DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜSTEŞARLIĞI DOKUZUNCU KALKINMA PLANI (2007 2013) TAŞ VE TOPRAĞA DAYALI SANAYİLER ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU CAM SANAYİİ ÖN RAPORU OCAK 2006
İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ... 1 2. MEVCUT DURUM VE SORUNLAR... 3 2.1 Mevcut Durum... 3 2.1.1 Kuruluş Sayısı, Mevcut Kapasite ve Kullanımı... 3 2.1.2 Üretim... 8 2.1.3 Dış Ticaret... 20 2.1.4 Yurt İçi Tüketim... 34 2.1.5 Fiyatlar... 36 2.1.6 İstihdam... 38 2.1.7 Mevcut Teşvik Tedbirlerinin Değerlendirilmesi... 40 2.1.8 Sektörün Rekabet Gücü... 41 2.1.9 Diğer Sektörler ve Yan Sanayi ile İlişkiler... 43 2.1.10 Mevcut Durumun Değerlendirilmesi... 43 2.2 Sektörün Dünyada (OECD, DTÖ, Ülkeler) ve AB Ülkelerindeki Durumu... 46 2.3 GZFT (Güçlü Yanlar-Zayıf Yanlar ve Sorunlar Fırsatlar Tehditler) Analizi... 50 3. DOKUZUNCU PLAN DÖNEMİNDE (2007 2013) SEKTÖRDE BEKLENEN GELİŞMELER... 54 3.1 Yurt İçi Talep Projeksiyonu... 54 3.2 İhracat Projeksiyonu... 56 3.3 Üretim Projeksiyonu... 56 3.4 İthalat Projeksiyonu... 57 3.5 Yatırım Tahminleri... 58 3.5.1 Eklenecek Yeni Kapasiteler... 58 3.5.2 Muhtemel Yatırım Alanları ve Yerleri... 58 3.6 Teknolojide, Ar-Ge Faaliyetlerinde, İstihdam Piyasasında, Girdi Piyasalarında, Çevre Uygulamalarında vb. Muhtemel Gelişmeler ve Sektörün Rekabet Gücüne Etkileri 59 3.7 Diğer Sektörler ve Yan Sanayi ile İlişkilerde Muhtemel Gelişmeler... 63 3.8 Sektörde Kamunun Rolü, Özelleştirme Faaliyetleri ve Muhtemel Etkileri... 63 4. AB YE KATILIM SÜRECİNİN SEKTÖRE ETKİLERİ... 65 5. DOKUZUNCU PLAN DÖNEMİ İÇİN ÖNERİLEN STRATEJİ, AMAÇ, POLİTİKA, ÖNCELİK VE TEDBİRLER... 66 5.1 Temel Sektörel Vizyon ve Strateji... 66 5.2 Temel Amaç ve Politikalar... 66 5.2.1 AB ye Katılım Sürecine Yönelik Amaç ve Politikalar... 67 5.2.2 Diğer Amaç ve Politikalar... 67 5.3 Amaç ve Politikaları Gerçekleştirmeye Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve Hukuki - Kurumsal Düzenlemeler... 69 5.3.1 AB ye Katılım Sürecine Yönelik Öncelikler, Tedbirler ve Hukuki -Kurumsal Düzenlemeler... 71 5.3.2 Teşvik Sistemine İlişkin Tedbirler... 71 6. SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME... 73 6.1 Temel Amaç ve Politikalar ile Öncelik ve Tedbirlerin Gelişme Eksenleri Bazında Tasnifi... 75 i
TABLO LİSTESİ Tablo 1: Cam Ürünleri GTİP Numaraları... 1 Tablo 2: Dünya Cam Üretimi... 3 Tablo 3: Dünyadaki Önemli Düzcam Üreticileri... 4 Tablo 4: Dünyadaki Önemli Cam Elyafı Üreticileri... 4 Tablo 5: Dünyadaki Önemli Cam Firmalarının Satışları... 5 Tablo 6: Türkiye Cam Sektöründe Önemli Firmalar... 6 Tablo 7: Cam Sektöründe Kurulu Kapasite Durumu... 7 Tablo 8: Birim Üretim Girdileri... 14 Tablo 9: Cam Sektörü Üretim Miktarları... 16 Tablo 10: Cam Sektörü Üretiminin Değeri... 17 Tablo 11: Dünya Cam Üreticileri Performans Göstergeleri -2004... 19 Tablo 12: Sınai ve Ticari Maliyetler... 20 Tablo 13: Cam İthalatı (Miktar Olarak)... 21 Tablo 14: Cam İthalatı (Değer Olarak)... 22 Tablo 15: Cam İthalatı Ortalama Birim Fiyatları... 24 Tablo 16: Avrupa Birliği ve Diğer Ülkelerden Cam İthalatı (Miktar Olarak)... 26 Tablo 17: Avrupa Birliği ve Diğer Ülkelerden Cam İthalatı (Değer Olarak)... 27 Tablo 18: Cam Sektörü Hammadde İthalatı... 28 Tablo 19: Cam İhracatı (Miktar Olarak)... 29 Tablo 20: Cam İhracatı (Değer Olarak)... 30 Tablo 21: AB ve Diğer Önemli Ülkelere Cam İhracatı (Miktar Olarak)... 31 Tablo 22: AB ve Önemli Diğer Ülkelere Cam İhracatı (Değer Olarak)... 32 Tablo 23: Cam İhracatı Ortalama Fiyatları... 33 Tablo 24: Yurt İçi Tüketim Miktarı... 35 Tablo 25: Cam Sektörü Ortalama Fabrika Çıkış Fiyatları... 37 Tablo 26: Cam Sektörü İstihdam Durumu (Kişi)... 39 Tablo 27: Cam Sanayi Rekabet Gücü Göstergeleri... 42 Tablo 28: Dünya Cam Üretimi... 46 Tablo 29: AB 25 te Üretim, İhracat ve İthalat... 48 Tablo 30: Faaliyetlerin Uluslararası Konumu... 50 Tablo 31: Cam Sektöründe Eklenecek Yeni Kapasiteler... 58 Tablo 32: Cam Sektörü Sorunları ve Tedbir Önerileri... 69 ii
IX. KALKINMA PLANI TAŞ VE TOPRAĞA DAYALI SANAYİLER ÖZEL İHTİSAS KOMİSYONU CAM SANAYİİ ALT KOMİSYONU ÜYE LİSTESİ BAŞKAN : ERGİN GÖRK, T. ŞİŞE VE CAM FAB. A.Ş. BAŞKAN YRD. : NECMİ TARIK, T. ŞİŞE VE CAM FAB. A.Ş. RAPORTÖR : NECMİ TARIK, T. ŞİŞE VE CAM FAB. A.Ş. KOORDİNATÖR : F. SAVAŞ BAYAZIT, DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜS. KOORDİNATÖR: ASAF ERDOĞAN, DEVLET PLANLAMA TEŞKİLATI MÜS. ÜYE : AHMET ATEŞ, SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI ÜYE : CEYDA ERDEM, T. ŞİŞE VE CAM FAB. A.Ş. ÜYE : BERRİN NUR KIZARTICI, ORTA ANADOLU İHRACATÇI BİRL. ÜYE : LEVENT ORAL, TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ ÜYE : BERNA ORHAN, SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI ÜYE : ARİF SEZGİN, T. İSTATİSTİK KURUMU ÜYE : BURAK YENER, İZOTOPRAK iii
YÖNETİCİ ÖZETİ Cam sektörü ürünleriyle inşaat, otomotiv, beyaz eşya, gıda, içki, meşrubat, ilaç, kozmetik, turizm (lokanta, ikram dahil), mobilya, boru, elektrik ve elektronik gibi birçok sektöre ve ev kesimine girdi veren temel sanayi alanlarından biridir. Türkiyede sınai örgütlenme ve ölçeklerde cam üretimi 1935 yılında Paşabahçe Fabrikası nda başlamıştır. 1960 lara kadar tek tesiste cam ambalaj ve ev eşyası üretimi ile gelen sektör, 1960-90 döneminde ürün çeşitlendirme, teknolojik gelişme, Ar-Ge nin kurumsallaştırılması ve dünya pazarlarına açılma alanlarında mesafe katetmiştir. 90 lı yıllar ve sonrasında Türk cam sanayii bölgesel liderliğe dönük bir gelişim göstermektedir. 70 yıllık geçmişinde sürekli bir büyüme ve gelişme gösteren Türk cam sanayii, bugün düzcam (işlenmiş camlar dahil), cam ev eşyası, cam ambalaj, cam elyafı, taşyünü ve cam yünü gibi temel cam üretim faaliyetlerini en ileri teknolojilerle gerçekleştirilmektedir. Sektördeki büyük kuruluşlar T.Şişe ve Cam Fab.A.Ş. (Şişecam), Koyunlu, Marmara Cam, Koncam, Güral, Toprak, İzocam ve İzotoprak tır. Ayrıca işlenmiş camlar alanında üretim yapan çok sayıda firma vardır. 