ANADOLU VE UKRAYNA TÜRKÜLERİNİN ESTETİK - SANAT MODELLERİ AÇISINDAN KARŞILAŞTIRMASI Kateryna SERAJYM 1 Yozgat yöresi türküleri & Ukrayna türküleri: estetik - sanat modelleri Gerek kültürel ve geleneksel ortamların ortaklığı gerekse iki halkımızın ortak tarihi realiteleri sayesinde anlatımlı benzeşimlere sahip Ukrayna ve Anadolu ritüel türkülerinin estetik ve sanatsal modeller, ortak özellikler ve zenginleştirilme kaynakları açısından karşılaştırmalı araştırılması gündeme gelmiştir. Zira Ukrayna ve Türk estetik sanatsal yaşamları halklarımızın benzer kültürel deneyiminin tezahüratıdır. Daha önce bilim adamlarınca dikkate alınmamış Ukrayna ve Türk türkülerinin karşılaştırmalı araştırılması Anahtar kelimeler: ritüel türkü, Ukrayna folkloru, Türk folkloru, şiir ve kompozisyon sanatı, kültürel değişim, önkoşullar. Bildirimizin ana amacı, Yozgat yöresi türkülerine bakarak Ukrayna türkülerinde tematik sınıflandırılması, kompozisyon ve şiir sanatı açısından benzerlikleri bulmaktır. Amaca ulaşabilmek için aşağıdaki etaplardan geçilmiştir: 1. Ukrayna coğrafyasındaki Türk halklarının folklorunda söz konusu temaların olup olmadığı; 2. Ukrayna ve Yozgat yöresi türkülerinde benzer dil simgeleri ve tiplemelerinin olup olmaması açısından detaylı kıyaslanması; 3. Komşu halklarımızın türkülerinde söz konusu tema ve tiplerin ortaya çıkmasını sağlamış önkoşulların belirlenmesidir. Sonuç olarak, ilk bakışta göze çarpan tematik ve motif benzerliği açısından oldukça yakın Ukrayna Anadolu türkülerinin kültürel değişim ortamındaki benzeşen simge ve motifleri ortaya çıkarılacak, bununla birlikte birbirinden farklılıklarının da özgünlüğün ifadesi ve kanıtı olduğu vurgulanacak, elde edilen sonuçların halklarımızın folklor ve kültürleri konusundaki bilgilerin kamuoyuna tanıtımında nasıl kullanılabileceği konusunda öneriler sunulacaktır. Abstract Ukrainian Folk Songs And Turkish Songs From Yozgat Region And Its Aesthetic - Artistic Models We are studying aesthetic and artistic models of ceremonial Ukrainian and Turkish songs from Yozgat region, their common features, sources of wealth etc. These songs have become expressive analogies not only due to common cultural, traditional environment, but also, of course, due to the common history of our peoples. We prove that Ukrainian and Turkish aesthetic and artistic life is the evidence and manifestation of such similar cultural experience. Key words: folk song poetics, composite features, Ukrainian folklore, Turkish folklore and cultural interchange background. Previously has not been taken into consideration by scientists, a deep comparative investigation of Ukrainian and Anatolian folk songs needs identification of the similar images and motifs in folk songs in the context of cultural interchange. Therefore the aim of our paper is to study composition features and find similarities in terms of composition and poetry of Ukrainian and Turkish folk songs from Yozgat region. According to the goals we formulated the following tasks: 1. Reviewing of as much as possible folk songs of Turkic peoples living today in Ukrainian territories and finding common features in their ceremonial songs; 2. A detailed analysis of Ukrainian and Anatolian folk-song from the account of similar verbal symbolism and imaginary 1 Prof., Dr., Kyiv Milli Taras Şevçenko Üniversitesi Gazetecilik Enstitüsü, Yayıncılık ve Redaktörlük Bölümü. Kyiv 00380979314369 k.serazhym@gmail.com 271
presence; 3. defining preconditions that contributed to the origin of the songs of our neighbor peoples. The practical significance of the work lies in the possibility of using the results of the study to widely promote our knowledge about the folklore heritage of Ukrainian and Turkish peoples. We concluded that folk song heritage in Ukraine and the region of Yozgat are very similar, which is reflected not only in similarity of motives and story lines, but also in the system of images, symbols and poetics. Nevertheless, the songs have some differences, which however indicates originality and uniqueness of both Ukrainian and Turkish song folklores. 