BOT
Doç. Dr. Emine Alçıtepe Yrd. Doç. Dr. Galip Alçıtepe BOTANİK TERİMLERİNİ TÜRKÇELEŞTİRME ÇALIŞMALARI ISBN 978-605-318-336-5 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ocak, 2016 Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Neslihan Gürsoy Dizgi-Grafik Tasarım: İsa Çam Kapak Tasarımı: Dilek Karakurt Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No: 105 (0312-394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
Kızımız Gizem Bihter ve Oğlumuz Egemen Deniz e
DOÇ. DR. EMİNE ALÇITEPE 1968 de Konya da doğdu. Lisans eğitimini SELÇUK ÜNİVERSİ- TESİ Fen / Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü nde yaptı. AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ nde Termessos Milli Parkı Florası konulu tezle yüksek lisans ( 1998 ), CELAL BAYAR ÜNİVERSİTESİ nde Türkiye de Yayılış Gösteren Campanula L. cinsine ait Quinqueloculares (Boiss.) Phitos (Campanulaceae) Seksiyonunun Türleri Üzerinde Morfolojik, Anatomik ve Palinolojik Bir Çalışma konulu tezle doktorasını (2005) tamamladı. 2012 de doçent oldu. Halen CELAL BAYAR ÜNİVERSİ- TESİ Akhisar MYO nda öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. YRD. DOÇ. DR. M. A. GALİP ALÇITEPE 1962 de Konya da doğdu. Lisans eğitimini SELÇUK ÜNİVERSİ- TESİ Fen / Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nde yaptı. Aynı üniversitede Batı Anadolu Bölgesi Müdafaa- i Hukuk Cemiyetleri konulu tezle yüksek lisans ( 1990 ), Kıbrıs Türk Kamuoyu ve Türkiye-Kıbrıs İlişkileri ( 1919-1960 ) konulu tezle doktorasını ( 1993 ) tamamladı. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ ve AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ nde Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi okutmanlığı yaptı. 1999 dan beri CELAL BAYAR ÜNİ- VERSİTESİ Fen / Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nde öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.
ÖN SÖZ Her şey aslında bir tesadüf sonucu başladı. Mersin de düzenlenecek sempozyuma hazırlanmak için yayın taraması yaparken bir gazetede botanik terimlerinin Türkçeleştirilmesi amacı ile hazırlanan listeyle karşılaştık. Yaptığımız ilk incelemede daha kurulduğu ilk andan itibaren Türk Dil Kurumu nun hassasiyetle üzerinde durduğu konu başlıklarından biri olduğunu gördük. Ankara ve İzmir Milli Kütüphaneleri nde ilgili yayınları irdeledik. Yayınların nerede ise tamamına yakını resmi kurumlar tarafından hazırlanmış olup, 1930-1950 yılları arasına tarihlenmekte idi. Türk Dil Kurumu nun elektronik ortamdaki resmi sitesinde birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü Dil Kurultayındaki toplantılarla ilintili kayıtlara rastladık. Öte yandan T. C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi nde az sayıda olsa da, belgelerle karşılaştık. Konu, günümüzde de, sıcaklığını korumakta olup, muhtelif çalışmalar yapılmaktadır. Elinizdeki kitap, 1930-1950 yılları arasında başta T. D. K. olmak üzere resmi kurumlar ve bazı bilim insanları tarafından hazırlanan botanik terimlerini Türkçeleştirme çalışmalarını toplu bir şekilde okura sunmayı amaç edinmektedir. Çalışmamız bu bağlamda ne bir botanik, ne Türk Dili ve ne de tarih çalışmasıdır. Terimlerin özellikle Latincelerinin yazımında ciddi yanlışlıklar yapıldığı görülmüş ise de, metnin aslına sadık kalınmış, hiçbir müdahalede bulunulmamıştır. Botanik alanında ülkemizde bir ilk niteliği taşıyan eserde karşılaşılabilecek eksikliklerin hoşgörüyle karşılanması dileği ile. Emine ALÇITEPE - Galip ALÇITEPE 01.12.2015 Bornova.