1 Şişecam düzcam, işlenmiş camlar, cam ev eşyası, cam ambalaj ve cam elyaf üretim tesislerine sahipdir. Koncam, Güral, Toprak, Net, Arda ve Akcam cam ev eşyası, Marmara Cam cam ambalaj, İzocam cam yünü ve taş yünü, İzotoprak da cam yünü üretmektedir. Son dönemde Türk cam sanayii hızlı bir büyüme göstermiş, Şişecam 1999-2005 döneminde 1.1 milyar dolar düzeyinde yatırım harcaması yaparak düzcam, cam ev eşyası, cam ambalaj, cam elyafı ve işlenmiş camlar alanlarında komple yeni ve tevsii yatırımları gerçekleştirmiştir. Şişecam dışında da -özellikle işlenmiş camlar alanında- ciddi yatırımlar yapılmış, Schott gibi yabancı sermayenin Türkiye pazarına olan ilgisi somutlaşmıştır. Şişecam bölgesel liderlik ve büyüme için yurtdışında da yatırım gerçekleştirmiştir. Daha önce Gürcistan da satın alınan cam ambalaj tesisine ek olarak, özellikle Rusya da cam ambalaj tesisleri ve Bulgaristan da cam ev eşyası tesisi bitirilip üretime başlanmış, yine Bulgaristan da düzcam ve işlenmiş cam yatırımları tamamlanma aşamasına getirilmiştir. Bu girişimlerin tamamlayıcısı olarak hayati coğrafya olarak tanımlanmış bölgede (D.Avrupa, Balkanlar, O.Doğu ve O.Asya) yeni projeler üzerinde çalışmalar sürdürülmektedir. Gelişen yurt içi pazarın yarattığı ivmenin ihracatla desteklenmesi sonucu cam sanayiinin üretim kapasitesi 2005 yılında 2 milyon ton düzeyini aşmıştır. Türk cam sanayii gelecekte de büyümesini sürdürecektir. Bu büyüme niceliksel olmanın yanısıra, mevcut ve 1 Kuruluşlarla ilgili detay bilgi ileride Cam Sektöründe Önemli Kuruluşlar başlığı altında verilmektedir. iv
yeni teknolojilerle üretilecek olan katma değeri yüksek ürünlere dönük olacaktır. Düzcam için üstün nitelikli kaplamalı mimari camlar, çok işlevli otomotiv camları, yüksek kaliteli ve tasarım üstünlüğü taşıyan cam ev eşyası, dayanıklılığı arttırılmış, hafifletilmiş cam ambalaj gibi klasik ürünlerin geliştirilmesinin dışında, fiber optik, düz ekran camları, güneş pilleri ve güneş kollektörleri gibi yeni ürünlere yöneliş söz konusudur. Sonuç olarak plan dönemi sonunda hem pazarın, hem de üretim yeteneklerinin 3 milyon ton çıtasını aşacağı söylenebilir. İthalatın 430 bin ton, ihracatın da katlanarak 1.2 milyon tona ulaşacağı beklenmektedir. Artan yurt içi talep yerleşik kurumsal yapı nedeniyle çoğunlukla yerel kaynaklardan sağlanacaktır. Ancak pazarların liberalleşmesi, diğer ülke üreticilerinin bazı maliyet avantajlarına sahip olması, yerel üreticilerin bazı nitelikli ürünleri henüz programlarına almamış olması vs. nedenleriyle ithalatın da artması doğaldır. Küreselleşen dünyamızda cam sanayii ortalama % 4 büyüme göstermektedir. Cam üreticileri arasındaki yoğun rekabet kâr marjlarını düşürmekte, hızlı yoğunlaşma süreci devam etmektedir. Firmalar için pazarların kontrolü hayati önem taşımaktadır. Üreticiler daralan kâr marjlarının baskısı altında rekabet güçlerini korumaya ve geliştirmeye odaklanmışlardır. Olgun bir sektör olan cam sanayii bu kaygılarla, yatırımlarını Doğu Avrupa, Güneydoğu Asya ve Uzak Doğu ülkelerinde yoğunlaştırmıştır ve bu tutumuna gelecekte de devam edecektir. Gümrük Birliği ve küresel serbestleşme ile Türkiye uluslararası rekabete açılmıştır. Buna karşın Rusya, İran ve Uzak Doğu dan dampingli fiyatlarla yapılan düzcam ve cam ev eşyası ithalatı haksız rekabet yaratmakta ve pazarın yapısını bozmaktadır. İç talebi karşılamanın yanısıra 45 yıldır ürünlerini dünya pazarlarına ihraç eden ve bölgesel bir güç olmayı vizyonuyla geleceğini şekillendiren Türk cam sanayii için, hem iç hem de dış pazarlardaki yoğun rekabet karşısında rekabet gücünü koruyabilmek ve bu anlamda adil rekabet koşullarının sağlanmış olması hayati önem taşımaktadır. Özellikle fiyatların daha da düşerek baskıyı arttıracağı bu dönemde, ülke kaynaklarını kullanarak üretim yapan cam sektörü, bunun için verimlilik artışına, maliyet düşürmeye, katma değeri yüksek ürünler üretmeye ve hayati coğrafyasındaki talebi yerel tesislerden karşılamaya yönelmiştir. Ancak cam sanayii özellikle Türkiye de girdi (enerji, işçilik) fiyatlarının yüksekliği nedeniyle rakip ülkelerdeki üreticilere göre dezavantajlı durumdadır. Cam sanayii sermaye yoğun bir izabe sanayiidir. Bu nedenle enerji kullanımı yoğundur. Ülkemizdeki enerji fiyatları rakiplere göre yüksektir. Yerli sanayii için bir rekabet avantajı yaratmak amacıyla enerji fiyatları ucuzlatılmalı, enerji piyasaları serbestleştirilmeli, enerji üzerinden alınan vergi bir bütçe finansman aracı olmaktan çıkarılmalıdır. v
Cam sanayiindeki istihdam maliyetleri Avrupa pazarında camda rakibimiz olan Polonya, Çek Cumhuriyeti, Romanya, Macaristan gibi ülkelere göre çok yüksektir. İşgücü piyasasının esnek olmayan yapısı, genelde işgücünün niteliğinin yetersizliği ve en önemlisi istihdam üzerindeki yükler (sosyal güvenlik primleri, vergi yükü, zorunlu istihdam) istihdamı Türk cam sanayii için bir handikap, rakip üreticiler için bir avantaja dönüştürmektedir. Gümrük Birliği ve AB ye mevzuat uyumu konusunda sektör büyük ölçüde hazırdır. Ancak ağır maliyetler içeren uyumlaştırmaların geçiş süreçleri/istisnalarla hafifletilmesi, sürecin yıkıcı olmaması açısından önem taşımaktadır. Bu süreçte cam sektörüne yabancı sermayenin daha çok ilgi göstererek yatırım yapması ve sektörün yeniden yapılanması beklenmektedir. Sektörün gereksindiği en önemli teşvik makro ekonomik istikrardır. Bu anlamda kayıt dışı ekonominin önlenmesi, haksız rekabet yaratan koşulların ortadan kaldırılması, gümrük idaresinin etkinliğinin arttırılması, yapısal reformların tavizsiz sürdürülmesi vb. olgular doğrudan para transferi şeklinde sağlanan teşviklerden daha büyük önem taşımaktadır. vi
1. GİRİŞ Sektörün Tanımı: Harmandan veya cam kırığından izabe (ısıtma/eritme) yolu ile üretilen her tüm cam ile bunların çeşitli işlemlere tabi tutulması sonucu elde edilen ürünler sektörün kapsamına giren konulardır. 2 Cam ürünlerinin Gümrük Tarife cetvelindeki Pozisyon No ları ve açıklamaları aşağıdadır. 3 Tablo 1: Cam Ürünleri GTİP Numaraları Poz. Ürün Tanımı 70 01 Cam kırıkları ve diğer cam döküntü ve artıkları; külçe cam 70 02 İşlenmemiş cam bilyalar (7018 pozisyonundaki cam kürecikler hariç) çubuklar veya borular 70 03 Dökme cam ve haddeden geçirilmiş cam (Levha, yaprak veya profil halinde) (Emici veya yansıtıcı tabakası olsun olmasın, fakat başka şekilde işlenmemiş) 70 04 Çekme veya üfleme cam (yaprak halinde) (Emici, yansıtıcı olan veya yansıtıcı olmayan bir tabakası olsun olmasın, fakat başka şekilde işlenmemiş) 70 05 Float cam ve yüzeyi cilalanmış veya parlatılmış cam (Yaprak halinde) (Emici, yansıtıcı yada yansıtıcı olmayan tabakası olsun olmasın, fakat başka şekilde işlenmemiş). 70 06 7003, 7004 veya 7005 pozisyonlarındaki camların kavislendirilmiş, kenarları işlenmiş, hakkedilmiş, delinmiş, emaye yapılmış veya başka şekilde işlenmiş, fakat diğer maddelerle çevrelendirilmemiş veya donatılmamış olanları. 70 07 Emniyet camları [sertleştirilmiş (temperlenmiş) veya lamine edilmiş camlardan] 70 08 Çok katlı yalıtım camları 70 09 Cam aynalar (Çerçeveli olsun olmasın) (Dikiz aynaları dahil). 