1. Giriş Dünya kültürü, çok boyutlu bir sistem olup milli kültürleri olan bileşenlerinin zirve başarılarından zenginleşerek işlevini görmektedir. Çok yönlülüğü insanoğlunun varoluşunun moral psikolojik ve sosyal tarihi sabitleri, geleneksel kültürlerin kültürlerarası etkileşimi sayesinde sağlanmaktadır. Onun içindir ki kültürel sürekliliğin modeli halk edebiyatımızın eserlerinde tezahür olan estetik sanatsal dünyayı içinde toplamıştır. Ukrayna türküsü, halkımızın en kutsal şeylerinden olup en kıymetli manevi mücevheratı, dâhiyane poetik özgeçmişi ve gurur ve güzellik kaynağıdır. Gerek kültürel ve geleneksel ortamların ortaklığı, gerekse iki halkımızın ortak tarihi realiteleri sayesinde anlatımlı benzeşimlere sahip Ukrayna ve Anadolu ritüel türkülerinin estetik ve sanatsal modelleri, ortak özellikleri ve zenginleştirilme kaynakları açısından karşılaştırması ve araştırılması gündeme gelmiştir. Zira Ukrayın ve Türk estetik sanatsal yaşamları, halklarımızın benzer kültürel deneyiminin tezahüratıdır. Milli kimlik oluşturma dönemindeki Ukraynalıların sezgisel arzuları, bugün Ukrayna denilen sabit uzay-zaman yapısının gelişmiş olduğu yasalarını anlamaktır. Türklüğü ile bizim geçmişi, bugünü ve geleceğimizi sımsıkı bağlayan tarihin altın ipini bulmaya çalışacağız. Onun içindir ki Ukrayın türkülerinden nerdeyse her birinde Türk yaşam tarzına ait detayları bulmak mümkündür: Cura, Mamay, Bayda vb. Bu gerçeğin arayışı içinde, ortak atalarımızın fikir, duygu, kahkaha, üzüntü, fedakarlıklarını ritüel türkülerinden inceleyeceğiz. Araştırmamızın ana amacı, düğün geleneğinde icra edilen Anadolu türkülerine bakarak Ukrayna düğün türkülerinde tematik sınıflandırılması, kompozisyon ve şiir sanatı açısından benzerlikleri bulmaktır. Amaca ulaşabilmek için aşağıdaki etaplardan geçtik: 1. Ukrayna coğrafyasındaki Türk halklarının folklorunda söz konusu temaların olup olmadığı; 2. Ukrayna ve Anadolu türkülerinde benzer dil simgeleri ve tiplemelerinin olup olmaması açısından detaylı kıyaslanması; 3. Komşu halklarımızın türkülerinde söz konusu tema ve tiplerin ortaya çıkmasını sağlamış önkoşulların belirlenmesidir. Asıl amaca ulaşabilmek için sn. Prof. Dr. Ö. Oğuz ( Somut olmayan kültürel miras projesi) un yaklaşımından yola çıkarak lojik - gnoseolojik analizi, güncelleştirme, karşılaştırma ve seçim, tarihi retrospektif gibi yöntemleri kullandık. Prof. Dr. Ö. Çobanoğlu (Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş) kitabında halkbilimin günümüzde aldığı son şeklini tanımlarken...kültür teorisi ve kültürel süreçlerle yakından ilgilenen kültürlenme, kültürleşme ve kültür değişmesi olaylarını nesnel bir gözle değerlendirdiğini yazmaktadır. Türkülerimizin de karşılaştırılması sonucunda ortaya çıkan anlamlı dışavurum formları sınıflandırmak, kültürlerarası denklik açısından yorumlamak yolu, Ukraynalı folklorcularının eserlerinde de takip edilmektedir. Ukrayna düğün folkloru sistematik olarak XIX. yy.dan incelenmektedir. O dönemde İ. Çervinski nin «Сватання, весілля і родини у люду руського на Русі Червоній» ( Kırmızı Rus devletinde Ukrayınların kız verme, düğün ve doğum gelenekleri, 1805), Y. Lozynsky nın Українське весілля (Ukrayna düğünü, 1835), İ. Kuljınskı nın Малоросійське весілля (Küçük Rusya düğünü, 1877), O. Markovıç ın Küçük Rusya düğünü (Малоросійське весілля, 1897) 272
gibi sırf düğün gelenek ve göreneklerini konu alan çalışmalar dünyayı görmüştür. Olgu derlemeleri açısından değerli olan bu eserler düğün geleneğinin evrimini takip etmeye, kadim düğün örf ve adetlerinin kalıntıları, düğün geleneğindeki değişikliklerinin nasıl XIX. yy. sonunda ortaya çıktığına dair fikir edinme imkânı tanımaktadır. Modern Ukrayna halkbilimcilerinden Lidia Dunaevska 2, müzikal folklorunun önemini vurgularken anlatı türü yapıtlarına da türkünün belli etkisinden söz etmiştir. Bu arada, Ukrayın ve Türk kadim epik ve şiirsel gelenekleri arasında ilk paralelleri koymuş, ritüel türküler seviyesindeki arayışların mümkün olabildiği fikrini ortaya atmıştır 3. Rus Çeliabinsk halk bilimcilerinden A. Sısoyeva 4, Türk müzik folkloru hakkındaki bilgilerimiz nelerdir? Genel olarak kabul edilen fikir, Türk halk müziğinin çok özel egzotik makamda icra edilişi, halk türkü sanatının yansımasıdır... Dünya, Türk Müzik folkloruna modern tarihi müzik gelişiminde benzerinin olmadığını zannetmektedir diye yazmaktadır. Bizim çalışmamızda, bu görüşüne pek katılmayarak Türk ve Ukrayna düğün geleneğindeki kına gecesi / divıç veçir, gelinin ailesiyle vedalaşıp kocasının evine çıkma, gelinlik giydirme gibi birbirine benzer sekillere bakarak tipolojik paraleller nevinde egzotik bir şeyin olmadığı, gizli sembollerinin evrensel içerme ve imalara hitap edildiğini ispatlamaya çalıştık. Dolayısıyla adı geçen dominant motiflerin genel semantiğinin ortak kökeninden bahsetmek daha mantıklı olduğunu zannetmekteyiz. Örnek vermemiz gerekirse, halk