Metinde Yapılan Kısaltmalar : a.g.e. : adı geçen eser a.g.m. : adı geçen makale alm. : Almanca bkz. : bakınız fr. : Fransızca ing. : İngilizce latin. : Latince osm. : Osmanlıca s.: sayfa S.: sayı T. C. : Türkiye Cumhuriyeti T. D.K. : Türk Dil Kurumu tr. : Türkçe vol. : volume
İÇİNDEKİLER 1- Amaç ve İçerik :... 1 2- Kaynaklar :... 2 a- Kitaplar :... 2 b- Makaleler :... 3 3- Botanik Terimlerini Türkçeleştirme Çalışmalarına Genel Bakış... 4 Konu ile İlgili Tartışmalar :... 11 T. C. Başvekili Muhteremi İsmet Paşa Hazretleri ne Türkçe de Beynelmilel İlmi İstılahlar ve Fenni Tabirler Hakkında... 13 Botanik Kelimesinin Kökeni Üzerine Bir Deneme:... 16 Terim Listesi Hakkında Birkaç Söz :... 19 Terim Listesi... 25 Bibliyografya... 80 A- Yayınlanmamış Arşiv Belgeleri :... 80 B- Resmi Yayınlar :... 80 C- Hatırat :... 80 D- Kitaplar :... 80 E-Makaleler:... 81 F- Dergiler :... 83 G- Gazeteler :... 83 H- Elektronik Kaynaklar :... 83 Ekler... 84
80 Botanik Terimlerini Türkçeleş rme Çalışmaları BİBLİYOGRAFYA A- Yayınlanmamış Arşiv Belgeleri : 1- Cumhuriyet Arşivi, Dosya : 14715, Fon Kodu : 30..10.0.0., Yer No : 144.32..15, s.1-3. 2- Cumhuriyet Arşivi, Dosya : 14711 Fon Kodu : 30..10.0.0., Yer No : 144.32..11, s.1-14. B- Resmi Yayınlar : 1- Birinci Türk Dil Kurultayı, Tezler, Müzekkere Zabıtları, İstanbul, 1933. 2- Üçüncü Türk Dil Kurultayı,Tezler, Müzekkere Zabıtları-1936, İstanbul, 1937. 3- Dördüncü Türk Dil Kurultayı, 10 12 /08/ 1942, Ankara, 1943. 4- Beşinci Türk Dil Kurultayı, Ankara, 1946. C- Hatırat : 1- EMRE, Ahmet Cevat : İki Neslin Tarihi, İstanbul, 1960. D- Kitaplar : 1- AKALIN, Şevki : Bitkiler Klavuzu, Bursa, 1936. 2- ATATÜRK ve TÜRKDİLİ 2, Atatürk Devri Yazarlarının Türk Dili Hakkındaki Görüşleri, Ankara, 1997. 3- TAN, Nail : Atatürk ve Türk Dil Kurumu, Ankara, 2006. 4- BECQUERREL, P. : Nebatlar, 1936. 5- BEDEVIAN, K. Armenak : Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names, Cairo, 1936. 6- Bitki bilim Terimleri, İstanbul, 1948. 7- BAYTOP, Asuman : Türkiye de Botanik Tarihi Araştırmaları, İstanbul, 2003. 8- BAYTOP, Turhan : Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara, 1994. 9- DAVIS, P.H. : Flora of Turkey and The East Aegean Islands, Edınburgh Univ. Press., vol. 1-9, Edinburgh, 1965 1985.