70 10 Cam damacana, kavanoz, küçük şişe, çanak, tüp, serum ampulleri veya diğer kaplar (Eşyanın nakli ve ambalajında kullanılmaya elverişli cinsten); camdan konserve kavanozları, camdan tıpa, kapak ve benzerleri. 70 11 Açık cam zarflar (ampuller, tüpler dahil) ve bunların camdan parçaları (donanımsız) (elektrik lambaları, katod ışın tüpleri ve benzerleri için) 70 12 İzole edici kaplar ve diğer vakumlu kaplar için camdan iç gövdeler 70 13 Sofra, mutfak, tuvalet, yazıhane, ev tezyinatı ve benzeri işler için cam eşya (7010 ve 7018 hariç) 70 14 Sinyalizasyon camları ve camdan optik elemanlar (7015 pozisyonundakiler hariç) (Optik tarzda işlenmemiş). 70 15 Saat camları, benzeri camlar, gözlük camları, numaralı veya numarasız gözlük camları (Bombeli, kavisli, iç oyuk ve benzeri şekillerde) (Optik tarzda işlenmemiş); bu camların imalinde kullanılan içi boş cam küreler ve bunların parçaları. 70 16 Bina veya inşaat için preslenmiş veya kalıplanmış camdan kaldırım blokları, tuğlalar, karolar, kiremitler ve diğer eşya (Takviye edilmiş (telli) olsun olmasın); mozaik ve benzeri dekorasyon amaçlı cam küpler ve diğer küçük cam eşya (Mesnedi olsun olmasın)); vitray halinde birleştirilmiş camlar, çok hücreli cam (cam köpüğü) (blok, pano, levha ve benzeri şekillerde) 70 17 Camdan laboratuvar ve eczane eşyası ile hijyenik eşya (Taksimatlı veya ölçülü olsun olmasın) 2 Gümrük Giriş Tarife Cetveli Kanunu nda sektörün (70 grubu) ürün çerçevesi şöyle çizilmektedir. Bu fasıl her şekilde cam ve cam eşyayı içine alır. Cam, alkali bir silikat (sodyum veya potasyum silikat) ile, kalsiyum ve kurşun silikatlardan bir veya birkaçını ve yardımcı madde olarak da baryum, alüminyum, manganez, magnezyum, vb.ni değişik oranlarda içeren, eriyerek birbirine kaynaşmış homojen bir karışımdır. Terkiplerine göre birçok cam çeşidi bulunmaktadır (Bohemya camı, daire şeklinde ortası kalın cam, kurşun kristal cam, billur, elmastraş cam, vb.). Bu değişik çeşitler kristal halde olmayıp (amorf), tam saydamdırlar. İçerdikleri maddelere bakılmaksızın cam yerine geçen eşya bu fasılın çeşitli pozisyonlarında yer alır 3 Birleşmiş milletler sektörel tasnifi olan ISIC Rev. 3 (International Standart Industrial Classification, Third Revision) sınıflandırması http://unstats.un.org/unsd/cr/registry/regcs.asp?cl=2&lg=1&co=2610 web adresinde yapılmaktadır. 1
70 18 Cam boncuk, taklit inciler, kıymetli ve yarı kıymetli taş taklitleri ve camdan benzeri boncuk türü eşya ve bunlardan eşya (Taklit mücevherci eşyası hariç); camdan gözler (protez olanlar hariç); şalume ile işlenmek suretiyle yapılan camdan heykelcikler veya diğer süsler (Taklit mücevherci eşyası hariç); çapı 1 mm.den az olan cam kürecikler. 70 19 Cam lifleri (cam yünü dahil) ve bunlardan eşya (ipik, dokunmuş mensucat gibi.) fitiller, iplikler ve kırpılmış iplikler 70 20 Camdan diğer eşya 2
2. MEVCUT DURUM VE SORUNLAR 2.1 Mevcut Durum Cam sektörü yaklaşık 2 milyar dolar düzeyindeki üretim değeri ile Türkiye ekonomisinin % 0.6-0.7 sini üretmektedir. Cam ürünlerinin dış ticaret hacmi de 1 milyar dolar düzeyindedir. Bu da toplam dış ticaret hacminde benzer bir paya karşılık gelmektedir. Ana cam ürünleri üretiminde çalışan sayısı yaklaşık 10 bin kişidir. İkincil işlemler ve kayıt altına alınmamış faaliyet alanlarındaki istihdamla birlikte bu rakamın 20 bin düzeyinde olduğu tahmin edilmektedir. Bu da 25 milyonluk işgücünün % 0.4 üne karşılık gelmektedir. 2.1.1 Kuruluş Sayısı, Mevcut Kapasite ve Kullanımı Ülkemiz cam üretim kapasitesi (işlenmiş camlar hariç tutulmak üzere) 2 milyon ton düzeyindedir. Bu rakamın % 42 si düzcam, % 30 u cam ambalaj, %18-20 si cam ev eşyası, kalan yaklaşık % 10 luk kesim de cam elyafı, cam/kaya yünü ve diğer cam üretim kapasitesinden oluşmaktadır. Yaklaşık 117 milyon tona karşılık gelen dünya cam üretiminde ise söz konusu dağılım aşağıdaki gibidir. Tablo 2: Dünya Cam Üretimi Üretim Pay % Cam Ambalaj 60.0 51 Düzcam 37.4 32 Cam Ev Eşyası 5.0 4 Camelyafı 2.4 2 Diğer 12.4 11 Toplam 117.2 100 Türkiye de cam üretiminin tamamı özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir. Ancak bu kuruluşların büyük bir kısmı henüz kurumsallaşmamıştır. Sektörde yabancı sermaye payı oldukça düşüktür. Ancak son zamanlarda Schott-Orim JV örneğinde olduğu gibi yabancı sermaye ilgisi yoğunlaşmaktadır. Cam üretim faaliyetleri, önceleri sadece Marmara ve Doğu Akdeniz ile sınırlıyken, coğrafi açıdan giderek daha yaygın bir yapı kazanmaktadır. Ölçek ekonomileri düzeyinde faaliyet gösterilen ana üretim alanlarında (düzcam, cam ambalaj, otomatik cam ev eşyası...) yurt dışı yatırım fırsatlarını da değerlendiren sektör yurt içinde Orta Anadolu bölgesinde (Eskişehir vb.) ve Bursa ilinde büyümektedir. Sektörün istihdam boyutu ile ilgili bilgiler ileride istihdam bölümünde açıklanmaktadır. Dünyada ölçek büyüklükleri görünümünü etkileyen en önemli unsur ise, cam üretiminin giderek konsolide hale gelmesidir. Böylelikle özellikle ana üretim alanlarında 3
daha az sayıda cam kuruluşu, kendi alanlarına hâkim olmaktadır. Bir örnek vermek amacıyla düzcam sektöründeki kuruluşların coğrafi yaygınlık, çalışan sayısı, kapasite ve ciro açısından karşılaştırması ile cam elyaf sektöründeki kuruluşların kapasitelerine göre sıralaması aşağıdaki tablolarda yapılmaktadır. Tablo 3: Dünyadaki Önemli Düzcam Üreticileri Coğrafya İstihdam (Bin kişi) Kapasite (Bin Ton) Ciro (Mio $) Asahi 3 kıta 38 6.250 7.064 Pilkington 5 kıta 27,5 4.660 4.970 Guardian 4 kıta 25 4.000 3.200 Saint Gobain 5 kıta 23 3.860 5.458 Luoyang Co. ÇHC 9,5 1.725 620 PPG ABD 10 1.610 2.200 NSG Japonya 8,5 1.135 2.337 Taiwan Glass Taiwan 8 1.040 400 Trakya Cam Türkiye 4 870 384 Visteon ABD 4 660 563 Vitro 2 ülke 3,5 645 1.094 Diğer 158 20.224 15.373 Toplam 302 43.914 41.181 Tablo 4: Dünyadaki Önemli Cam Elyafı Üreticileri Kapasite (Bin Ton) OC 700 Vetrotex 600 PPG 400 JUSI 230 CPIC 150 J.Manville 150 NEG 130 TGI 115 Nittobo 100 Taishan 75 Asahi 67 Camelyaf (Türkiye) 66 Sektörde ölçek ekonomilerinin geçerliliği, rekabet gücünü belirleyen en önemli ekonomik unsurlardandır. Uluslararası rekabet, cam fırınları belli kapasitelerin üstünde ise ancak mümkün olabilmekte; küçük kapasiteli tesisler niş piyasalarda varlığını sürdürmektedir. Öte yandan girdi alınan sektörlerin olgunlaşmaması, entegre ve büyük 4