mitolojik görüşünde ve düğün semantiğinde aktif bir şekilde temsil edilip altısı vurgulanan Dünya ağacı imgesi. Evrenin integral açıklayıcı şeması olarak yorumlanan bu imge, Ukrayın düğününde Giltse olarak, Yozgat düğününde ise şemşamer vs. gibi bitkisel ekinler olarak temsil edilmiştir: Bahçesine şemşamer ekmiş Şemşarner boynun eğiyo Tarlasına da ekin ekmiş Ekin kelle döğüyo Ukrayna düğününde meyve veya çam ağacından bir dal çiçek, kurdela, kartopu meyveleri ile süslenip, bazı güney bölgelerimizde hamur ile sarılıp fırında pişirildikten sonra tüm düğün günlerinde gelin damat sofrasında durur, düğün sonuna erdiğinde gelinin kız arkadaşları tarafından parçalara kırılıp aralarında paylaşılır, gençlik kızlık bitti anlamına gelir. Genç bir kız hayat yoluna devam ederken ağaca giden çığıra adım atmış, en tepesine tırmanınca şaşırarak Güneş ile Ay ın düğününe tanık olduğunu görmüş oluyor. Aslında bu imge eski Slav mitolojisinde yeni evlilerin koruyucusu olan Yıldırırm Tanrısı nın Meşe Ağacı şeklinde tasvir edildiğine atıf yapmaktadır [165, s. 181]. Tüm Altay halklarında dilek tutma görevini gören bu Dünya Ağacı nın yatay çizgisi sabah, gündüz, akşam, gece diye dört elemanlı zaman ritmini, ilkbahar, yaz, sonbahar, kış diye yıllık takvimini, Doğu, Güney, Batı, Kuzey diye uzaysal anlayışı sembolize eder. Dikey çizgisi ise aşağı (kök, yeraltı dünya), ortak (gövde, yeryüzü) ile yukarı (dal ve yapraklar, gök) diye üç kısma ayrılmıştır. Düğün semboliğinde de Dünya Ağacı her bir dalının birer akrabaya sembolik olarak gösterdiği soy ağacı, kaderleri kitabı ile eşleştirilir ve sıkça ev efsanesiyle bağlantılıdır. Ritüel mitolojik ekolünün esas öğretilerini ortaya atan K. G. Jung a göre, arketipler, sembolik 2 Дунаєвська Л.Ф. Персонажна система української народної міфологічної прози. Аспекти поетики. К.: Бібліотека українця, 1999. 3 Дунаєвська Л. Героїчний епос народів СРСР (до проблеми епічних традицій укр.. нар. дум та киргизького епосу Манас») // Література, діти, час. К., 1989. 4 Сысоева А.Н. Особенности турецкого музыкального фольклора // Вестник Челябинского университета, сер. 10. Востоковедение. Евразийство. Геополитика. 2003. 2, с. 272-279. Uğurlu N Halk Türkülerimiz. İstanbul, 2009. 273
imalarını mit ve masallarında gösterirler. Kültürel semboller zihniyetin önemli bileşkenleri olup insan imgesinin inşasına can katmaktadır, imgenin yapısal ön koşulu, nesillerin deneyiminde konsantrelenmiş psişik enerjinin bir ifade yoludur. Bizim anlayışımıza göre sanatsal modellerin ta kendileridir. Sembollerin yüce tahsisi, kültürün bütünlüğünü korumak, geçmişten geleceğe aktarmaktır. Ukrayna ve Türk halklarının milli ve manevi ihyası bugünlerde çok gündemdedir. Bu da ilk sırada insanoğlunun kimliğini kabul ettirme, kendini takdir etme ile bağlantılıdır. Halklarımızın haksızca unutulmuş geleneklerinin en önemli niteliklerinden, sözlü halk edebiyatında yansıtılmış modern sosyo kültürel durumları ve demokratik ideolojisidir. Türkü, masal, fıkra, deyim, ata sözlerinde bu halklarımız yüzyıllar süren tecrübelerini, hayata sevgi, ağır denemelere karşı dirençliliklerini ışığa vurmuşlar. Fikrimizce bugün itibarıyla Ukrayna halkbilimcilerinin üzerinde halen duramadıkları Türk türkülerinin karşılaştırmalı araştırılmasına ihtiyaç çıkmıştır. Türk ve Ukrayna türkülerinde olan estetik sanai modelleri, ortak özelliklerinin, zenginleştirme kaynaklarının araştırılması halen gündemdedir. Söz konusu türküler gerek ortak kültürel geleneksel ortamların gerekse halklarımızın tarihlerinin ortaklığı sayesinde yalın gözle görülen benzerlikleri edinmiştir. Türk ve Ukrayna estetik sanai yaşamları birbirine benzer kültürel deneyimlerimizin göstergesidir. Gerek Ukrayın gerekse Anadolu ritüel türkülerinde uyum ve güzellik fikrinin soyut olmaktan çıkıp Ukrayın ve Türk melodilerinde kendini belli etmektedir. Türküleri icra eden ve dinleyenlerin bireysel enerjileri tek enformasyon enerjik alana dönüştürülmekte ve bu alanda gerçeğimizin bireysel-psişik parametrelerinin değiştiği özellikler oluşturulmaktadır. Bir türkünün icrası kesinlikle temiz ise tertemiz hava, tertemiz su ile mukayese edilebildiği gibi biz de gerçeğimizi tertemiz görme, ruhlarımızı arındırma fırsatını elde etmiş oluyoruz. Hangi dilde icra edilse edilsin bir ağızdan koro şeklinde icrası herkes tarafından anlaşılabilir, yüzlerce yıl boyu kalpten kalbe giden yol olur, yüce amaçlara ilham verir, halklarımız arasında manevi bir iletişim aracı olarak kültürlerimizi zenginleştirir, insani