliminde yazılan Divanü Lügat-it Türkler de yer alan eliglik, eldiven, elcik, etük, edik-papuç (çedik-örgü patik) gibi terimler çorapla ilgili terminolojiye işaret etmektedir. İzlik bolsa er öldimes, içlik bolsa at yagrımas- çarık olsa adam ölmez; keçe olsa- teyelti bulunsa at yağır olmaz, şeklindeki bilgiler özellikle ata binerken ayağa bir nakışlı keçe (içlik) giyildiğini ortaya koymaktadır. İzlik kesilen hayvanların derisinden yapılan Türk çarığıdır. (Barışta, 1986:873). El sanatlarının içerisinde yer alan çorap örücülüğü, Anadolu nun bir çok yöresinde kadınlar tarafından yoğun bir şekilde yapıldığı görülse de, eskiden erkeklerinde çorap örücülüğü konusunda oldukça güzel örnekler ortaya koydukları bazı araştırmalarda tespit edilmektedir. 498

Fotoğraf:2.Çorap ören bir çift Çorap ayağa giyilen, baldırın yarısına ya da dize kadar çıkarılan, dış etkenlerden korunmak, aynı zamanda giysiyi tamamlamak amacıyla kullanılan ve pamuk, yün, sentetik vb. elyaflardan elde edilen ipliklerin şiş aracı yardımıyla oluşturduğu ilmeklerin birbiri içerisinden geçerek meydana getirdikleri dokulardır. Anadolu da sosyal bir nitelik taşıyan çorap örücülüğü ham maddesinin kolay temin edilmesi araç özelliğinin taşınabilir olmasından her yaştaki bireyler tarafından her yerde ve her zaman üretimi kolayca yapılabilmektedir( Akpınarlı, 1995). Çoraplar; Kullanım amacına göre, gündelik çoraplar kadın, erkek ve çocuk ölçülerinde; tören çorapları, çeyiz çorapları, gelin ve damat çorapları, yol çorapları, asker çorapları, oynaş, güreş v.b. çoraplar. Kullanılan araca göre, beş şiş ile yapılan çoraplar, iki şiş ile yapılan çoraplar Kullanılan gerece göre; tiftik çoraplar, tüylü çoraplar, yün çoraplar, pamuk çoraplar, çift ipli çoraplar, tek ipli çoraplar. Kullanılan örgü tekniğine göre; düz örgü çoraplar, ajurlu çoraplar, desenli çoraplardır. Kullanılan bezeme türüne göre; Geometrik, bitkisel, figürlü, nesneli, sembolik bezemeler Kullanılan kompozisyon şekline göre: Yatay, dikey, verev, bütün yüzeye yayılan v.b. (Akpınarlı, 1995; Akpınarlı, 2010:148) sınıflandırılmaktadır. Kullanılacak araçla birlikte, teknik özelliğine göre başlama kısmı farklılık gösteren çoraplarda, burun ve ayak üstü, taban, topuk, bilek, konç ve başlık kısımları, patiklerde, burun, taban, ayak çevresi, topuk ve yan, yani başlık gibi kısımlar bulunmaktadır. 499

Çorap Çizimi (Barışta,1986) Çorap eldiven ve patik örücülüğü, basit araçlardan, tığ, iki veya beş şişle, doğal ve sentetik gereçlerden, tiftik, yün, pamuk, sentetik vb. doğal ve renkli iplikler kullanılarak, farklı örgü tekniklerinin bir araya getirilmesiyle farklı kompozisyonların oluşturulduğu örgülerden oluşmaktadır. 19. Ve 20. Yüzyıla ait müzelerimizde bulunan çoraplarda çok ince eğrilmiş yün iplik, tiftik, pamuk iplik, ipek iplik yanı sıra metal ipliğinde kullanıldığı görülmektedir. Genellikle doğal rengiyle birlikte, doğal boyalarla boyanan elde bükülmüş yün ipliğin kullanıldığı, tiftikten yapılan çoraplar bunlar arasında dikkat çekmektedir. Fotoğraf:3.Renkli ve tek renkli desenli örgü çoraplar Teknolojik gelişmeye ve farklı ihtiyaçlara yönelen üretim sektörüne bağlı olarak doğal ipliklerin yerini hazır sentetik renkli iplikler almıştır. Zamanla yaşam kültürünün bir parçası haline gelen ve kalın örgüler sınıfında yer alan çorap örücülüğü, günümüz ihtiyaçlarına bağlı olarak, uzun konçlu çorap görünümünden çıkıp, konçsuz, çetik, patik, terlik gibi isimlerle anılmakta, literatürde ayağın taban ve ayak üstü kısımlarını saran, soğuktan korumak için kullanılan ayak giysisi olarak tanımlanabilmektedir(soysaldı, Kurt, 2009). Çoraplar, tek renkli ve çok renkli olarak iki ana başlık altında uygulanmaktadır. Tek renkli çoraplar genellikle damat ve gelin çorapları olup, yapımında, örgü tekniklerinin farklı kullanımıyla, yatay, dikey, ve diegonal sularla, arttırma ve eksiltme ilmeklerle ajur desenler uygulanmaktadır. Çok renkli çoraplarda ise motifler, dikey ve yatay yönde veya serpme olarak çorabın tüm yüzeyine dağılmaktadır. 500