kapasiteli tesis yatırımını, dolayısıyla sermaye ihtiyacını büyütmektedir. Son olarak kâr marjlarındaki düşme sürekli büyüme ihtiyacı yaratmaktadır. Dünya sıralamasında önde giden cam kuruluşlarının parasal büyüklüklerinin karşılaştırıldığı aşağıdaki tabloda da, uzun vadeli geleceği güvenceye almanın büyüklükle eş anlamlı olduğu açıkça görülmektedir. Ortalama büyüklüğün 3 milyar dolar düzeyinde olduğu bu sıralamada bir milyar dolar kritik eşik olarak görünmektedir. Tablo 5: Dünyadaki Önemli Cam Firmalarının Satışları Şirket Adı Ülkesi Kuruluş Toplam Cam Pay % Satışlar Satışları 1. Saint Gobain FRA 1665 39.778 14.228 36 2. Asahi JAP 1907 14.190 7.064 50 3. Owens-Illinois ABD 1779 6.128 5.366 88 4. Pilkington ING 1826 4.970 4.970 100 5. Owens ABD 1938 5.675 3.405 60 Corning 6. Guardian ABD 1932 3.950 3.200 81 7. NEG JAP 1949 2.899 2.899 100 8. Hoya JAP 1941 2.864 2.556 89 9. Schott ALM 1884 2.462 2.462 100 10. NSG JAP 1918 2.466 2.337 95 11. Vitro MEX 1909 2.272 2.245 99 12. PPG ABD 1883 9.513 2.204 23 13. Corning ABD 1850 3.854 2.172 56 14. Şişecam TÜR 1935 1.629 1.356 83 15. Johns Manville ABD 1858 2.500 1.300 52 16. Arc FRA 1825 1.500 1.144 76 International 17. Central Glass JAP 1936 1.730 1.098 63 18. Rexam ING 1881 5.567 860 15 19. Anchor ABD -- 747 747 100 20. Hanglass KOR 1957 628 628 100 5
Tablo 6: Türkiye Cam Sektöründe Önemli Firmalar Kuruluş Adı Yeri Üretim Konusu Düzcam Trakya Cam Sanayii 4 Muhtelif Düz ve buzlu cam, emniyet camı, otomotiv camı, işlenmiş camlar, ayna... Yabancı Serm.% % 0.006 2.232 Diğer İşlenmiş (Emniyet Camı) Üreticileri 5 Muhtelif Emniyet Camları Schott-Orim Bolu Emniyet Camları % 50 450 Diğer Isıcam Üreticileri 6 Muhtelif Isıcam Koyunlu Ayna Ankara Ayna Cam Ambalaj Anadolu Cam 7 Şişe, kavanoz, gıda kapları... Marmara Cam Şişe, kavanoz, gıda Kırklareli kapları... Cam Ev Eşyası Paşabahçe Cam 8 Otomatik Cam Ev Eşyası Denizli Cam Denizli El Üretimi Cam Ev Eşyası Koncam Konya El Üretimi Cam Ev Eşyası Güral Kütahya El Üretimi Cam Ev 2005 İşçi Sayısı Kapasite 830 bin ton düzcam, 45 bin ton buzlu cam 1 milyon araç/set otocamı 6 milyon m2 ayna 1 milyon m2 lamine cam 1.7 milyon m2 temperli 850 bin m2 kaplamalı cam 1.826 545.000 Ton/Yıl 200 15.000 Ton/Yıl % 0.588 2.419 315.000 Ton/Yıl 744 10.000 Ton/Yıl 496 4.500 Ton/Yıl 200 14.000 Ton/Yıl Eşyası Toprak Cam Bilecik -- 4.000 Ton/Yıl Netcam Kırklareli -- Arda Cam İstanbul 30 Akcam İstanbul 20 4 Trakya ve Otocam Fabrikaları/Kırklareli; Mersin Fabrikası/Mersin, Cam İşleme ve Kaplamalı Camlar Fabrikaları./Koceli 5 33 Kuruluş: Başkent, Dora, Gülsan, Olimpia, Schott Orim, Uğurlu, Yorgancılar, Yorim... 6 80 Kuruluş; Anadolu, Anka, Ant, Ardış, Cam Yapı, Çağ, Çıraylar, Gürsan, Hatipoğlu, Isın, Kompen, Yıldız 7 Mersin Fabrikası/Mersin; Topkapı ve Çayırova Fabrikaları/İstanbul. 8 Kırklareli Fabrikası/Kırklareli; Mersin Fab./Mersin; Eskişehir Fab./Eskişehir. 6
Cam Elyafı, Cam/Kaya Yünü Cam Elyaf Kocaeli Cam Yünü 790 66.000 Ton/Yıl İzocam 9 Kocaeli Cam ve Kaya Yünü 393 30 bin Ton/Yıl Cam Yünü, 25.000 Ton/Yıl Kaya Yünü İzotoprak Eskişehir Cam ve Kaya Yünü 11.000 Ton/Yıl Sektörde ana mal bazında kapasite gelişmeleri ve kapasite kullanım oranları (KKO) aşağıda verilmektedir. 10 Tablo 7: Cam Sektöründe Kurulu Kapasite Durumu Üretim Alanı 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Düzcam Kapasite 674 874 874 874 894 894 KKO 91 86 75 79 91 87 Cam Ev Kapasite 310 310 305 298 316 325 Eşyası KKO 74 95 87 98 95 96 Cam Kapasite 500 500 500 535 535 545 Ambalaj KKO 84 81 87 88 92 92 Kapasite 30 30 36 36 51 66 Cam Elyafı KKO 84 98 88 99 89 79 Toplam Kapasite 1.514 1.714 1.715 1.743 1.796 1.830 KKO 85 86 81 85 92 83 9 Tarsus Fabrikası (Mersin) 10 Sektörde yer alan diğer cam üreticisi kuruluşlardan bilgi sağlanamadığından tablo Şişecam ile sınırlı tutulmuştur. 7
2.1.2 Üretim : a) Üretim Yöntemi -Teknoloji: Cam üretimi belli başlı şu süreçleri izleyerek gerçekleştirilir. 11 Hammadde: Çoğu silis esaslı olan kum, kalker, feldspat, dolomit, soda, sodyum sülfat gibi malzemeler eritmeye uygun hale getirilir, temizlenir, stoklanır. Harman: Üretilmek istenen cama göre, yukarıda anılan malzemeler belli reçeteler gözetilerek karıştırılır. Eritme: Harman doğal gaz, fuel-oil veya elektrik kullanılarak özel fırınlarda 1500-1600 C ye kadar ısıtılarak eritilir. Şekillendirme: Yine ürünün özelliğine göre eritilmiş cam şekillendirme bölümlerine alınır. Üfleme, pres, haddeleme, yüzdürme, savurma, akıtma, vb. yöntemlerden biriyle istenen şekle sokulur. Soğutma: Doğal haliyle çok kırılgan bir malzeme olan cam kontrollü bir şekilde yeniden ısıtılıp soğutularak iç gerilmelerinden arındırılır. Böylelikle malzeme daha dayanıklı bir hale getirilir. Stoklama/Depolama: Organizasyon, pazar, ürün gibi özelliklere bağlı olarak cam ürünü özel ambalaj ve stoklama teçhizatları ile depolanır. 11 Gümrük Giriş Tarife Cetveli Kanunu nda sektörde (70 grubu) üretim yöntemleri şöyle aktarılmaktadır: Cam imalinde kullanılan yöntemler oldukça çeşitli olup, başlıcaları şunlardır: Dökme yöntemi (örn; ayna camları için). Haddeden geçirme yöntemi (örn; ayna camları veya telli cam için). Suda yüzdürme (floating) yöntemi (örn; float cam için). Kalıplama yöntemi, presleme veya üfleme işlemleriyle birlikte tatbik edilsin edilmesin (örn; şişe, su bardağı, belirli optik cam çeşitleri, küllüklerin imalatı için). Üfleme yöntemi, ağız ile veya mekaniksel şekilde; kalıplı veya kalıpsız (örn; şişelerin, ampullerin, süs eşyalarını ve bazen düz cam imalatı için). Çekme veya çıkarma yöntemi, (özellikle düz cam, çubuk, tüpler ve borular ve cam lifleri imali için). Presleme yöntemi, genellikle kalıplarla, çoğunlukla küllük vb. imalatında kullanılır ve haddeden geçirme ile (örn; şekilli cam için) veya üflemeyle (örn; şişeler için) terkipleşir. Şalüme ile işleme yöntemi, (boru veya çubuk halindeki camlardan ampul, fantazi eşya vb. imali için). Herhangi bir yöntemle elde edilen taslak ve diğer şekillerdeki camlardan kesme suretiyle eşya imali (özellikle eritilmiş silis veya eritilmiş kuvartzdan mamül eşya çoğunlukla içi boş veya dolu taslaklardan elde edilir). Cam imalinde kullanılan bu yöntemler bazı hallerde eşyanın bu fasıldaki yerlerinin tayinine tesir etmektedir. Örn; 7003 pozisyonu sadece dökme veya haddeden geçirme yöntemleriyle elde edilen camları, 7004 pozisyonu sadece çekme veya üfleme yöntemleriyle elde edilen camları içine alır. 8