duygularımızı yükseltir. Türkülerin en arkayik türü takvim ve tören türküleri olduğundan dolayı ilk sırada kız isteme / nişan / düğün törenine ait türküleri Türk müzik kültürünün binlerce yıllık tarihini içermiş ve yüzyıllar boyu vokal enstrümantal, şarkı, destan, mani, dans müziği ile paralel olarak geliştirilmiştir. Şiirin etnik kültüründeki büyük rolü, içeriğin yaratıcılığı, ezgi, ritim, makam çeşitliliği nedeniyle türküler nerdeyse en yaygın folklorik tür haline gelmiştir. Türk düğün folkloru Ukrayna bilim adamlarının halen değinmedikleri bir bilim alanıdır. Ve gayet tabii olarak Ukrayın folkloru da Türk dünyasında hiç bilinmemektedir. Oysaki bizim halk edebiyatımızdaki Türk izleri Türk folklorunun genel kökenleri ve özellikle Karadeniz havzası Türk halk bilimine oldukça ilginç veriler sağlayabilirdi. Bu bildirimizde halklarımızın ikisinin düğün törenleri her yönüyle kıyaslanamaz ise de ikisindeki ortak özellikleri, şiirsel, müzikal, koreografik ve dramatik sanat kompleksleri ahenkli bir birlik şeklinde ortaya çıkmaktadır. Selçuklu Türkler kendi folklorunda farklı halkların geleneklerinden miras edindikleri birçok unsuru asimile etmişler. W. Radloff tan başlayarak türkü araştırmacılarının belirttikleri gibi, düğün geleneğine has olan türküler bazen Türkmen, Yörük, Qırım Tatarlarının türkülerine benzerlikleri ile şaşırtmaktadır. Ayrıca bu türkülerin kaynakları Orta Asya, Kazakistan, Azerbaycan türkülerini örnek alınarak ta araştırılabilir. Devletlerimiz arasındaki ilişkilerin son dönemde genişletilmesine bağlı olarak Ukrayna ve Türkiye üniversitelerinde bizim müzikal folklorumuzun karşılıklı olarak okutulması ve araştırılması genç nesillerimizi halk edebiyatlarımızın en iyi şaheserlerinde yetiştirmeye imkân sağlayacaktır. Türk folklorunun özellikleri, Türk halk edebiyatı türleri, Türk folkloru ve yaşam tarzı derslerinin üniversite müfredatına uygulanması çok yerinde olurdu. Gerek Türklerde gerekse Ukraynalılarda örf ve adetler çok gelişmiş olup en çok köy sektöründe sürdürülmektedir. Şehirlerde düğün türküleri ayrılmaz bir parçası ve olan görselliği, mahalli renkliliği yitirmekte, bambaşka anlam kazanmaktadır. Araştırmamızda türkünün potansiyelini 274
onun hayata köprü vasfından yola çıkarak halk örf ve adetlerinin yeniden canlandırılması, halklarımızın karşılıklı sosyokültürel mübadelesi gereği açısından değerlendirmekteyiz. Türkülerimiz imge ve sembol sistemleri, sanatsal üslup analojileri ile birbirine benzemekle beraber bazı farklılıkları da mevcuttur ve söz konusu farklılıklar gerek Türk gerekse Ukrayın motiflerinin orijinalliği ve özgünlüğünün altını çizmektedir. Yozgat düğün türküleri ile Ukrayın düğün türkülerinin kıyaslamalı araştırılmasında aşağıdaki tablo içinde yer alan benzerlikler gözümüze çarpmıştır: Düğün ritüeli ile ilgili gelenek Türkiye Yozgat düğünü Ukrayna / bölge Akibetin programlanmasını simgeleyen Hayat ağacı Ellere ağaç şeklinde kına sürme Elini kınaya verme, gözünü sürmeye verme, gardaş gurbetten gelmeden sen de gelin olma... Çallılar ocak taşını Kurdular düğün aşını Övdüler kazın başını Kız anam kınan kutlu olsun Vardığın evier tatlı olsun Elimi soktum astara Elimi kesti testere Mevlam şirinlik göstere Kız anam kınan kullu olsun Vardığın evler tatlı olsun... Viltse (çam ağacından bir dal): Çiftin mutluluğu için çift olmayan sayıda daldan ibaret olacaktır. Kızların türküleri eşliğinde bekar gençler tarafından aranıp bulunur kesilirdi: В дорогу, буяри, в дорогу, Та рубайте ялину здорову, Та рубайте ялину-деревце Молодій Марусі на гільце. Благослови Боже І отець, І мати, Своєму дитяті Гілечко ізвити В долину, дівчата, в долину По червону калину. Червону калину ламати, Молодій гілечко вбирати. Ой, гільце, гільце, Гільце-деревце Бистрою рікою припливло, В Марусі на столі зацвіло. (Hadi yola buyarlar, yola, koca çam ağacı kesin, genç Marusia ya Giltse olsun. Yarabbim bize hayır ver, ve babam ve annem, evladınız Giltse öreyim, yuva yapayım, hayır dualarınızı verin. Hadi kızlar ovaya,kartopu almaya, kartopu kopmaya, gelin hanıma Giltse süsmeye. Eyy Giltse ağacı, akıntı ile geldin, Marusia nın sofrasında çiçek açtın...) Gelinin beline kırmızı kuşak bağlamak Baş bağlamaya gelindiğinde düğün alayı kız evinin avlusuna varır, kızı içerden alıp telini duvağını taktıktan sonra duvağın ortasına bir ayna konulur, kızın erkek kardeşi gelinin beline Bekaret kuşağı denilen kırmızı bir kuşak bağlar. Evimizin önü düze Ağlamıya geldim size Oniki ayda iki bayram O da garalı geldi bize