EMİNE ALÇITEPE - GALİP ALÇITEPE 81 10- DAVIS, P. H. MILL, R. R. KIT TAN, Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Supplement), Edinburgh Univ. Press., Vol. 10, Edinburgh, 1988. 11- DİLAÇAR, A : Atatürk ve Türk Dili, Ankara, 1963. 12- Dirilbilim Terimleri, İstanbul, 1948. 13- GÜNER, Adil : Türkiye Bitkileri Listesi - Damarlı Bitkiler -, İstanbul, 2012. 14- GÜNER, Adil. ÖZHATAY, Neriman. EKİM, Tuna. BAŞER, K. Hüsnü Can : Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Supplement 2), Edinburgh Univ. Press., Vol. XI, Edinburgh, 2000. 15- GÜRGEN, Ali Rıza : Türkiye nin Önemli Zehirli Bitkileri, Ankara, 1948. 16- İlk ve Ortaöğretim Biyoloji ve Botanik Terimleri ve İkinci Ekleme, İstanbul, 1938. 17- İlk ve Ortaöğretim Botanik Terimleri, İstanbul, 1937. 18- İlk ve Ortaöğretim Botanik Terimleri, İstanbul, 1939. 19- İlk ve Ortaöğretim Tabii İlimler ve Terimleri ve Yeni Teklifler, İstanbul, 1939. 20- KAROL Sevinç, Zekiye ULUDERE, Cevat AYVALI: Biyoloji Terimleri Sözlüğü, Ankara, 1998. 21- KORKMAZ, Zeynep : Atatürk ve Türk Dili-Belgeler, Ankara, 1992. 22- Lise Birinci Sınıfa Ait Biyoloji Kitabının 1938 Baskısı İle 1939 Baskısı Arasındaki Terim Farkını Gösterir Kılavuz, Ankara, 1939. 23- Tabiat Bilgisi Kitabının 1938 Baskısı İle 1939 Baskısı Arasındaki Terim Farkını Gösterir Klavuz, Ankara, 1939. 24- Terim Anketleri, Biyoloji, Ankara, 1954. 25- Terimlerin Türkçeleştirilmesi Bakımından Profesör Doktor Ragıp ÖZDEM in Muhtırası Hakkında Rapor, Ankara, 1941. 26- TUZLACI, Ertan : Türkiye Bitkileri Sözlüğü, İstanbul, 2006. E-Makaleler: 1- AĞAKAY, Ali: Botanik Sözünün Kaynağı Etrafında Bir Araştırma, ULUS, 20 Sonteşrin, 1936. 2- AĞAKAY, Ali: Botanik Sözünün Kaynağı Etrafında Bir Araştırma, TÜRK DİLİ BELLETEN, 1938, No. 27-28, ss. 72-76. 3- ALÇITEPE,Emine-Galip ALÇITEPE: Osmanlı İmparatorluğu nun Son Yüzyılından Harf Devrimine Geçiş Sürecinde Botanik Kitapları, KEBİ- KEÇ, S. 23.
82 Botanik Terimlerini Türkçeleş rme Çalışmaları 4- ALÇITEPE, Emine -Galip ALÇITEPE: Bitki İsimlerinin Türkçeleştirilmesine Dair Unutulan Bir Kitap: Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names, KEBİKEÇ, 2014, S.37, s.209-215. 5- ALTAN, Yasin - Galip ALÇITEPE - Emine ALÇITEPE: Osmanlı Alfabesi İle Basılan Bazı Botanik Kitapları, KEBİKEÇ, S. 20. 6-1936 Kışı Sonlarında Kurumun Çalışmaları, TÜRK DİLİ BELLETEN, S. 16. 7- Biyoloji Terimleri, İŞ, S. 89. 8- Botanik Sözünün Kaynağı, TÜRK DİLİ BELLETEN, S. 27-28. 9- DELİLBAŞI, B : Özdilimiz:Istılahlar Üzerine Bir Söyleşme, HAKİMİYET-i MİLLİYE, 25. 10. 1932. 10- Derleme Dergisi Hazırlanan Kısımlar Baskıya Verildi, TÜRK DİLİ BELLETEN, S. 15. 