Sevkiyat: Cam dökme ve kaba bir yük olmadığından nakliyesi de özel araçlar gerektirir. Bu amaca uygun üretilmiş kamyon ve taşıma teçhizatları ile camın nakliyesi sağlanır. Bu temel üretim süreçlerinin yanısıra, ürünlerin şekillendirilmesi farklılık gösterir. Belli başlı cam üretim teknolojisi ile bilgiler aşağıda verilmektedir. Düzcam Float Teknolojisi: Bu prosesi İngiliz Pilkington firması geliştirmiş ve 1959 yılında uygulamaya geçirmiştir. Eritme ve dinlenme bölgesinden geçen cam, ergimiş kalay banyosuna verilmektedir. Bu banyo altta refrakter kaplı bir hazne ve üstte azot/hidrojen karışımı bir atmosferi barındıran kapalı bir çelik bölümden oluşmaktadır. Cam, ergimiş kalay banyosunun üstünde kontrollü şekilde ilerler ve soğuyarak tavlama tünelinde rulolar üstünde hareket edecek şekilde yönlendirilir. Tavlama tünelinden çıkan cam hat üstünde soğuyarak, otomatik kesim ve mamul toplama bölümüne gelir; burada nihai ürün kesilmiş ve ambalajlı şekilde toplanır. Başlıca özellikleri; Üstün kalitede düzcamı 2-25 mm kalınlık aralıklarında üretme imkanı, Kapasite kısıtı olmaması, yüksek tonajda cam çeken tesislerin bu prosesi kullanabilmeleri, Kalınlık ve ebat değişimlerini asgari üretim kaybı ile yapabilmesi, üretim kayıplarının sadece şerit kenarlarında ince bir kısımdan ibaret olması, Ufak bakımların dışında, tüm kampanya döneminde bu prosesle kesintisiz olarak üretim yapılabilmesi, İşgücü ihtiyacının asgari olması, komple üretim hattının otomotik kontrol imkanı, Yüzey kaplama proseslerinin hat üstü izlemesine olanak tanıması şeklindedir. Ülkemizin tek düzcam üreticisi Şişecam a bağlı düzcam fabrikalarında, alanında daha eski bir teknoloji olan Pittsburgh-dikey çekme prosesi ile üretilen sheet cam üretimi 1997 yılında durdurulmuş olup, düzcam üretiminin en yeni teknolojisi olan float yöntemi ile üretime devam edilmektedir. Günümüzde dünyada düzcam alanında yapılan yatırımların yaklaşık tümü float yöntemine dönüktür. Ülkemizde bu yöntemle Avrupa üreticilerinin kalitesinde düzcam üretimi yapılmaktadır. Günümüzde büyük düzcam üreticileri düzcam tüketimini arttırmaya yönelik olarak güneş ve ısı kontrol camları (enerji tasarrufuna yönelik), yüksek performanslı camlar gibi katma değeri yüksek ürünlere ağırlık vermekte ve ürün çeşitlerini arttırmaktadır. Türkiye düzcam sektörü de rekabet gücünü korumak adına bu paralelde yüksek teknolojiye dayanan ve değer artışı meydana getiren bu ürünlere ağırlık vermektedir. 9
Buzlu-Telli Cam: Yatay düzcam çekme prosesi kullanılarak üretilen ve geleneksel teknolojilerin uygulandığı telli ve buzlu camlar çeşitli renk ve desenlerde üretilip daha çok inşaat sektöründe pazarlanmaktadır. Kapı camı, buzdolabı camı, iç mekân camları gibi çeşitleri üretilmekte olup kollektör camı olarak da kullanılmaktadır. Emniyet Camları: Üretim şekline göre başlıca ikiye ayrılır. Temperlenmiş camlar, ısıl işleme (ısıtma ve ani soğutma) tabi tutularak düz ve bombeli olarak şekillendirilir. Otomotiv, inşaat ve beyaz eşya sektörlerinde kullanılır. Özelliği temperleme işlemi ile verilen mekanik dayanımdır. Kırılma halinde ufak parçalara ayrılır. Lamine camlar, iki cam arasına yerleştirilen plastik ara tabaka (genellikle PVB polivinil butiral kullanılmaktadır) ısıtılarak basınç altında tatbik edilir. Düz ve bombeli olarak inşaat ve otomotiv sektörlerinde kullanılmaktadır. Çift Cam: Enerji tasarrufu ve ses yalıtımı sağlamak üzere ve iç mekânlarda konfor arayışının bir sonucu olarak düzcamların çeşitli çiftcam uygulamalarına verilen addır. İstenilen ölçüde iki cam arası çıtalanarak hazırlanır. Kaplamalı Camlar: Düzcamlara özellik kazandırmanın en önemli yolu yüzey kaplama teknolojileridir. Bu alanda birçok teknik kullanılabilmekle birlikte ticari olarak en yaygın kullanılan teknolojiler vakumda kaplama(cam üretim hattı-dışı uygulama) ve CVD(kimyasal buhardan çökertme-hat üstü) teknolojileridir. Kaplamalar yoluyla düzcamlara seçici yüzey olma özellikleri kazandırılır. Bu sayede örneğin soğuk bir iklimde camın duvardan daha iyi bir yalıtkan olması ya da sıcak iklimlerde güneş kontrolü yapmasına olanak sağlanır. Kaplamalı camlar çoğunlukla çift camların parçası olarak kullanılırlar. Ayna: Camın tarihsel gelişimi içinde en eski yüzey kaplama türüdür. Metal tuzu püskürtülerek ve diğer bir indirgen çözelti tatbik edilerek uygun sıcaklıkta yüzeyde metal çözeltiler (örneğin gümüş) uygulanmaktadır. İnşaat, mobilya, dekorasyon, otomotiv sektörleri ile çeşitli optik uygulamalarda kullanım alanı bulmaktadır. Cam Ev Eşyası: Cam eritme fırınlarında hazırlanan cam, ya el üretimi yapılan bölmelerden çeşitli el aletleri kullanılarak alınır, şekillendirilir veya yaygın şekilde uygulanıldığı üzere otomatik üretim hatlarında çeşitli ev eşyası haline getirilir. Cam ev eşyası üretiminde belirleyici olan otomatik üretimde belli başlı prosesler; pres, pres-üfleme, üfleme-üfleme, savurma, ayaklı bardaklar (çekme ve takma ayaklı bardaklar), pres-üfleme gıda kabı prosesleridir. Ülkemizde tüm bu prosesler en yeni teknolojilerin desteğinde kullanılmaktadır. Kullanılan teknolojiler, ABD ve AB ülkelerinde kullanılan en üst düzey teknolojiler ile benzerdir. Bazı teknolojiler, örneğin çift damla pres-üfleme teknolojisi Türkiye dışında henüz kullanılmamaktadır. El imalatında da dünyadaki güncel 10
teknolojik olanaklardan faydalanılmaktadır. Temelde teknolojiler aynı olmasına karşın, dünyadaki firmalar arasındaki farklılıklar bu teknolojileri kullanma becerisinde ve bu teknolojilere destek veren yan teknolojilerin (elektronik sanayi, yazılım gibi) yeterliliğinde kendini göstermektedir. Dolayısıyla firmaların know-how birikimi ve bulundukları ülkelerdeki yan teknoloji desteği büyük önem kazanmaktadır. Cam Çubuk: Denizli Cam da cam çubuk üretimi yöntemi Danner prosesidir. Danner prosesinde, şartlandırma kanalından geçen uygun kıvamdaki cam bir orifisten, yatay düzleme 15-25 derece meyilli bir döner refrakter mandrele verilir. Bu sistemde kapalı bir mufl içerisinde gaz veya elektrikle istenilen ısı dağılımı sağlanır. Uç kısmına gelen cam bir çekme sistemi ile alınır; Danner den üflenen hava ile çapı kontrol edilir. Çekme hızı ile hava miktarı, et kalınlığı ile iç çapı belirler. Rulolar üzerinde soğuyarak kesme ve uç parlatma işlemlerine geçilir. Avize ve süs eşyası yapımında kullanılan cam çubuk üretiminde Çek Cumhuriyeti ve Almanya önemli rakiplerdir. Cam Ambalaj: Cam eritme fırınından istenilen renkte, genelde beyaz, yeşil veya bal renginde alınan cam dinlendirme bölgesi sonuna yerleştirilmiş olan forehearth ve feeder olarak tanımlanan kanaldan geçirilerek üretim makinasına beslenir. Forehearth ın esas fonksiyonu, uzun zaman aralığında camın şartlandırılarak benzer ağırlık ve sıcaklıkta sürekli beslenmesini sağlamaktır. Çeşitli en ve uzunluklarda ihtiyaca göre inşa edilmekte olup, 150t/gün kapasiteye kadar çıkan kanallar vardır. Cam, çanağın alt kısmındaki orifisten belli stroklarla bir plancerin