Yozgat Sürmelisi nden: Sabahınan esen seher yeli mi, Benim gönlüm divane mi deli mi Durup durup yar göğsünü geçirir Yoksa bugün ayrılığın günü mü Vay vay anam Sürmelim aman... Zapoloç: gelin hanımın düğününe gelen herkesin eline bağlaması gereken kırmızı ip. Elini bağlatmayan, gelinin bakire olmadığını iddia etmiş olur. Прощай, прощай, да Марусю, сестро наша. Сестро наша, ми твої подружечки, ти не наша. Ти вже того пана, з ким гуляла. Ой не плач, молода, нехай дружка плаче. Вона би ся віддавала, аж їй серце скаче. Як шуміла дібровонька, як ся розвивала. Ой плакала дівчинонька, як ся віддавала. Ой зацвіла черешенька квітками та й вже тобі не гуляти з дівками. (Elveda Marusia elveda kız kardeşimiz, senin arkadaşınız bizim artık değilsin, çıktığın beyefendininsin. Ağlama genç kız, kız arkadaşın ağlasın, o da ister ki evlensin gönlü çarpana kadar. Meşe ormanı büyürken uğuldadı, kız verilirken ağladı, kiraz çiçekleri açtı, sen de artık kız arkadaşlarınla gezemez oldun) 275
Düğün töreninde uygulanan tüm eylemler genç çiftin mutluluğu ve sağlıklı yaşamını sağlar. Slav semboliğinde kırmızı, yaşam, güneş, verimlilik, veludiyet, sağlık rengi. Kartopunun olmuş tanelerinin kırmızı rengi kız güzelliğini simgeler, ayni zamanda çiçeklerinin beyazlığı bekareti ile eşleştirilir Bekaret sembolü olan cezayir menekşesi На молоденькій з барвінку вінок сяє. Нарізала барвіночку пану малому, і будемо вибиратись до його дому. Ой на ставі, на ставочку плавали качата, де ж Іруню той віночок, що сплели дівчата? Kız sevdiğinden koparılıp sevmediğine verildiğinde hüzünlü olur Нічого не знає, що я його миленька, до шлюбу ся збираю (sevgilim bilmiyor ki onun sevdiği evlendiriliyor) Etme benim orta boylu çınarım Yüreğime bir od koydun yanarım Kıblem sensin senden yana dönerim Kaşları kemanım eğlenme tez gel Bana yanma derler nasıl yanmayım Ben bu usul boylu yardan ayrıldım Bari benzer olsa ben de yanmazdım Sandım dünya dolu maldan ayrıldım... (gelinin üzerinde cezayir menekşeli çelenk var, delikanlıya cezayir menekşeleri kopardı, evine yol alalım.. gölette ördek yavruları yüzer, güzel İrunia kızların sana ördükleri çelenk hani ne gezer?) Ой вінче мій вінче хрещатий барвінче, купувала тя на ринку, замикала м в скриньку. Ой вінку мій вінку із рути барвінку. Тепер тя порушу, заплакати мушу. (çelenğim çelenğim cezayir menekşelim seni çarşıdan aldım sandığıma kilitledim, çelenğim çelenğim sedef otundan naneden ördüm, şimdi de seni bozup ağlamak zorundayım) Вийшла молода до городчика, тай до зіллячка свого, тай рве собі барвінок на вінок, та й жалібненько плаче. Чого ж ти донечко плачеш? Чи жаль тобі подві,ря сего, чи мене старесенького? Ой не жаль мені лишень жаль мені за русую косу, за дівоцькую ношу. (Bahçeye çıktı gelin, ektiği cezayir menekşeleri çelenk için koparır ağlar durur. Kızım niye ağlarsın, eski avluna mı acıdın yaşlı babana mı? Ne eski avluma nede yaşı babama sarı kekilime acıdım kızlık yüküme acıdım... ) Як ми винок вили гори ся розступили. Як винок завивали божа матір заплакала. Ходила по полю збирала квасолю, ходила по полю збирала шавлію. (Bostandan fasulye kırdan adaçayı ala ala biz çelenk örerken dağlar açıldı, biz çelenk bağlarken Meryem Ana aşladı.) 276
Saç örgüsünün çözmesi / kekilin örmesi / kesmesi Bize gel de kekilini öreyim, ayın yeti tezkereni vereyim, ben sensiz eve nasıl gireyim, yavrum anam hu hu hu hu Kekili kesen kadın, gelinin avucunun içine kına çalarak kırmızı kurdeleyle bağlar. Kara herk içinde ekerler ekin Kara kaş üstüne dökerler kekil Öksüzlere kim olur vekil Ya ben ağlamayım da kimler ağlasın Oy...oy... oy......atladı geçti eşiği Sofrada kaldı kaşağı Evimizin yakışığı Kız anam kınan kutlu olsun Vardığın evler tatlı olsun Горіла сосна палала під нев дівчина стояла, під нев дівчина стояла. Пвд нев дівчина стояла русяву косу чесала. Ой коси коси ви мої, довго служили ви мені. Більше служить не будете, під білий вельон підете, під білий вельон підете. Під білий вельон під вінок, більше не підете в танок. (Çam ağacı yanıyor altında kız duruyor sarı saçını örüyor. Saçlarım saçlarım bana uzun zaman hizmet ettiniz artık hizmet etmeyeceksiniz. Beyaz duvağın altına gireceksiniz. Beyaz duvağa duvağa bir de gelin çelengine artık dansa kalkamayacaksınız) Ой, дружки, дружечки, що ви наробили, що ви мою косу на вітер пустили? Тепер заплетіте, най я погуляю, так як інші діти. Бо іншії діти підуть в клуб гуляти, а я молоденька дитя колисати. (kız arkadaşlarım ne ylediniz ki benim saç örgümü peşkeş