11- Dil Cemiyeti: Istılah Kolları İşe Başladı, HAKİMİYET-İ MİLLİYE, 06. 12. 1932. 12- Dil Kurultayı nın Üçüncü Günü, CUMHURİYET, 27 Ağustos 1936. 13- Dil Kurultayı nın Üçüncü Günü, ULUS, 27 Ağustos 1936. 14- Elli Yıl Boyunca Türk Dil Kurumu Terim Kolu Çalışmaları, TÜRK DİLİ, S. 381. 15- ERTEK, Şeref : Ormancılık ve Ziraat Okulları İçin İlm-i Nebatat:Mıgırdıç HEKİMYAN 1880 ve Apraham ALLAHVERDİ ( HUDAVERDİ ) /1911 1913, OSMANLI BİLİM ARAŞTIRMALARI, c. XI, S. 1-2, s. 305-319. 16- İHSANOĞLU, Ekmeleddin: Mühendishane-i Berr-i Humayun Başhocası İshak Efendi : Hayatı ve Çalışmaları Hakkında Arşiv Belgelerine Dayandırılan Bir Değerlendirme Denemesi BELLETEN, c. LIII, No. 207-208, s. 735-765. 17- İkinci Türk Dil Kurultayı, TÜRK DİLİ, Eylül 1934, S. 8. 18- İki Söz, HAKİMİYET-i MİLLİYE, 12. 10. 1932. 19- İ. Necmi ( DİLMEN ) : Lisan Meseleleri : Öz Türkçe ye Doğru, MİLLİYET, 26. 02. 1929. 20- İ. Necmi ( DİLMEN ): Dil İşi Etrafında:Istılahlar Nasıl Tayin Edilmeli, HAKİMİYET-İ MİLLİYE, 28. 09. 1932. 21- İ. Necmi ( DİLMEN ): Dil Kurultayı nda:istılahlar İçin İki Tez, HAKİMİYET-İ MİLLİYE, 10. 10. 1932. 22- KAZANCIGİL, Tevfik, Remzi: Biyoloji ve Tıp Terimleri, İŞ AYLIK FELSEFE, AHLAK ve İCTİMAİYAT MECMUASI, c. XV, S. 89, s. 23.
EMİNE ALÇITEPE - GALİP ALÇITEPE 83 23- KÖKSAL, Aydın : Elli Yıl Boyunca Türk Dili Kurumu Terim Kolu Çalışmaları, TÜRK DİLİ, Eylül 1983, c. XLVII, S. 381. 24- KÜÇÜKER, Paki: Lugat-i Müşkilat-i Ecza da Türkçe Bitki Adları, ULUSLARARASI SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ, c. III, S. 11. 25- Mahmut Sadi, Öz Dilimiz:En Ağır İş Istılahlarıdır, HAKİMİYET-İ MİLLİYE, 12. 10. 1932. 26- Nebatat Istılahları, TÜRK DİLİ BELLETEN, S. 7. 27- Terim Kolu Çalışmaları, TÜRK DİLİ BELLETEN, S. 17-18. 28- Terim Çalışmalarının İlk Verimleri, Matematik, Fizik, Kimya, Mekanik, Biyoloji, Zooloji, Botanik ve Jeoloji Terimleri Deneme Olarak Ortaya Konuldu, TÜRK DİLİ BELLETEN, Şubat 1937, S. 21-22. 29- T. D. Araştırma Kurumu nun Bildiriği, ÜLKÜ, 1935, c.v, S.25. 30- Ulu Önder Atatürk ün Kamutay da İki Türkçe Söylevi, TÜRK DİLİ BELLETEN, S.12. F- Dergiler : 1- Belleten. 2- İş. 3- Kebikeç. 4- Osmanlı Bilim Araştırmaları. 5- Türk Dili. 6- Türk Dili Belleten. 7- Uluslararası Sosyal Bilimler Araştırmalar Dergisi. 8- Ülkü. G- Gazeteler : 1- Cumhuriyet. 2- Hakimiyet-i Milliye. 3- Kurun. 4- Milliyet. 5- Ulus. H- Elektronik Kaynaklar : 1- http://tdkkitaplik.org.tr/kararlar/1928001.pdf 2- http://tdkkitaplik.org.tr/kararlar/1928004.pdf 3- http://tdkkitaplik.org.tr/kararlar/1928005.pdf 4- http://tdkkitaplik.org.tr/kararlar/1933016.pdf 5- http://tdkkitaplik.org.tr/kararlar/1933021.pdf