Ülkemizde çorap ve patik örgüsü olarak isimlendirilen düz ve desenli örgülerin, desen açısından çok zengin olduğu bilinmektedir. Çok renkli çoraplar arasında işleme izlenimini veren özellikleri ile bazı çoraplar dikkati çekmektedir. Örgü ipliğinden başka süsleme iplikleri kullanılarak, düz örgü ilmekleri üzerinde yürütülen veya ilmeklere sarılarak, dolanarak yapılan bu örgülerin dolama, iğne ardı, zincir, sarma v.b. gibi isimlerinin de bulunduğu bilinmektedir(barışta, 2005:s.243). Fotoğraf:4.Figürlü ve bitkisel bezemeli patik örneği Patikler de ise tek renkli örnekler yerine en az iki renkle başlayıp artan renk sayılarıyla, motifli örgülerin yoğun olarak yapıldığı görülmektedir. Her biri kendi yapıldığı yöre kültürüne ait geleneksel motifleri yansıttığı düşünülen çorap ve patik motiflerinin de diğer el sanatlarında olduğu gibi göç, evlenme, etkileşim ve örnek alma gibi sebeplerle, bir çok örneğin farklı yörelere taşındığı gözlenebilmektedir. Anadolu nun hemen her bölgesinde, kullanım, çeyiz, hediye amaçlı olarak, çorap ve patik örücülüğü yapılmakta, yörelere göre özelliği bulunan çoraplar geleneksel motifleri ve renkleriyle de anlam taşımaktadırlar. Geçmişte bazı bölgelerdeki çoraplara ait inanışlara göre ak çorap hediye edilmesi aydın temennileri, siyah çorap hediye edilmesi olumsuz temennileri ifade etmiştir. Bir çorabın örgüsünde tabii olmayan atmalar ve çoraplar, evliler arasında geçimsizliğe neden olacağına, dul bir kadının erkek çorabı giymesinden, evlenmek istediği manası çıkartılırmış. Bir çift çoraptan bir tekinin kaybolması veya çalınması, evli ise ayrılığa sebep olacağı gibi inanışlar yer almıştır(barışta, 1986:876). Çoraplardaki motiflerin muhabbet çengeli, ergen bıyığı, sarhoş yolu, ciğer deldi, kurt ayağı, incili küpe, sarhoş yolu, ergen bıyığı, dizi yılan gibi isimlerin yanı sıra bekarlar, evliler, dullar, kadınlar ve erkekler için ayrı ve özel çoraplar örülmüştür. Öyle ki birinin giydiği çoraba bakarak evlimi, dul mu, bekar mı olduğu anlaşılmaktadır(önder, 1995 :45). Sert iklim koşullarının yaşandığı bölgelerimiz de iklim ve coğrafyasına bağlı olarak ihtiyaçlar doğrultusunda el sanatları ürünleri çeşitlenmiş, gelenek göreneğe bağlı olarak da biçim ve motif özellikleri oluşturulmuştur. İç Anadolu Bölgemiz de yer alan Yozgat ili, geleneklerine bağlı olarak, geçmişten günümüze kendi içinde geleneksel kültürünü yaşatmaya çalışan illerimizden birisidir. Bu yörede el sanatları ürünleri, çeyiz geleneğinin vazgeçilme bir unsuru olarak yaşamaya ve yaşatılmaya çalışılmakta ve her genç kızın çeyiz sandığı bu ürünlerle çeşitlenmektedir. Yozgat İli el sanatları ve geleneksel giyim kuşamı, maddi kültürümüzün belgelenmesi, korunması ve tanıtılmasına yönelik olarak bu çalışma Gazi Üniversitesi, BAP Müdürlüğüne sunulmuş proje kapsamında 501

