AŞILAMA TEKNİĞİ Prof.Dr.Ş.Şebnem ELLİALTIOĞLU BAHÇE BİTKİLERİ YETİŞTİRME II
AŞI ÇEŞİTLERİ NELERDİR? R? AŞI I NEDİR?? ANAÇLARI NELERDİR? R? AMAÇLARI NELERDİR? R?
Aşılama,, iki bitki parças asını bir bitkiymiş gibi kaynaşacak acak ve büyümelerine b devam edecek şekilde birleştirme tekniğidir. idir. Çok yılly llık k süs s s bitkilerinin ve özellikle meyve ağaçlarının üretilmesinde uygulanan bir vegetatif çoğaltım m yöntemidiry ntemidir. İyi nitelikli bir ağaca acın tohumu, ya da bir meyvenin çekirdeği i ekilse, sonuçta o bitkinin özelliklerini taşı şımayan değişik ik bir bitki elde edilir. Meyve ağaçlara ları uzun yıllardan y beri serbestçe e yabancı tozlandıklar kları için in çok ok yaygın n bir heterozigotiye sahiptir.. Genetik açılım a olur ve ana bitkiden farklı, çok çeşitli yeni bireyler elde edilir.
İki bitki parçasını birleştirip kaynaştırarak tek bir bitki gibi büyüme ve gelişmesini sağlamak olarak tanımlanan Aşı işleminin yapılabilmesi için iki ayrı parçaya gereksinim var demektir. İşte, oluşan yeni bitkinin toprak üstü kısmını yani tacını oluşturan kısmına Kalem veya Çeşit, kök sistemini oluşturan kısmına ise Anaç adı verilir.
Açılım m nedeniyle tohumla yapılmak istenen üretimde, nitelikler değişecek, ecek, başka genotipler (bireyler) ortaya çıkacaktır. İşte bu sebepten, aşıa şılama veya çelikleme yöntemleri kullanılmaya lmaya başlanm lanmıştır. Çelikle ve aşıa şılama ile yapılan üretimlerde o bitkinin özellikleri bozulmadan devam eder. Çünk nkü bu çoğaltım şekilleri, eşeysiz e eysiz (vegetatif)) yöntemlerdir. y Aşı ile çoğaltım, en emin ve çabuk sonuç alınan bir tekniktir. AşıA için in bir ANAÇ ve bir de yetiştirilmek tirilmek istenen ÇEŞİT gerekir. Üzerine aşıa yapılacak ağaça veya fidana ANAÇ; ; kendisinden aşıa kalemi alınana ise KALEM veya ÇEŞİT T denir.
Aşılamanın n Amaçlar ları Nelerdir? Tohumdan elde edilen veya vegetatif anaçlar ların üzerinde kaliteli kültür çeşidini yetiştirmek, tirmek, Çelik,, daldırma veya tohumla çoğaltılamayan lamayan bitkileri üretmek, İsmine doğru fidan üretimi, Anaçlar ların, farklı toprak koşullar ulları ya da hastalık k ve zararlılara lara dayanıkl klılık, k, soğuğa a veya kurağa a dayanıkl klılık özelliklerinden yararlanmak, Anaçlar ların n bodurlaştırma rma ve meyve kalite özelliklerini iyileştirme gibi olumlu etkilerinden faydalanmak, Yaralanan, zarar gören g ağaçların n onarımı, Yeni ıslah edilen çeşitlerin özelliklerini kısa k sürede s görmek, Çeşit değiştirmek, İndikatör r bitkilere yapılan aşıa şılar yardımıyla yla virüs s testi yapmak, amacıyla aşıa şılama tekniklerinden faydalanılır.