çektiniz? Şimdi de örün birazcık olsun diğer çocuklar gibi ben de gezebileyim, zira diğer çocuklar gider kulübe oynamaya ben de bebeğimi sallamaya) Сідай сідай молоденька на стілець та розчеши русу косу під вінець чесала б матінонька не може, бо їй за свою донєю жаль дуже (Otur otur genç gelin sandalyeye, sarı saçını ör ki nikah taçına... annesi öremiyor kızına ağlayıp duruyor) Kına gecesi esnasında / düğün arifesinde gelin adayını sandalye / masa / fıçı etrafında 3 kere dolandırmak veya birkaç kez yukarı kaldırmak / üç defa oturup kalkmak Kapalı devre, geçilen yol, sonsuzluğun simgesidir Aşağıdan gele gele geldiler Geldilerde avlumuza doldular Gizim seni elimizden aldılar Oy...oy... oy Anan kirmenini alsın eline Çıksın baksın gurbet elin yoluna Giz gelin gördükçe bağrı deline Oy... oy...oy Beyaz gelinlik giydirilmiş gelin adayı bir yastığa oturtulup kaldırılır 3 kere dolandırılır. Будемо вити вінок щоб молоду воздобити (çevire çevire çelenk örelim, böylece gelinimizi süsleyelim) Сідай сідай молоденька на м якому місці щоби мала стільки грошей, як пір я в подушці.. (otur otur genç gelin yumuşak yere altındaki yastıkta ne kadar tüy varsa cebinde bu kadar altın olsun) 277
Gelin adayı / anne / babanın ağlamaları Biner atın iyisine Çıkar yolun kıyısına Çağırın bey dayısına Ayrılık anam ayrılık Ayrılık eşim ayrılık Saç ağası saçtan yüce Görelim ayrılık nice Sen duracaksın bu gece Ayrılık anam ayrılık Ayrılık eşim ayrılık Atımın kuyruğu saçak Sineme vurdular bıçak Ayrılık günleri gerçek Ayrılık anam ayrılık Ayrılık eşim ayrılık Gelin arabaya binerken: Yol Üstünde budama Selam söyle babama Sanki kızı çok gibi Beni attı yabana Kara herk içinde ekerler ekin Kara kaş üstüne dökerler kekil Öksüzlere kim olur vekil Ya ben ağlamayım da kimler ağlasın Oy...oy... oy... А брат сестру за стол веде ранораненько, сестра моя будь розумна ранесенько. Май свекорка за батенька, а свекрухну за матьонку, а діверка- за братенька, а зовицю за сестрицю. (Kardeş kız kardeşini erken erken sofraya götürür, kızkardeşim sabahtan beri akıllı ol der, kaynatan sana baba, kaynanan ana olsun, kayınbirader sana abi, görümcen abla olsun) Батько: але як скоро цей часок минає, рік за роком летить. Ти була маленька моя, може мала зо два рочки, я тебе на руках носив. Сльози в очах, то веселі.з маленьких зернок виросли два квіти жийте з богом, діти! (Babası der ki, zaman nekadar çabuk geçer yıllar geçti farketmedim, sen belki iki yaşındayken seni kucağımda taşırdım..gözlerimde yaşlar, minik tohumlardan çiçek büyümüş açmış farketmedim, şimdi Allah ın emri ile kalın hayırla yaşayın çocuklar) Не так тобі дівчинонько, не так тобі буде як ти підеш від мамуні межи чужі люде (kız annenden ayrılıp yabancılara gidersen halin duman olur) Мати: кланяюсь тобі, мамо, що будила мене рано більш не будеш, не будеш! Кланяюсь тобі тату, що пускав вночі до хати більш не будеш, не будеш сестро пороги криничко подвір я калино, ворота, тополі.. сусіди (Kız anneye: elini öperim annem beni erken uyandırdığın için ki bundan böyle gelip uyandıramazsın; elini öperim babam eve geç geldiğimde kapıyı bana anne duymasın diye açtığın için bundan böyle açamazsın, ayni şekilde kız kardeşi, kapının eşiği, kuyu, avlu, kuyunun yanındaki kartopu, kapı, selvi ağacı, komşuların eli öpülür teşekkür edilir). 278
Korovay denilen düğün somunu / Düğün ekmeği ve kına ekmeği 1.Şen tabiatlı ve güzel sesli kadınlar çağırılır, def çalarak türkülerle hamur yoğrulur. Açıcılar bir döküm ekmek açarlar. Pişen ekmek ve kalan beziler etrafında güzel bir halay çekerler. 2. Damada yağlı bazlamayı yedirmek Anan kirmenini alsın eline Çıksın baksın gurbet elin yoluna Giz gelin gördükçe bağrı deline Oy...oy...oy Korovay dışında sadece düğün esnasında pişirilen gitse (yuk. Bk.), teremok, dıven, pokrasa, para (çift), lejen, dviykı (ikilik), sevgililer, düğün ördekleri, puğukuşu, kozalaklar, tırmık, kolaç gibi düğün dramında ritüel işlevi ve kendi yeri olan hamurlar açılıp pişirilir Чотири місило, чотири качало, Чотири сажає, чотири виймає. (dörder hamuru yoğurur, dörder açar, dörder fırına atar, dörder fırından çıkarır). Bu gelenek çiftelik sembolliğini içermektedir. На коровай йшла, В коробці яйця несла. Перестріли мене хлопці, Тай побили яйця в коробці. (Korovay a giderken kutuya yumurta koydum, çocuklara rastlayınca yumurtalarımı kırdılar). Koca ilerde yumruk göstermesin diye düğün ekmeği parmaklarla dokunmadan sadece el içi ile yoğurulduğuna dikkat edilirdi. Вишеньку підлила, Щоб вишенька родила. Щоб молода