yapılmıştır. Yozgat Giyim Kuşam Atlası nı oluşturmak amacıyla, 2003 Haziran 2007 Haziran ayları arasında, Merkez ilçe, Akdağmadeni, Aydıncık, Boğazlıyan, Çandır, Çayıralan, Çekerek, Kadışehri, Saraykent, Sarıkaya, Sorgun, Şefaatli, Yenifakıllı, Yerköy İlçeleri ve bazı köylerinde yürütülmüş ve Yozgat Etnoğrafya müzesinde yapılan çalışmalarla birlikte tamamlanmıştır. 2. Yöntem Bu çalışmada, Nizamoğlu arkeoloji müzesi ve Yozgat merkez ve ilçelere ait çorap ve patik ören kadınları ve örnekleri tespit etmek amacıyla tarama yöntemi uygulanmış veri toplama da görüşme formları uygulanmıştır. İç Anadolu Bölgesi Yozgat İli El Sanatları Ve Geleneksel Giyim- Kuşam Atlası başlıklı proje kapsamında birbirinden farklı özelliklere sahip 60 adet çorap ve patik örnekleri araç gereç, teknik, motif, renk ve kompozisyon özellikleri açısından incelemeye alınmış ve müze çorap örneklerinden bazılarının mıcrosoft excel ortamında çizimleri yapılarak bu örneklere atlas da yer verilmiştir. 3. Yozgat İli Çorap ve Patik Özellikleri Bu Bildiride; el sanatlarımız içerisinde önemli bir yere sahip olan örücülüğe bağlı olarak, Yozgat, ilçe ve köylerde tespit edilen çorap ve patik örnekleriyle ve Yozgat Nizamoğlu Arkeoloji müzesine kayıtlı çoraplar ve patiklerle ilgili görüşme formlarından elde edilen bilgilere göre; yörede çeyiz ve hediye etme geleneğine bağlı olarak çorap ve patik örücülüğü merkeze oranla kırsal kesimde daha yoğun olarak yapılmaktadır. Özellikle örgü patiklerin kızların çeyizlerin de, kullanılmak ve gelin olunca yakın çevresine hediye edilmek üzere bulunmaktadır. Fotoğraf:5.Yozgat Nizamoğlu Konağı Müzesi Çalışması İncelenen çorap ve patiklerin yapımında beş şişle yapılan örnekler çoğunlukta olup, iki şişle yapılmış örnekler de tespit edilmiştir. Örgü tekniği olarak, ters yüz örgü ve ajur tekniğinin uygulandığı örnekler bulunmaktadır. Tek renkli beyaz ve kremle örülen ajurlu çorapların, damat ve gelin çorapları olarak yapılırken, çok renkli çoraplar arasında da bazı gelin çorabı örneklerine rastlanılmıştır. Çorapların konç ve patiklerin bilek kısımlarında ters yüz tek renkli lastik örgü uygulanmıştır. 502

Fotoğraf:6.Burundan başlayarak yan ilmeklerden arttırma Çorap ve patiklerde beş şişle uygulanan, başlama tekniği incelendiğinde; 1- Burundan başlayarak, eşit aralıklarla dönerek arttırma 2- Burundan başlayarak, sadece yan ilmeklerden arttırma yapılmaktadır. Sadece patiklerde uygulanan, iki şişle ön ayak üzerinden başlayarak parmak uçlarına doğru ön yüzün oluşturulduğu örgü tekniğiyle birlikte, üç ayrı başlama tekniğinin yapıldığı tespit edilmiştir. Fotoğraf:7.Renkli desenli çorap ve patik Örgü Bazı çorap örgülerde; 2 renk ile 6 renk arasında değişen sayıda renk kullanılmış, örneklerde iki renkli yatay geçişler üzerinde ana motifler kesintisiz devam etmiştir. Patiklerde koyu renk zemin üzerine farklı renklerde ana motifler ve bordürler veya küçük ana zemin üzerine motiflerin serpme uygulandığı görülmüştür. Patik ve çoraplarda uygulanan motifler, üçgen, kare, baklava dilimi, verey ve yatay çizgilerin yer aldığı geometrik formlarla birlikte bitkisel, sembolik ve anlam yüklü motiflerin kullanıldığı farklı kompozisyonların oluşturulduğu görülmektedir. Çorap ve patiklerde motiflerin, yatay, dikey, birbirine bağlantılı veya serpme şeklinde yerleştirildiği, bordürler içinde ana motif tekrarları ve dikey olarak yerleştirilmiş motif sıraları yoğun kullanılmıştır. Çorapların, bir kısmında, taban ve konç kısımları burundan başlayan ana motiflerle devam ederken, topuk kısımlarında, küçük üçgen, verev ve düz çizgilerden oluşan motifler kullanılmıştır. Müzede tespit edilen çorap örneklerinde ise ana motif tüm çorap yüzeyine uygulanırken, taban kısmında, küçük üçgen, damalı ve verev çizgilerden oluşan motifler yer almaktadır. 503