AŞI YAPARKEN NELERE DİKKAT ETMELİDİR? *Aşı yapılacak meyve ağacı ile üzerine aşı yapılacak anaçarasında, botanik akrabalık yani bir yakınlık ve benzerlik bulunmalı. Örneğin kirazdan alınacak bir gözün; kuş kirazı, acı kiraz denilen yabaniye (idris ağacına), kayısıdan alınacak bir gözün zerdaliye, armuttan alınacak bir gözün ahlata aşılanması uygun olur. Bazı meraklıların söyledikleri gibi elmadan söğüde aşı yapılmaz. *Aşının zamanında ve mevsiminde yapılması, * Aşıda kullanılan aletlerin keskin ve aşı bıçağının iyi olması, aşıcının da usta ve becerikli olması lazımdır. *
* Aşı yapıldıktan sonra gözün oynamaması ve su kaybı olmaması için, aşı bağının iyi sarılması gerekir. * Çeşit ve anaç materyali birbirine tam temas etmeli, arada boşluk kalmamalı, kambiyum dokuları birbirine karşılıklı gelmelidir. * Aşı gözü alınacak kalemler pişkin ve hastalıksız olmalı, kesildikten sonra yaprak sapları temizlenip serin bir yerde saklanmalıdır. * Aşı kalemleri sabah ve akşam serinde alınmalı, iyi muhafaza edilmeli, öğle saatlerinde aşırı sıcaklarda aşıya birkaç saat ara verilmelidir. * Aşı yapılacak anaçlar bir hafta önceden sulanmalı, iyi kabuk vermesi sağlanmalı; aşı yapılacak kısımlarda sürgün ve dal varsa kesilmeli, çapası yapılmalı, otlar alınmalıdır. * Aşı o bölgedeki hakim rüzgarın estiği yöne yapılmalıdır. Aksi yapılan aşılar rüzgarla çabucak ayrılabilir. * Aşının yapıldığı günlerde çöğürlere verilecek fazla su aşı seviyesini aşarsa bağlar gevşer, göze su girerek kararmasına neden olur ve aşı tutmaz.
Çekirdekten yetişmiş ve meyve özellikleri iyi olmayan badem ağaçları çevirme aşıları yoluyla kaliteli meyve yapan verimli ağaçlara dönüştürülebilir. Başarılı bir şekilde yeni çeşitlere çevrilen ağaçlar 3. yıldan itibaren meyveye yatar. Çevirme aşıları için özellikleri bilinen çeşitlerden aşı kalemleri temin edilmelidir. Çevirme aşıları genel olarak erken ilkbahar döneminde en iyi sonucu vermektedir. Bu dönemde çevirme aşısı yapabilmek için aşı kalemleri ağaçlar uyanmadan önce alınmalı ve aşı zamanına kadar nemini yitirmeden soğukta (4 o C'de depoda; ya da buzdolabının sebzeliğinde) plastik poşet içinde saklanmalıdır. Zira, erken ilkbaharda aşı yapılırken aşı kalemleri "uyanmamış" olmalı, buna karşın aşılanacak ağaçlar ise "uyanmaya başlamış" (su yürümüş) olmalıdır. Çevirme aşısı olarak kalem ya da göz aşıları uygulanabilir. Çapı 5 cm'e kadar olan dallarda ya da gövdelerde yonga veya çift kapaklı göz aşıları yapılabilirken, daha kalın dal ve gövdelerde kalem aşıları uygulanmalıdır.
Çevirme aşısı uygulanmış ağaçlar
Aşılamada Uyuşma ve Uyuşmazl mazlık Aşının n başar arılı olarak tutması için in aşı yapılacak meyve ağaçlarının n bir birine yakın n akraba olmaları gereklidir. Örneğin bir elma anacı üzerine kiraz aşıa şısı söz z konusu olamaz. Çeşit içi i i aşıa şılama: Tamamen başar arılıdır. r. Örnek: Starking elmasından alınan gözün g n yine Starking çeşidine ait bir ağaca aca aşıa şılanması. Çeşitler arası aşılama: Tamamen başar arılıdır. r. Örnek: Starking elmasından alınan gözün g n Golden çeşidine ait bir ağaca a aca aşılanması. Türler arasında aşıa şılama: Çoğunlukla başar arılı olabilir. Örneğin Poncirus trifoliata (üç( yapraklı portakal) anacı üzerine istenirse bir dala portakal, bir dala mandarin, birine limon ve diğerine altıntop aşıa şılanabilir. Yani Citrus türleri birbiriyle aşıa şıda uyuşur. ur. Benzer bir şekilde şeftali anacı olarak, tümüt Prunus cinsine ait olan badem, kayısı,, erik kullanılabilir. labilir. Amerikan asma anaçlar larına, Vitis vinifera ya ait çeşitler aşıa şılanabilir. Cinsler arası aşılama: Bazı durumlarda başar arı elde edilebilir. Örneğin ayva üzerine armut aşıa şılandığında aşıa tutar ve bodur gelişen en armut ağaçlara ları elde edilirken; armut üzerine ayva aşıa şılandığında uyuşma olmaz. Familyalar arası aşılama: Başar arısızdır.