молодого любила. (Vişne ağacımı suladım meyvesi olsun gelin damada aşık olsun) Korovay fırındayken de neşeli türküler söylenir: Коровай у печі випікається, А Петро на печі посміхається. Кучерявий піч вимітає, Кучерява у піч заглядає: Ой де-ж мені сісти На щасливім місті? (Korovay fırında pişirilir, Petro sobanın üzerinde oturur, kıvırcık saçlı (damat) fırını süpürür, kıvırcık saçlı (gelin) fırının içine bakar: nereye oturayım ki mutlu olayım?) Короваю, мій раю, Я тебе вбираю. Овсом, калиною, Усією родиною. (Düğün ekmeğini giydirirken (süslerken): Korovay ım cennetim seni (ailecek) giydirdik yulaf, kartopu taktık) Sadece ilk evlenildiğinde pişirilir. Kurban hayvanının zamanla yerini almış kurban yemeği. Ritüel düğün ekmeğinin semantiği çok geniştir: ikinin birleşmesini, yeni bir ailenin doğuşu, refah ve bolluğunu, para ve çerezle dolu çanağın gelinin önüne atması / Ukr. eve girmek üzere olan genç çiftin başlarına ekmek tohumlarının atılması insan soyu cinsinin devamlığını temsil etmektedir. Düğün ekmeğinin yanına veya hamurdan dal kozalaklarına konulan yeşil tahıllar, en başta yulaf, erginlik yaşına girme, olgullaşmasında kendini belli eden yaşam enerjisinin imgesidir. 279
Düğün alayını damadın avlusunun önünde ritüel ateşten geçirmek veya önüne su dökmek Güveyi yıkama geleneği, Delikanlıların ellerinde meşalelerle köyü dolanıp güveyi gezdirmeleri Gelin olan kızını evinden uğurlayan anne başına kutsamış suyu ve çavdar tohumları serperken: Мати дочку рядила, Місяцем обгородила, Зорею вперезала, На село виряджала. (anne kızı hazırladı ay ile çevirdi, yıldız ile bağladı köye gönderdi) Сідай сідай молоденька на відро з водою щоби плило тобі щастя, як вода рікою.. Su vasıtasıyla günahtan arındırma, yeni hayata başlama ritüeli Nalinlim...patlıcan oymadın mı? Tadına doymadın mı? Ana beni kınama sen cahil olmadın mı? (otur otur genç gelin su ile dolu kovaya sana bunca uğur gelsin bol nehirde su aktığı kadar) Eş anlam: posah, vino, pryvinok. Çeyiz büyük baş hayvan / para / toprak ile sandık olmak üzere iki kısımdan ibarettir. Çeyiz göstermek işi Çeyiz: kız evinin odasına ipler gerilir, çeyizde bulunan eşyalar bu iplere yerleştirilir. Komşu gelir bakar çeyizde eksiklikler varsa gelen hediyelerle tamamlanır. Sandığı gelinin kendisinin hazırlamış olması şarttı. Gelin damat bağlandıktan sonra çeyiz gelinin kardeşlerince damadın evine götürülür, yolda misafir ve köydaşlara gelinin çalışkanlığını överek gösterilir. Beğenilirse düğün alayı ekmek tuz, metheden türküler ile karşılanırdı 2. Sonuçlar Ukrayın düğünü klasik araştırmalarında ritüelin en çok Rum / Bizans ve özellikle Roma geleneğine benzediği sayılmaktadır. Fakat yukaridaki tablodan görülebildiği gibi, ritüel seviyesindeki göze çarpan model ve imge benzerliklerinin doğası düşündürücüdür. İzninizle nedenini bir varsayıma bağlamak istiyoruz. P. Golubovsky ardından da Prof. Dr. O. Golovko ile Türkmen arkeolog tarihçelerinden О. Gündoğdı Moğol öncesi döneminde Kyiv Rus devletinin gerek sağ gerekse sol kıyısındaki Oğuz Türkleri (Tork, Kara klobuk) nin yerli Slav ahalisinin asimilasyonuna maruz kaldıkları, Güney Rus halkının kültürel oluşumuna oldukça büyük etki yaptığından şüphe duymamışlar [Голубовский, 1994; Головко, 1999; Гундогдыев, 1998]. Gerçekten de Ukrayın vakainüvislerimizde Rus devletindeki Kara Klobuklar ile ilgili son bilgiler XII XIII. Yy. sınırında bulunduktan sonra 1206 tarihinden sonra aniden kaybolup bir daha anılmaz. Ve bütün bu bilgiler bugün Kyıv ve Çerkası şehirlerimizin bulunduğu bölge ile ilintilidir. Kara Klobuk Türklerinin sonraki akibeti bilinmemektedir. Yazılı tarihlerde ise en son kaydı artık Rus kaynaklarında değil, Raşid üd Din in tarihine aittir... Kanımızca Ukrayın etnosunun kültüründe eriyip giden Kara Klobuk Oğuzlarının izleri kendisini kadim ritüel dilinde belli edebilmiş olsa gerek, sözsel, manevi mirasımız ise mili karakterimizin oluşumuna katkıda bulunmuştur. Daha Ch.Montesquieu, bir ulusun genel ruhunun inanç, kanun, idare ilkeleri, örf ve adetleri, ahlak ve yaşam tarzının bütünlüğünden oluşturulduğunu düşünmüş, milli zihniyetinin doğa şartlarından kaynaklandığını vurgulamıştır. Günümüzde Georgi Gaçev in Dünyanın milli imgeleri konulu kitabı milli mantalitelerin edebiyatlarındaki yansımalarına adanmıştır. Ayrıca Slav ve Balkan halklarının kültürlerini araştırarak V. Toporov, G.İvanov da karşılaştırmalı tipolojik prensibinden faydalanmaktadırlar. Ukrayna nın 280