itmesi ile akar, kesme bıçakları ile istenilen ağırlıkta damlalar kesilerek oluklar ve kepçe vasıtası ile makinaya beslenir. Cam ambalaj üretimi IS makinasında gerçekleştirilir. Bu makina, yan yana monte edilen bağımsız seksiyonlardan oluşmaktadır. Her seksiyonda basınçlı hava ile çalışan mekanizmalar mevcuttur. Bu seksiyonları bir tahrik şaftı birleştirir ve zaman tamburu ayarına bağlı olarak çalıştırır. Damlanın her seksiyona bağlı kalıp içine zaman ayarlı düşmesi ile üretim sürdürülür. Makinada üretim şekillendirmeyi iki kademede gerçekleştirir. Üretilecek cam ambalaj türüne göre üfleme-üfleme veya pres-üfleme yöntemleri uygulanır ve istenilen şekle uygun şekillendirilir. Üretilen ürünler konveyör ile tavlama fırınlarından geçirilir, çeşitli ikincil işlemler yapılır, kalite kontrolü tamamlanan ürünler hat sonunda ambalajlanır. Cam ambalaj üretiminde, yeni teknoloji yaratacak radikal gelişmeler beklenmemekte, bunun yerine makina ve buna bağlı üretim hatlarında iyileştirmelere yönelinmektedir. İyi bir cam dağılımı sağlayan NNPB (Dar Boyun Pres Üfleme) yöntemiyle üretimin yaygınlaşması 11
ürün ağırlıklarını azaltmakta ve maliyet düşüşü sağlamaktadır. Ülkemizde de NNPB yöntemiyle üretim yapılmaktadır. Cam Ambalajdaki gelişmeler özetle şöyledir: Hafif şişelerin dayanıklığını arttırmak için çeşitli yüzey sertleştirme teknikleri uygulanmaktadır. Enerji tasarrufu sağlayan sistemler geliştirilmektedir. (Elektrik boosting uygulamaları) Renkli şişe üretimini hızlandırmak ve renkten renge geçiş maliyetini düşürmek amacıyla forehearthda (şartlandırma kanalı) renklendirme uygulamaları yapılmaktadır. Maliyetleri düşürmek ve çevre kirliliğinin önlenmesine katkıda bulunmak amacıyla cam ambalajın toplanmasını ve geri dönüşümünü sağlayacak yöntemler geliştirilmektedir. Cam Elyafı: Cam eritme ve üretimi, bir fırında kum, kalker, borik asit vs. girdilerin tartımlı karışımlarının ergitilmesi ile başlar. Elyaf üretimi gelişme süreci içinde belli başlı iki yöntem mevcuttur. İlki olan erimiş cam damlalarından meyilli yivli oluklardan şekillendirilerek elde edilen cam bilyalardan elyaf çekme yöntemidir. Bugün Dünya daki ve Türkiye deki modern uygulamalarda girdilerin otomatik olarak kapalı sistem ile tartım sonrasında başlayan ergitme işlemi, kontinu olarak üretim yapan unit melter de davam etmektedir. Kontinu sistem ile yapılan üretimde sağlanan stabil ürün kalitesi, bilya üretiminde sağlanamamaktadır. Elyaf çekme işlemi, elektrikle ısıtılan platin/rodyum karışımı bushingler vasıtası ile bushing üzerinde bulunan 200 veya bu sayının katları kadar fazla sayıda nozullardan yapılır. Bu şekilde elyaf çekimi sonucunda elde edilen bobinler: Fitil Keçe Kırpılmış Demet Dokunmuş Fitil İplik ürünlerini meydana getirmek için kullanılır. Fitil: Bükülmeden sarılmış elyaf demetleridir. Kullanım yerlerine göre, sarılan tel sayısı, birlikte sarılan demet adeti ve üzerine aplike edilen bağlayıcı formülasyonu değişmektedir. Püskürtme, elyaf sarma veya kırpma metodları ile CTP (Cam Takviyeli Plastik) üretiminde kullanılır. 12
Dokunmuş Fitil: Aynı veya değişik ağırlıkta fitillerin atkı ve çözgüde kullanılarak dokunması ile elde edilir. Keçe ile birlikte çeşitli açık kalıplama, pres kalıplama ve reçine enjeksiyonu ile kalıplama uygulamalarında kullanılır. Kırpılmış Demet: Elyaf üreticisi tarafından elyaf çekme sonrasında elde edilen bobinlerin ikinci bir proses ile 3-24 mm arasında kırpılarak satışa hazır duruma getirilen ürün grubudur. Polyester gibi termoset veya polyamid, polypropilen gibi termoplastik reçinelerin içerisine karıştırılarak pres ve enjeksiyon kalıplama metodu ile üretimlere uygun termoset ve termoplastik bileşik halinde hazırlanır. Keçe: Elyaf üreticisi tarafından elyaf çekme sonrasında elde edilen fitil bobinlerinin ikinci proses ile keçe makinesinde 20-50 mm uzunluğunda yatay düzlemdeki taşıyıcı band üzerine kırpılarak istenilen gram/m2'ye ulaşılacak şekilde serpiştirilir. Toz veya sıvı bağlayıcı ile birbirine bağlanır. Hat sonunda, fırından da geçen ürün karton miğferler üzerine sarılarak satışa hazır ürün halinde alınır. Keçe halindeki cam elyafı, el yatırması metodu ile üretilen CTP ürünlerinde veya makine ile üretilen ışık geçirgen ve opak levhalarda kullanılır. Bir ton cam üretim için gerekli olan girdiler tipik bir ürün olması itibariyle düzcam özelinde aşağıda verilmiştir. Girdilerin büyük bir kısmı yurt içinden sağlanmaktadır. Ancak son yıllarda kum ithalatı yapılmaktadır. Ayrıca daha az miktarda kullanılan kobalt oksit, çinko selenit, alüminyum oksit gibi maddeler de ithal edilmektedir. İthal edilen hammaddelerle ilgili bilgi ise Dış Ticaret/İthalat/Hammadde İthalatı bölümünde verilmektedir. 13
Tablo 8: Birim Üretim Girdileri Miktar (Kg) Değer (YTL) Soda 233 51.8 Kum 740 24.6 Kalker 26 0.7 Dolomit 209 6.4 Sodyum Sülfat 8 1.5 Cam Kırığı 150 9.0 Toplam 1.366 94.1 (Bir ton düzcam üretimi için gerekli hammadde) Bu temel girdilerin dışında ergitme (izabe) teknolojisi için çoğunlukla doğal gaz kullanılmaktadır. Bir ton cam hazırlamak için bu amaçla 207 Nm3 (~ 62 YTL) doğal gaz kullanılmaktadır. Bir diğer temel girdi de elektriktir. Bu girdiden de ton başına 160 Kwh (~ 16-17 YTL) kullanılmaktadır. b) Ürün Standartları: Düzcam da kullanılan ürün standartları şöyledir: - ISO 9002 Belgesi - Otocamı için ISO 14001 Belgesi - Otocamında ECR43 onay Belgesi - TSE Kalite Uygunluk Belgeleri - TSE Kalite Yeterlilik Belgeleri Cam Ambalaj da ise TSE Kalite Uygunluk Belgeleri, TSE Üretim Yeterlilik Belgeleri mevcuttur. Şişe kafa standartlarında ve ölçüsel toleranslarda DIN, GMF gibi normlar uygulanmaktadır ve hitap edilen yurt içi ve yurt dışı pazarların ihtiyaç duydukları teknik özelliklere sahip cam ambalaj üretimi ve bunların üretimin çeşitli noktalarında kontrolüne yönelik sistemler oluşturulmuştur. Üretim tesisleri ISO 9002 belgesine sahiptir. ISO 9000 kalite güvence sisteminin çevreye yönelik olan ISO 14000 belgesi alınmaktadır. Cam Ev Eşyası da soda camı, kristal ve borosilikat camdan üretilen ev eşyaları konusunda Türk Standardları Enstitüsü tarafından yayınlanmış herhangi bir ürün standardı bulunmamaktadır. Ürünlerin gıda kabı olarak kullanıldıkları durumda kontaminasyon kontrolü için TS 4403 (ISO 7086) standardı, kalite kontrol çalışmalarında numune planı hazırlama ve kabul edilebilirlik sınırları konusunda ise TS 2756 (ISO 2859) standardı esas alınmaktadır. Şişecam Cam Ev Eşyası Grubu na bağlı fabrikalar, Paşabahçe markalı kurşunlu kristal ürünler için TS 6500, Teknikcam markalı ölçülü balonlar için TS 1491, yuvarlak 14