Yapılan aşıa şının n tutmamasına veya tuttuktan sonra belli bir süre s sonra aşıa şının n atılmas lmasına uyuşmazl mazlık denilmektedir. Uyuşmazl mazlık k belirtileri şunlardır: - Başar arılı bir kalem veya göz g z aşıa şısı yapıld ldığı halde kaynaşma olmaması, - Ağaçların n erken ölmeleri, - Kalem tuttuktan belli bir süre s sonra sürgs rgün verse de, sürgs rgünün n zayıf f gelişmesi, yaprakların sararması ve kuruması, - Kalemde gelişen en sürgs rgünün n eğik e büyümesi, b - Anaç ve kalemin büyüme b hızlarh zlarının n farklı olması, - Anaç ve kalemin mevsim başı ve mevsim sonu gelişme zamanlarının n farklı olması, - Aşı noktasında nda, üzerinde veya altında aşıa şırı büyümelerin meydana gelmesi, - Ağaçların n veya omcaların n aşıa noktasından, ndan, düzgün n bir yüzey y oluşturarak kırılmask lmasıdır.
Aşı uyuşmazl mazlığı ile ilgili bazı görüntüler Ağaç büyüyüp geliştikten sonra bile aşı uyuşmazlığı nedeniyle bağlantılar yetersiz oluşmuşsa, aşı yerinden kırılmalar oluşabilir. Kiraz/idris kombinasyonlarında 7-8 yaşlarından sonra bu durumla sıkça karşılaşılabilmektedir. Aşı yerinde gelişme farklılığı ve şişkinleşme
Aşıda Başar arı İçin Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar : 1- Kalem ve anacın üretken ( kambiyum ) tabakalarının n karşı karşı şıya gelmeleri, 2- Anaç ve kalem arasında uyuşmazl mazlık k olmaması, 3- Aşılamanın, n, aşıa çeşitlerine göre g belirtilen zamanlarda yapılmas lması, 4- Anaç ve kalemin arada boşluk kalmayacak şekilde aynı boyutlarda düzgd zgün n hazırlanmas rlanması, 5- Aşıda kullanılan lan aletlerin keskin ve temiz olmaları, 6- Aşı yapıld ldığı günde havanın n fazla donlu, yağmurlu, aşıa şırı rüzgarlı ve sıcak s olmaması, 7- Aşı yapıld ldıktan sonra bağlama ve macunlama işlemlerinin kalemi oynaymayacak ve hava aldırmayacak şekilde itina ile yapılmas lması, 8- Aşı yapıld ldıktan belli bir süre s sonra kontrol edilerek macunda açılma, a çatlama varsa macunlamanın n yeniden yapılmas lması, 9- Belli bir aralıklarla yapılan kontrollerde tutmayan aşıa şıların n yerine yenisi yapılarak tamir edilmesi gereklidir.
ANAÇLAR Tohumdan elde edilenlere Generatif anaçlar lar (çöğür r ya da yoz); çelik daldırma, kök k k sürgs rgünleri vb. bitki parçalar alarından oluşanlara ise Vegetatif anaçlar (klon anaçlar) lar) denilmekledir. Genelde tohum, tozlanma ve döllenme d sonucu oluşur ur ve kalıtsal yapılar ları homojen değil, heterojen niteliktedir. Bunlar çimlendikleri zaman yozları ya da çöğürleri oluştururlar. KültK ltür çeşitlerinin tohumlarından oluşan yeni bitkilere yoz; yabanilerin tohumlarından oluşanlara ise çöğür denilmektedir.