Fotoğraf:8. Motif ve kompozisyon özellikleri Patikler de ise; Burun kısmına yerleştirilen küçük bordürlerden sonra ayak çevresi ve patik yan kısımlarına ana motifler yerleştirilmiş, tabanlara düz, verev ve helezon çizgi, damalı, serpme motifler uygulanmıştır. Bazı örneklerde ise, burundan başlayarak, ana motifler taban da dahil olmak üzere tüm patik yüzeyine serpme uygulanmıştır. Çorap örgülerde sıklıkla: karnıyarık, çulluk başı, sarhoş yolu, şaşırtma, bereket gibi anlam yüklü, çakmak, çengel gibi nesneli, akrep, bülbül gözü, göz gibi figürlü, ve pıtrak, ağaçlı gerdanlık gibi bitkisel bezemelerden oluşan motif isimleri, patiklerde ise, kuşlu, balıklı, kelebekli, gibi figürlü, papatyalı, armutlu, lale gibi bitkisel, kalpli, muskalı gibi anlam yüklü, çengel gibi nesneli, damalı gibi geometrik bezemeli motif isimleri yer almaktadır. Fotoğraf:9.Çorap ve patiklerin motif özellikleri Çorap boyutlarının konç yüksekliği; 22cm ile 44 cm arasında, taban boyları, 24 cm ile 29 cm arasında değişmektedir. Ayak genişlikleri ise ise 9cm ile 12 cm. arasında değişen boyutlardadır.. Patiklerde ise; taban uzunluğu 20 cm ile 27 cm arasında, taban genişliği; 7 cm ile 11 cm arasında değişmektedir. 4. Sonuç Sonuç olarak; Çeyiz geleneğimiz ve kültürümüzle birlikte Anadolu kadının yeteneğini, beğenisini, zevkini ortaya koyan, çorap ve patiklerimiz zengin motif özellikleri ve anlamlarıyla el sanatlarımızın önemli değerleri arasında yer almaktadır. Türk kadını yaşadığı coğrafyaya bağlı olarak, çevresinde görebildiği ve kendine esin kaynağı olabilecek bütün kavramları süsleme unsuru olarak kullanmış ve bunu motiflerine aktarmıştır. Günümüzde bir çok yöreyle birlikte, etnografya müzelerimiz de farklı motif özellikleriyle birlikte kültürümüzü yansıtan eski güzel çorap örnekleri bulunsa da, eski beğeni, değer ölçülerinin, törelerin, inanç- 504

ların alışkanlıkların etkileriyle biçimlenen çorapların ve patiklerin yapımı, ne yazık ki günümüzde giderek yerini alternatif teknolojik ürünlere bırakmaktadır. Anadan kıza el becerisi ve öğretilerle kazandırılan bu uygulamaların yerine artık genç kızlarımız teknolojiye bağlı farklı uygulamalarla vakit geçirmektedir. Türk el sanatlarının içerisinde gerek teknik gerek motif özellikleriyle yer alan çorap örneklerimizin belgelenmesinde ve gelecek kuşaklara aktarılmasında bu tür çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Motif Çizimleri Şekil 2.Ağaçlı Gerdanlık Şekil 3. Çulluk Burnu Motifi Şekil 4. Çulluk Burnu Şekil 5. Bülbül gözü Şekil 6. Bereket Motifi Şekil 7. Çakmak Motifi 505

Şekil 8. Sarhoş Yolu Şekil 9. Şaşırtma Motifi Şekil 10 Göz Motifi Şekil 11 Akrep Motifi 5. Kaynakça AKPINARLI, H. Feriha. El örgüsü Çorapların Teknik Desen Renk ve Kullanım Özellikleri G.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara:1995 BARIŞTA, H.,Örcün.(1986) Türk El Sanatlarından El Örgüsü Çoraplar, Erdem. Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, c.2.s.6 Ankara..(2005) Türkiye Cumhuriyeti Dönemi Halk Plastik Sanatları.T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. ÖNDER, Mehmet., (1995) Antika ve Eski Eserler Kılavuzu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ajansmat Ofset Matbaacılık. Ankara. SOYSALDI, Aysen., KURT,Gülten.,(2009) Günümüz Seydişehir Patik Örücülüğü Selçuk Üniversitesi, Selçuklu Araştırmaları Merkezi Başkanlığı, II. Uluslararası Türk El Dokumaları (tekstil) Kongresi ve Sanat Etkinlikleri, 14-15 Mayıs Konya. 506