dipli balonlar ve erlenler için ise TS 1493 standarda uygunluk belgeleri ile imalata yeterlilik belgelerine sahiptir. Şişecam Cam Ev Eşyası Grubu na bağlı fabrikaların tümünde ve pazarlama-satış hizmetlerinde ISO 9000 Kalite Güvence Sistemi sertifikasyonu bulunmaktadır. Bu fabrikalarda, ISO-14000 Çevre Yönetim Sistemine yönelik hazırlık çalışmaları sürdürülmektedir. c) Üretim Miktarı ve Değeri: Türkiye cam sanayiinin ölçeği VIII. Kalkınma Planı döneminde gelişerek aşağıdaki performansı göstermiştir. Buna göre düzcam % 50, cam ev eşyası % 45, cam ambalaj % 30, cam elyafı ise % 140 büyümüştür. Bu tabloya yansıtılamayan diğer faaliyetler de göz önüne alındığında sektörün anılan dönemde yılda ortalama % 4.5 ile % 15.8 büyüdüğü görülmektedir. Böylelikle sektörün yine aynı dönemde makro ekonomik bazda sağlanan ortalama % 4 lük büyümenin ötesinde bir performans gösterdiği söylenebilir. Cam üretiminin değerine bakıldığında 2005 yılı sonunda ulaşılması beklenen 2 milyar YTL lik tutarın enflasyondan arındırıldıktan sonra 305 milyon YTL lik 1999 değerinin yaklaşık % 30 üzerinde olduğu görülür. Ekonominin daha çok dışa açıldığı, rekabet koşullarının keskinleştiği, kâr marjlarının daraldığı bir dönemde sağlanan bu performans, ancak yurt dışında hayati coğrafyada sağlanan büyümeyle desteklendiğinde bir anlam ifade edecektir. 15
Tablo 9: Cam Sektörü Üretim Miktarları Ürün Grubu Birim YILLAR YILLIK ARTIŞLAR (%) 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2005 (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (2/1) (3/2) (4/3) (5/4) (6/5) (7/6) Düzcam Düzcam Ton 549.123 687.572 600.745 631.235 759.572 724.341 805.620 25,2-12,6 5,1 20,3-4,6 11,2 Buzlu Cam Ton 62.099 63.535 56.192 55.676 55.995 51.050 42.973 2,3-11,6-0,9 0,6-8,8-15,8 Otomotiv Camı Bin m2 1.170 1.924 1.259 1.872 2.395 3.614 4.784 64,4-34,6 48,7 27,9 50,9 32,4 Ayna Bin m2 4.612 5.086 4.562 5.361 6.199 4.817 5.600 10,3-10,3 17,5 15,6-22,3 16,3 Lamine Cam Bin m2 605 902 771 1.003 979 1.056 1.170 49,1-14,5 30,1-2,4 7,9 10,8 İşlenmiş Camlar Bin m2 1.509 1.624 1.230 1.538 1.643 1.637 2.155 7,6-24,3 25,0 6,8-0,4 31,6 Kaplanmış Camlar Bin m2 329 388 325 315 435 476 660 17,9-16,2-3,1 38,1 9,4 38,7 Ton 229.030 295.795 265.955 291.134 300.852 311.708 321.450 29,2-10,1 9,5 3,3 3,6 3,1 Cam Ev Eşyası (A+B) Bin Ad. 1.054,40 1.302,00 1.163,30 1.195,30 1.247,20 1.296,20 1.336,70 23,5-10,7 2,8 4,3 3,9 3,1 Ton 221.505 286.889 256.546 282.037 293.366 304.826 314.111 29,5-10,6 9,9 4,0 3,9 3,0 Otomatik (A) Bin Ad. 1.048,00 1.295,20 1.156,20 1.187,90 1.240,90 1.290,70 1.331,00 23,6-10,7 2,7 4,5 4,0 3,1 Ton 7.525 8.906 9.409 9.097 7.486 6.882 7.339 18,4 5,6-3,3-17,7-8,1 6,6 El Üretimi (B) Bin Ad. 6,4 6,8 7,1 7,4 6,3 5,4 5,7 6,2 4,4 4,2-14,9-14,3 5,6 Cam Ambalaj Ton 421.819 403.957 436.302 468.216 490.186 501.114 537.927-4,2 8,0 7,3 4,7 2,2 7,3 Cam Elyafı Ton 25.216 29.513 31.714 35.680 45.260 52.192 59.300 17,0 7,5 12,5 26,8 15,3 13,6 16
Tablo 10: Cam Sektörü Üretiminin Değeri (Milyon YTL; Cari Fiyatlarla) YILLAR YILLIK ARTIŞLAR (%) Ürün Grubu 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2005 (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (2/1) (3/2) (4/3) (5/4) (6/5) (7/6) Düzcam 110,5 211,3 314,6 437,1 559,4 645,3 867,1 91,2 48,9 38,9 28,0 15,4 34,4 Düzcam 71,5 142,8 220 286,5 360,7 391,9 528,7 99,7 54,1 30,2 25,9 8,6 34,9 Buzlu Cam 8,8 13,8 20,3 24,3 25,2 25,6 27,1 56,8 47,1 19,7 3,7 1,6 5,9 Otomotiv Camı 10,2 21,8 24,5 51 81,2 138,9 189,6 113,7 12,4 108,2 59,2 71,1 36,5 Ayna 9,4 15,5 24,5 36,3 43,5 34,6 45,8 64,9 58,1 48,2 19,8-20,5 32,4 Lamine Cam 3,1 6,5 10,3 16,3 18,7 22,5 29 109,7 58,5 58,3 14,7 20,3 28,9 İşlenmiş Camlar 6,4 8,7 11,5 18,2 23,8 24,7 36,1 35,9 32,2 58,3 30,8 3,8 46,2 Kaplanmış Camlar 1,1 2 3,5 4,6 6,3 7,3 10,7 81,8 75,0 31,4 37,0 15,9 46,6 Cam Ev Eşyası 112,7 198,8 358,3 511,4 591 667,2 694,5 76,4 80,2 42,7 15,6 12,9 4,1 Otomatik 103,1 185,1 330,3 476 556,6 632 655,9 79,5 78,4 44,1 16,9 13,5 3,8 El Üretimi 9,6 13,7 28 35,4 34,3 35,1 38,6 42,7 104,4 26,4-3,1 2,3 10,0 Cam Ambalaj 68,1 89,1 153,1 258,1 341,8 340,9 383,3 30,8 71,8 68,6 32,4-0,3 12,4 Cam Elyafı 13,4 22,2 49,9 71,6 96,4 99 129,4 65,7 124,8 43,5 34,6 2,7 30,7 Toplam 304,7 521,4 875,9 1.278,30 1.588,50 1.752,30 2.074,30 71,1 68,0 45,9 24,3 10,3 18,4 17
d) Maliyetler: Cam üretim maliyetlerinin % 90 ını sınai maliyetler oluşturmaktadır. Önemli girdi kalemleri (işçilik, elektrik ve hammadde vb.) yurt içinden temin edilmektedir. Bu nedenle yurt içi girdi kalemlerindeki fiyat oluşumu, sektörün maliyet yapısını yakından belirlemektedir. Kayıtlı cam sanayii, işçilik üzerindeki bütün vergi ve sosyal yükleri finanse etmek zorundadır. Ayrıca endüstriyel ilişkilerin katılığı ücret esnekliğini ortadan kaldırmakta, bu da sektörün rekabet gücünü olumsuz yönde etkilemektedir. Her ne kadar 2000 2001 ekonomik krizinden sonra reel ücretlerde bir düzeltme yaşandıysa da, verimlilik, işgücü piyasasının esnekliği, ücret dışı endüstriyel ilişkiler anlamında sıkıntılar devam etmektedir. Rakip üreticilerin Çin, Balkanlar, Rusya, Orta Doğu gibi bölgelerde bu alanda kullanabilecekleri geniş bir marj bulunmaktadır. AB ülkelerinde 12 ise (Polonya gibi marjinal örnekler dışında) genelde işçilik ücretleri yüksek, ancak istihdam vergileri oransal olarak düşüktür. Yine de bu açıdan ülkemiz cam sanayiinin AB karşısında rekabet avantajı bulunduğu söylenebilir. En büyük enerji sağlayıcısı kamu, özellikle akaryakıtta (kamu maliyesinin finansmanı için) yüksek fiyatlama ve vergilemeye gitmektedir. Elektrik ve doğal gazda, akaryakıttakinden daha düşük bir fiyatlama söz konusu olsa da, yurt dışında ürünlerini pazarlamak zorunda olan cam sanayii için dolar cinsinden enerji fiyatları yüksektir. Rakip cam üreticilerinin konumlandığı çevre ülkelerde bu anlamda ciddi bir maliyet avantajı söz konusudur. Türkiye enerji piyasasındaki yapısal dönüşümleri (üretim ve dağıtım altyapısının özelleştirilmesi ve rasyonelleştirilmesi, enerji üzerindeki yüklerin giderilmesi, yüksek fiyatlarla yapılan ithalatın düzeltilmesi, enerji piyasasındaki yasadışı oluşumların engellenmesi vb.) tam olarak gerçekleştiremediği için, enerji fiyatları ciddi bir handikap oluşturmaktadır. Ayrıca elektrikte olduğu gibi enerji kalitesi (ürün ve hizmet olarak) sorunlarını aşmak için, pek çok sanayii kolunda olduğu gibi bu sektörde de bazı önlemler alınmakta (kojenerasyon santralleri, yedekleme üniteleri, çoklu enerji kullanan teknolojiler vb.), bu da üretim maliyetlerini yukarı çekmektedir. Cam sanayiinin kullandığı hammaddeler (silis kumu, soda, vb.) çoğunlukla yerli üretilen girdilerdir. Temin edilebilirlik anlamında büyük bir stratejik avantaj gibi görünüyor olmasına rağmen, kalite, maliyet, ulaşım açısından zafiyetler içermektedir. Özellikle girdi kalitesi açısından katı bir yapıya sahip olan cam üretimi için gerekli kum girdisi ek maliyetler 12 Son genişlemeyle AB üyesi ülkeler: Belçika, Almanya, Avusturya, Çek, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, Kıbrıs, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Slovakya, Slovenya, Yunanistan. 18