ANAÇLARIN ÖZELLİKLERİ Generatif Anaçlar ların Özellikleri ( Avantaj-Dezavantajlar Dezavantajları ) Kuvvetli veya çok kuvvetli gelişirler. irler. Üzerine aşıa şılı çeşidi geç meyveye yatırır. r. Ağaçlar uzun ömürlü olur. Bol ürün n alınır r ama standart yoktur. Üzerine armut aşılanmak üzere hazırlanmış ahlat ağacı Zerdali üzerine aşılanıp meyve vermiş bir kayısı ağacı
Çöğür r anaçlar tohumdan elde edildiği i için i in kalıtsal yapısı heterozigottur. Alınd ndığı çeşidin bir çok üstün özelliği, i, tohumlarda kaybolur, çoğunlukla bir yozlaşma meydana gelir. Heterozigot yapıdan dolayı standart ağaçlar a oluşmaz ve aşılanan çeşitten birörnek rnek meyve alınamaz. AğaçlarA ların n soğuğa-sıca cağa, a, hastalık- zararlılara lara dayanımı farklı,, habitüsü farklı olur. Kültürel işlemler i zorlaşı şır, üretim maliyeti artar. Kuvvetli kök k k oluşturduklar turduklarından topraktan su ve besin maddesi alımlar mları yüksektir. Toprağa a tutunumu kuvvetlidir. Stres koşullar ullarına dayanımı daha iyidir. Tohumdan elde edildiği i için i in virüs s hastalıklar klarını taşı şımazlar.
Vegetatif (Klon) Anaçlar ların Özellikleri ( Avantaj-Dezavantajlar Dezavantajları ) Dikimin 2. ve 3. yılından y itibaren, üzerine aşıa şılanan çeşit meyveye yatar, yatırım m masraflarının n geriye dönüşümü için in gerekli süre s kısalk salır r (Gençlik kısırlığı kısa sürer). Homojen (birörnek, rnek, yeknesak) ağaçlar oluşaca acağından ve de bodur anaçlarla da bodurluk sağlanaca lanacağından işçilik ilik masrafları düşer (budama, sulama, hastalık k ve zararlılarla larla mücadele, m hasat gibi işler i daha kolaydır ), üretim maliyeti azalır. Üretilen ürünün n kalitesi ve standardı yüksektir. Klon anaçlara aşıa şılı fidanlarla daha homojen bahçeler kurulur. Her yıl y l ve düzenli d meyve elde edilir. Birim alana düşen d ağaç sayısı fazla, birim alandan alınan verim yüksek y ve kalitelidir.
Ancak; Ağaçların ekonomik ömürleri kısadır ( 15-25 yıl l ) Anaç-kalem arasındaki uyuşmazl mazlık k durumu ve anaçlar ların n hastalık taşı şıma riski (özellikle virüsler) yönündennden dikkatli olmak gerekir. Bahçenin tesis masrafı yüksektir. Birim alana daha fazla fidan gerekecektir, bodur anaçlarla bahçe e tesis ediliyorsa destek sistemi isteyecektir, damla sulama tesisat masrafı vb. Olacaktır. M9 anacı üzerinde yetiştirilen bir elma bahçesi
Aşıda Kullanılan lan Aletler Aşı yapımında aşıa çakısı, serpent,, budama makası,, testere gibi aletler kullanılır. Bu aletlerin temiz ve keskin olmalarına dikkat edilmelidir. Çünk nkü bir takım m bitki hastalık k ve zararlılar ları aşı yapımında nda kullanılan lan bu aletlerle geçebilmektedir. ebilmektedir.
Aşı Bağlar ları Aşı yapıld ldıktan sonra kalem ile anacın aralarında herhangi bir boşluk kalmayacak şekilde birleşmesi ve kalemin oynamaması; suyunu kaybetmemesi gereklidir. Bunun içinde i inde aşı yapıld ldıktan sonra bağlanmal lanmalıdır. AşıA şıda kullanılan lan bağ malzemeleri rutubetten ve sıcaktan s etkilenmemeli, elastiki ve dayanıkl klı olmalıdır. Aşı bağı olarak en uygun rafya olup bunlardan başka pamuk yün n iplikler, polietilen şeritler kullanılabilir. labilir.