ilk cumhurbaşkanı olan tarihçi ve halkbilimci Prof. Mykhailo Gruşevsky Ukraynalıların psikolojik portresini çizerken Ukrayın halkı Alman a benzeyecek kadar utangaç ve sessiz, nazik ve kibar, naif ve misafirperver, fakat çıkarcı veya girişimci olmayıp neşeli olmaktan daha çok neşesiz ve hareketsiz, dindar ve batıl diye yazmıştır. Yukarıda görebildiğimiz gibi düğün folklorunda Ukrayın halkının bu sistem oluşturucu nitelikleri de yansımıştır. Çevreyi algılamada yüksel psişik işlevlerinin içedönüklüğü, kendi hayatın olguları ve bireysel dünya üzerinde yoğunlaştırma, santimantalism, duygusallık, empaksi, doğaya sevgi, yaşam tarzının güzel duyuculuğunda kendini gösteren kordocentrism, bireysel hürriyetin peşinde olmanın partiküler formlarından çıkan anarşik bireysellik, disiplin ve organizasyon eksikliği, fakat irade ve anlıktan üstün heyecan ve duygusallık, var oluşma açısından ahlakinin entelektüelin üzerine ağır basması hem Ukrayın hemde Türk halkının karakteri olma niteliğinde ve bu nitelikler tüm parlaklığıyla sizi ve bizim türkülerimizde, rengârenk törenlerimizde, kültürel yaratıcılıkta ortaya çıkmaktadır. İlk bakışta göze çarpan tematik ve motif benzerliği açısından oldukça yakın Ukrayna Anadolu türkülerinin kültürel değişim ortamındaki benzeşen simge ve motifleri ortaya çıkarılmıştır, bununla birlikte birbirinden farklılıklarının da özgünlüğün ifadesi ve kanıtı olduğu vurgulanmıştır. Araştırmamızın bu bildiride yansıtılmış sonuçları, halklarımızın folklor ve kültürleri konusundaki bilgilerin kamuoyuna her türlü tanıtımında, iki kültürümüzin birbirine ne kadar yakın olduğu kanıtlanmasında kullanılabilir. Anahtar kelimeler: ritüel türkü, Ukrayna folkloru, Türk folkloru, şiir ve kompozisyon sanatı, kültürel değişim, önkoşullar. 3. Kaynakça Боролина И.В. Хрестоматия по турецкому фольклору. Вып. 1. MГУ 1984. 164 с. Круглий стіл: «Тюркомовні народи України (мови та культури татар, гагаузів, урумів, караїмів і кримчаків)». - К.: Видавничий дім Дмитра Бурого, 2005. 112 с. Матеріали Другого всеукраїнського круглого столу «Проблеми освіти тюркомовних народів України: гагаузів, урумів, караїмів, кримчаків і кримських татар» / II.Ukrayna daki Türkçe Konuşan Halklar (Gagauz, Urum, Karay, Kırımçak ve Kırım Tatarları nın eğitim sorunları) Paneli. K.: Видавничо-поліграфічний центр «Київський університет», 2010. 257 с. Матеріали ІІІ-го Міжнародного симпозіуму «Тюркомовні народи України», 18-21 вересня 2012 р./ III.Uluslararası Ukrayna da Türkçe Konuşan Halklar Sempozyumu 18-21 Eylül 2012. К.: Видавничо-поліграфічний центр «Київський університет», 2013. 335 с. Народна творчість та етнографія. Турецька фольклористика. Türk Halk Bilimi. Київ, 5/2010. Спецвипуск. Рустам Заде Д.Р. Музыкальный фольклор Турции: дисс. На соискание степени канд. искусствоведения. M., 1987. 208 с. Серебрякова М.Н. Семья и семейная обрядность в турецкой деревне. М., 1979. Сумцов, Н. Ф. Религиозно-мифическое значение малорусской свадьбы [Электронный ресурс] / Н. Ф. Сумцова. Электрон. текст. дан. (1 файл : 7,15 Мб). К. : Изд. ред. Киев. старины ; Тип. Г. Т. Корчак-Новицкого, 1885. Библиогр. в подстроч. примеч. Bir düğün türküsü // Halk Bilgisi Haberleri 1931. N.19 s. 160. Yörüklerden alınan türkü. 281
Düğünün mübarek olsun // ibid. 109-110. Gel, zülfünü tarayım // Гордлевский В.А. Образцы народной с. 99-100. Gülcan Çolak Bostancı. Türkçedeki Temel Kelimelerin Çağrışımlarında Altkültürün İzleri // Milli Folklor Dergisi. Sayı: 81, 2009. S. 64-78. H.Saim Parladır. Mit Simgeciliği ve Mitin Yapısal Çözümlenmesi // Folklor / Edebiyat. Sayı: 48. S.17-35. Hay bacım, müradın buldun // ibid. 100-102. Hüseyіn Cahit Öztelli. Zile şairleri. 1944. İlhan Başgöz Doğu Anadoludaki Folklor Araştırmaları 1947. Kabaklı Ahmet. Aşık Edebiyatı. Kına gecesi türküsü // Öztelli C. Halk türküleri. S. 74-77. Kına türküsü // Balim A. Destanlar ve türküler // s.148-149. Miller B.V. Tureckie Narodnye Pesni. M.1903. Nail Tan. Folklor (Halk bilimi). Genel Bilgiler. İstanbul, 2003. Özkul Çobanoğlu. Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş. Ankara: Akçağ, 2005. Pertev Naili Boratav. Dastan Köroğlu. 1931. Şükrü Elçin 1933. Hikayeler. Türk Folklor Araştırmaları dergisi, Mart 1971, cilt: 13, sayı: 260, sayfa: 5911-5915. Türk Folklor Araştırmaları dergisi, Şubat 1971, cilt: 13, sayı: 259, sayfa: 5879-5883. Türkiye de Halkbilimi Müzeciliği ve Soruları Semp. Bildirileri. Gazi Üniv. THBMER Yayını. Ankara 2003. Türkü // Suat Batur. Açıklamalı Örnekli Türk Halk Edebiyatı. Altın Kitaplar Yayınevi. İst. 1998. S. 46-105. 282