ödenerek (yurt dışından ithal etmek, kum girdisini daha fazla işleme tabi tutmak, maden arama faaliyetlerini arttırmak ve yatırım yapmak.) karşılanabilmektedir. Uluslararası alanda rakipleriyle kıyaslandığında henüz daha istenen ölçeklere ulaşamamış Türk cam sanayii uzun vadeli varlığını büyüme şartına bağlamıştır. Bu nedenle bir yandan mevcut üretim yapısını modernize ederken, öte yandan da hem kendi yurt içi pazarında hem de hayati coğrafyasında büyümek zorundadır. Bu da yatırım ihtiyacını, doğallıkla finansman ve amortisman giderlerini yükseltmektedir. Tablo 11: Dünya Cam Üreticileri Performans Göstergeleri -2004 Şirket Adı Brüt Kâr/ Satışlar N. Kâr/ T.Varlıklar ROIC Satışlar/ İşgücü 1. Saint Gobain 25,3 3,3 8,4 219 2. Asahi 26,5 6,3 9,5 250 3. Owens-Illinois 19,7 2,5 7,7 214 4. Pilkington 29,8 4,3 10,2 206 5. Owens Corning 18,1 2,7 3,8 315 6. Guardian 0,0 0,0 0,0 208 7. NEG 28,3 2,4 4,3 404 8. Hoya 48,7 18,3 23,5 135 9. Schott 0,0 3,0 14,3 132 10. NSG 26,5 1,9 4,9 206 11. Vitro 26,4-0,1 7,2 89 12. PPG 36,9 8,3 13,9 299 13. Corning 36,7-4,6 7,8 156 14. Şişecam 32,7 6,6 7,8 119 15. Johns Manville 0,0 0,0 0,0 303 16. Arc International 0,0 0,0 0,0 83 17. Central Glass 30,6 0,0 0,0 405 18. Rexam 0,0 3,4 7,7 250 19. Anchor 4,6-13,1 0,0 263 20. Hanglass 21,3 1,9 0,0 369 Kaynak: Şişecam Planlama Müdürlüğü Fakat bir önceki kalkınma plan döneminden farklı olarak yabancı kaynak kullanım maliyetleri düşmüştür. Makro ekonomik alanda sağlanan istikrar ülkeye ilişkin risk algılamasını, buna bağlı olarak da hem nominal, hem de reel anlamda faizleri aşağıya çekmiştir. Bu maliyet yapısında bir olumluluk sağlamakla beraber (artık sınai faaliyetlerin giderek daha dar marjlardaki kârlılıklarla gerçekleştirildiği düşünülürse) %10 lar düzeyindeki reel faizlerin yine de yüksek bir maliyet olduğu kabul edilebilir. 19
Tablo 12: Sınai ve Ticari Maliyetler (Toplam Maliyet=100) Toplam Düzcam Cam Eşya Cam Ambalaj Cam Elyaf Sınai Maliyet 91,1 90,2 86,9 94,9 96,1 Hammadde /Malzemeler 32,6 32,9 30,9 26,9 49,5 Enerji 19,7 25,5 16,7 18,7 15,6 İşçilik 23,8 19,5 28,1 25,5 19,4 Amortisman 11,7 9,2 7,9 20,1 9,2 Diğer 3,3 3,0 3,3 3,8 2,4 Ticari Maliyet 8,9 9,8 13,1 5,1 3,9 Genel İdare Giderleri 4,3 4,9 4,5 4,4 2,3 Satış ve Pazarlama Giderleri 4,1 2,0 9,4 0,5 3,3 Finansman Giderleri 0,5 3,0-0,8 0,3-1,6 Toplam Maliyet 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 2.1.3 Dış Ticaret: 13 a) İthalat: (1) Ürün İthalatı: Aşağıda cam sektörünün global olarak ithalat rakamları miktar ve değer bazında verilmektedir. Tablodan da anlaşılacağı üzere, makro ekonomik gelişmelere paralel olarak ithalat rakamları da büyümektedir. 2001 yılı ekonomik krizin bir sonucu olarak arızi bir dönem olarak belirmektedir. Son dönemde ise döviz kurlarının düşük seyretmesinden kaynaklanan yüksek ithalat talebinin sonuçları tabloya yansımaktadır. 2005 yılı ilk on ayında gerçekleştirilen ithalat miktar bazında bir önceki yıl toplam ithalatının % 36 üzerindedir. İthalatın aynı tempoyla artacağı varsayımıyla ulaşacağı miktar düzeyi 430-450 bin tondur ki, bu rakam 2004 ün % 60-65 üzerindedir. Buna karşın değer bazında tersine bir ilişki söz konusudur. Aynı varsayımlarla cam ithalatının 430 milyon dolar düzeyine (2004 ün % 28 üzerinde) ulaşması beklenmektedir. Yani cam ithalatı özellikle belli ürün gruplarında daha ucuz, kalitesiz, katma değeri düşük ürünlere yönelmektedir. Bu da aslında çevre (Rusya, İran, Çin gibi haksız rekabet avantajlarından yararlanan) ülkelerden yapılan özel nitelikli ithalatın yansımasıdır. Yukarıda açıklaması yapılan ve ilgili tabloda miktar seyri verilen ithalatın cari fiyatlarla değeri aşağıdaki tablo 14 te gösterilmektedir. 13 Dış ticaret verileri Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) kaynaklıdır. 2005 verileri 10 aylıktır. 20
Tablo 13: Cam İthalatı (Miktar Olarak) Ürün Grubu GTİP (Ton) YILLAR YILLIK ARTIŞLAR (%) 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000 2001 2002 2003 2004 2005 (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (2/1) (3/2) (4/3) (5/4) (6/5) (7/6) Kırık/Döküntü Cam 7001 2 69 1 1 0 6 25 3.350,0-98,6 0,0-100,0-316,7 Cam Bilya, Çubuk ve Boru 7002 4.083 3.414 3.127 2.657 2.951 3.407 2.697-16,4-8,4-15,0 11,1 15,5-20,8 Buzlu Cam 7003 923 1.399 536 1.009 7.610 4.912 6.892 51,6-61,7 88,2 654,2-35,5 40,3 Sheet Cam 7004 5.688 9.209 5.733 4.467 2.783 2.583 3.194 61,9-37,7-22,1-37,7-7,2 23,7 Float Cam 7005 96.503 105.184 79.594 113.510 122.074 139.839 194.380 9,0-24,3 42,6 7,5 14,6 39,0 İşlenmiş Camlar 7006 491 843 694 3.556 4.992 1.700 3.692 71,7-17,7 412,4 40,4-65,9 117,2 Emniyet Camları 7007 3.454 4.293 3.667 3.930 5.263 7.894 9.170 24,3-14,6 7,2 33,9 50,0 16,2 Yalıtım Camları 7008 3.439 1.168 525 755 1.792 917 522-66,0-55,1 43,8 137,4-48,8-43,1 Ayna 7009 733 1.395 856 2.506 2.419 2.582 6.081 90,3-38,6 192,8-3,5 6,7 135,5 Cam Ambalaj 7010 25.816 11.516 12.768 20.414 36.238 54.300 73.082-55,4 10,9 59,9 77,5 49,8 34,6 Ampul/Katod Tüp Camları 7011 2.080 2.222 1.790 1.079 143 322 632 6,8-19,4-39,7-86,7 125,2 96,3 İzole Edici Kaplar 7012 53 34 45 74 54 71 23-35,8 32,4 64,4-27,0 31,5-67,6 Cam Ev Eşyası 7013 17.885 23.522 8.420 13.174 17.954 16.587 23.310 31,5-64,2 56,5 36,3-7,6 40,5 Sinyalizasyon/Optik/Far 7014 830 871 484 499 423 441 454 4,9-44,4 3,1-15,2 4,3 2,9 Gözlük/Saat Camları 7015 286 369 207 243 221 132 166 29,0-43,9 17,4-9,1-40,3 25,8 Cam Tuğla/Karo/Mozaik 7016 4.016 3.017 2.628 3.712 4.128 6.775 8.663-24,9-12,9 41,2 11,2 64,1 27,9 LCA 7017 615 618 506 749 870 876 655 0,5-18,1 48,0 16,2 0,7-25,2 Cam Boncuk/Süs/Kürecik 7018 3.705 4.542 4.016 4.036 3.791 5.193 7.545 22,6-11,6 0,5-6,1 37,0 45,3 Cam Elyafı 7019 9.243 9.169 9.250 11.521 14.687 15.546 21.526-0,8 0,9 24,6 27,5 5,8 38,5 Camdan Diğer Eşya 7020 364 603 878 1.881 2.544 5.324 5.012 65,7 45,6 114,2 35,2 109,3-5,9 Toplam 180.208 183.460 135.724 189.772 230.935 269.408 367.719 1,8-26,0 39,8 21,7 16,7 36,5 21