Aşı Macunları Macun aşıa şıdan sonra aşıa yarasının örtülmesinde kullanılır. Macun kullanılmazsa lmazsa aşıa çabuk kurur su ve havanın n teması ile hastalık k ve çürümeler görülebilir. g Aşı macunları kalem aşıa şılarında nda kullanılmaktad lmaktadır. İyi bir aşıa macununun soğuktan çatlamaması,, sıcaktan s erimemesi ve aşıa yerini bozmaması gerekir. AşıA macunları sıcak ve soğuk olarak iki şekilde yapılır. Soğuk macunlarda ısıtmaya gerek yoktur, sürüldükten sonra içinde i inde bulunan uçucu u ucu maddeler kaybolur ve macun sertleşir. Sıcak S macunlar ısıtmadan kullanılamazlar lamazlar aşıa yerini yakmaması için in kullanırken sıcakls caklığına dikkat edilmelidir. Macun yapımında çam sakızı,, zift, içi yağı ğı,, balmumu, mangal külü,, ispirto gibi maddeler kullanılabilir. labilir.
AŞILAMA YÖNTEMLERY NTEMLERİ Meyve ağaçlara larının çoğaltılmasında genel olarak göz g z ve kalem aşıa şıları olmak üzere iki aşılama yöntemi y uygulanır. Göz G z aşıa şılarında altında odun dokusu bulunan veya bulunmayan küçük üçük k bir kabuk parças ası ve bunun üzerinde bulunan bir göz g z kullanılır. Kalem aşıa şılarında ise üzerinde birkaç göz bulunan sürgs rgünün n bir parças ası kullanılmaktad lmaktadır.
AŞI ÇEŞİTLERİ NELERDİR? R? Göz z aşıa şıları Yapılma zamanına na göre Uygulama şekline göre Sürgün Durgun T Yama Flüt Bilezik Yongalı Kalem aşıa şıları Yarma Kakma İngiliz Kenar Yanaştırma Kemer Köprü
2. KALEM AŞILARIA Daha çok göz g z aşıa şısı yapılamayacak kadar kalın n olan anaçlara veya durgun T göz g z aşıa şısı yapılm lmış fakat aşıa şısı tutmamış olan kalın anaçlara yapılır. Aşılama zamanı: Anaca su yürümeden y önce (Yarma aşıa şı) ) veya su yürüdükten y hemen sonra (Çoban( aşıa şısı) ) ilkbaharda yapılır. Düzgün n kesilmiş anaçla aynı titizlikte hazırlanan kalemlerin kambiyum bölgelerinin üstüne gelecek şekilde sıkıca s temas ettirilmeleri sağlan lanır. Anaç ile kalem arasında bir bağlant lantı kurulması ile yeni bir bitki meydana gelir. Bu tür t r aşıa şılara KALEM AŞISI adı verilir.
Aşı Kalemlerinin Alınmas nması ve Muhafazası Aşı yapımında kullanılacak lacak kalem sürgs rgünleri damızl zlık k olarak seçilen iyi kaliteli, verimli, hastalıks ksız z standart meyve çeşitlerinin ağaçlarından alınmal nmalıdır. Kalem için i in seçilen sürgünler, dalların n pişkinle kinleşmiş, üzerinde yeterli sayıda sağlıkl klı göz z bulunan güneg neş gören taraftaki, kurşun un kalem kalınl nlığında olan bir yıl y önceki sürgs rgünlerden alınmal nmalıdır. Obur dallardan aşı kalemi alınmamal nmamalıdır, çünk nkü bu dalların verime yatmaları zor olur. AşıA kalemleri yapılacak aşıa şının çeşidine göre g değişik ik zamanlarda alınabilir. En iyi ve en emin şekil kalemin aşıa yapılaca lacağı zaman alınmas nmasıdır. Ancak aşı döneminde geç kalınd ndığında kalemlerin uyanmasını önlemek için i in ağaçla dinlenme döneminde iken alınmalar nmaları uygundur. Alınan dalların n uçu kısmı ve üzerindeki yapraklar sap kısmı kalacak şekilde kesilmelidir.
Kış döneminde alınan kalemler aşıa zamanına na kadar 50 100 adetlik demetler yapılarak üzerlerine çeşidi yazılarak bağlan lanır. Fazla sıcak s veya soğuk olmayan, serin yerlerde nemli kum veya talaş içinde inde saklanır. Arada kontrol edilerek ısı,, nem ve kuruma durumları incelenir. Kalemler kesildikten birkaç gün n sonra kullanılacaksa lacaksa içi i i su dolu bir kovaya konabilir veya ıslak çuvala sarılı olarak da muhafaza edilebilir.
Kabuk (Çoban)( AşıA şısı Anacın n aşıa şırı kalın n olduğu u aşıa şılamalarda kullanılan lan bir metottur. Kalemler kabukla odun dokusu arasına yerleştirilir ve bir anaca kalınl nlığına göre g üçten fazla kalem takılabilir. Anacın n kabuğu u aşıa şırı kalın n ise şekildeki gibi kesilir ve ince bir çivi ile çakılır. Daha sonra aşıa macunu ile yara yerleri kapatılır.
Kabuk aşısının yapılışı Kabuk aşısının tutmuş hali
Yarma AşıA Anacın n kalın n olduğu, u, yumuşak çekirdekli türlerde (elma,armut vb.) uygulaması tavsiye edilen ve çeşit değiştirme aşıa şısı olarak bilinen bir aşıa şılama metodudur. Her anaca en fazla iki kalem takılabilir. Kalem ile anaç kabuk yara yerlerinin karşı şılıklı gelmesine özen gösterilmelidir.
Kakma AşıA Çeşit değiştirme aşıa şılarında 7,5-10 cm ve daha kalın n dallara uygulanabilir. Bu aşıa ilkbaharda ağaçlar uyanmadan önceki döneme d kadar yapılabildi labildiği i gibi kalemler iyi muhafaza edildikleri takdirde büyüme b döneminin d başlang langıcında nda da yapılabilir. Her ana dala ortalama 3 kalem takılabilir. Kakma aşıa için in dal aşıa yapılacak yerden testere ile düzgd zgün n bir şekilde ekilde kesildikten sonra hazırlanan kalemlerin kesit boyutları dikkate alınarak dalın n merkezine doğru 1-1,51 1,5 cm ve aşağıa doğru 3-43 4 cm üçgen şeklinde kesim yapılır. Kalemler 10-12 12 cm uzunlukta ve iki üç gözlü olarak hazırlan rlanır. r. En alt gözün g n karşı istikametinde ortalama 3 cm den başlan lanılarak larak aşağıa doğru incelecek şekilde üçgen kesim yapılır. Anaçtaki kesim ile kalemdeki kesimin aynı boyutlarda olması,, kalemin anaç üzerine iyi oturması ve boşluk kalmaması açısından önemlidir. Diğer kalemlerde anaç üzerine yerleştirildikten sonra rafya ile bağlanarak macunlama yapılır.
Köprü Aşı: Bir tamir aşıa şısı olup ağaca acın n gövde g kısmında zararlanma meydana gelmişse uygulanır. AşıA gövdenin kolaylıkla kla kabuk verdiği ilkbaharda uygulanmalıdır. Önce ölü ve yırty rtılmış kabuk kazınıp p atılır. Yara yeri temizlenir, zararlı bölgenin etrafına her 5-85 8 cm de bir kalem yerleştirilmek üzere aşı yerleri hazırlan rlanır. r. Kabukta açılan a bu yerlere iki tarafından meyilli tarafından ndan kesim yapılan kalem üzerindeki gözler g köreltirilerek yerleştirilir. Kalemler ya ağaça üzerine inci çivilerle tutturulur ya da bağlan lanıp p macunlanır. Onarma amacıyla kullanılan diğer uygulamalar
Dilcikli ve Dilciksiz İngiliz AşıA şısı Göz z aşıa şısı başar arı oranını düşük k olduğu (ceviz gibi) bazı türlerde uygulanan kalem aşıa şısı yöntemidir. Bu yöntemde y kalem ve anacın n aynı kalınl nlıkta olması arzu edilir. Bazen dilcik yapılmadan da aşılama yapılır r ve aşıa tutar. Önemli olan anaç ve kalemin kambiyum dokularının tam karşı şılaşmasıdır. AşıA yerinin bağlanmas lanması,, kalemin uçu kısmının n ise imkanlar ölçüsünde aşıa macunu veya parafin ile kapatılmas lması aşı başar arısını artırır.. Bu aşıa şılamada ustalık k daha da önem kazanır.
Cevizde dilcikli ingiliz aşısı