T.C. HAKKARİ VALİLİĞİ HAKKARİ EDİTÖR MEHMET TOP

T.C. HAKKARİ VALİLİĞİ HAKKARİ EDİTÖR MEHMET TOP HAKKARİ 2010

T.C. Hakkari Valiliği Yayın No: 6 www.hakkari.gov.tr Editör Mehmet Top Yayın Kurulu Edip Çakıcı Vali Yardımcısı Emin Özatak İl Kültür ve Turizm Müdürü Yrd. Doç. Dr. Mehmet Top Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayına Hazırlayanlar Prof. Dr. Recai Karahan Yrd. Doç. Dr. Mehmet Top Yrd. Doç. Dr. Faruk Alaeddinoğlu Yrd. Doç. Dr. Dündar Alikılıç Halit Yalçın Fotoğraflar İl Kültür Müdürlüğü Arşivi Hacı Tansu Nasrullah Müezzinoğlu Sabahat Gazioğlu Mehmet Ali Şenol Mehmet Top Sayfa Tasarımı Mehtap Yaman ISBN: 978-605-88309-3-6 T.C. Başbakanlık Tanıtma Fonu Katkılarıyla Hazırlanmıştır. Baskı Anıt Matbaa / ANKARA Tel: 0.312 232 54 77

TAKDİM Başından duman eksilmeyen karlı dağları, tepelerinden kopup gelen bereketli akarsuları ve binbir çiçeğe vatan olan yaylaları ile görenleri büyüleyen bir yurt parçasıdır Hakkari. Geçit vermez gibi görünen sarp yamaçları ona sevgiyle yaklaşanların önünde adeta eğilircesine yol verir. 3.000 metreyi aşan 30 un üzerindeki dağ, heybetli duruşları ile şehrin kadim bekçileridir. Hakkari ye Dağların Şehri denmesi bundandır. Ama Hakkari asıl özelliğini zengin tarihi değerleri, kültürel varlıkları ve yetiştirdiği ilim adamları ile kazanır. Üç devletin birbirine kavuştuğu geniş bir coğrafyada Hakkari kültür, sanat ve geleneklerinden izler bulmak mümkündür. Hakkari de el sanatlarından giyim-kuşama, ev eşyasından zengin yemek ve mutfak kültürüne kadar köklü bir birikimin yansımalarını görmek mümkündür. Hakkari sosyal yaşamı, müziği, halayları, giyim kuşamı ve yemekleri sadece bölgesel bir değer ifade etmez, aynı zamanda bütün Anadolu kültürüne ayrı bir zenginlik katar. Hakkari kilimleri ve dokumaları, Hakkari balı, Hakkari türküleri sadece yöresel bir tanımlama değil, aynı zamanda milli bir markadır. Hakkari Valiliği olarak tarihe bir kayıt düşmek ve Hakkari nin tüm yönlerini özetlemek adına hazırlamış olduğumuz bu eserin, alanındaki önemli bir ihtiyacı karşılayacağını ümit ediyoruz. Bu eserin okuyucuları, Hakkari ile ilgili en doğru bilgileri konusunun uzmanı bilim adamları ve araştırmacıların kalemlerinden bire bir öğrenme imkanına kavuşacaklardır. Uzun yıllardır bölgemizde bilimsel çalışmalar yapan Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Mehmet Top önderliğinde hazırlanan Hakkari kitabının bundan sonraki çalışmalar için güvenilir bir zemin oluşturacağını umuyoruz. Bu vesile ile kitabın hazırlanmasında titiz çalışmaları ile emeğini esirgemeyen Sayın Mehmet Top ve çalışma arkadaşlarına teşekkür ediyoruz. Bu eserin ülkemizin nadide köşelerinden biri olan ve hizmet etmekten her zaman onur duyduğumuz güzel Hakkarimiz ve onun güzel insanları için hayırlı olmasını temenni ediyoruz. Muammer TÜRKER Vali

İÇİNDEKİLER TAKDİM... 5 GİRİŞ... 13 HAKKARİ NİN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ... 15 GİRİŞ... 17 1. JEOLOJİK VE JEOMORFOLOJİK YAPI... 20 2. YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ... 23 2.1. Dağlar... 23 2.2. Hakkari nin Vadi ve Ovaları... 28 2.3. Hakkari nin Plato - Yaylaları... 34 2.4. Hakkari nin Akarsuları... 36 2.5. Hakkari nin Gölleri... 39 3. HAKKARİ DE İKLİM... 40 4. HAKKARİ DE BİTKİ ÖRTÜSÜ... 45 4.1. Endemik Türler... 47 5. FAUNA... 48 6. TOPRAKLAR... 48 HAKKARİ TARİHİ... 55 1. HAKKARİ ADI... 57 2. TARİH ÖNCESİ VE NEOLİTİK DÖNEMDE HAKKARİ... 57 3. YAZILI TARİHİN İLK DÖNEMLERİNDE HAKKARİ... 58 3.1. Urartular Döneminde Hakkari... 59 3.2. Medler ve Persler Döneminde Hakkari... 61 3.3. Roma ve Bizans Döneminde Hakkari... 61 3.4. Sasanîler Döneminde Hakkari... 62 4. ORTAÇAĞ DA HAKKARİ... 62 4.1. Müslüman Araplar Döneminde Hakkari... 62 4.2. Selçuklular Döneminde Hakkari... 62 4.3. İlhanlılar Dönemi ve Hakkari Beyliğinin Teşekkülü... 63 4.4. Karakoyunlular ve Akkoyunlular Döneminde Hakkari... 65 5. OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDE HAKKARİ... 66 5.1. Hakkari Beyliği... 66 5.1.1. Hakkari Beyliğinin En Geniş Sınırları... 69 5.1.2. Hakkari Beyliği nin Yıkılışı... 71 5.1.3. Hakkari Beyliği ve Nesturîler (Asurîler)... 72 5.2. Osmanlı nın Son Döneminde Hakkari... 74 6. RUS İŞGALİ DÖNEMİNDE HAKKARİ... 75 7. TÜRKİYE CUMHURİYETİ DÖNEMİNDE HAKKARİ... 75 8. HAKKARİ NİN İDARÎ YAPILANMASI VE BUGÜNKÜ DURUMU... 76 HAKKARİ DE NÜFUS VE YERLEŞME... 79 1. HAKKARİ İLİNDE YERLEŞME... 81 1.1. Hakkari İlinin İdari Gelişimi... 81 1.2. Hakkari İlinde Kırsal Yerleşmeler... 83 1.3. Hakkari İlinde Kentsel Yerleşmeler... 86 2. HAKKARİ İLİNDE NÜFUS... 90 2.1. Cumhuriyet Öncesi Hakkari Nüfusu... 90 2.2. Cumhuriyet Dönemi Hakkari Nüfusu... 92 2.2.1. Nüfusun Doğal Gelişimi... 92 2.2.2. Hakkari İli Kent ve Kırsal Nüfusları... 94

2.2.3. Göçler... 96 2.2.4. Doğumlar ve Ölümler... 98 2.2.5. Nüfus Yoğunlukları... 99 2.2.6. Nüfusun Alansal Dağılımı... 100 3. HAKKARİ İLİNDE NÜFUSUN SOSYAL VE EKONOMİK NİTELİKLERİ... 101 3.1. Aile Büyüklükleri... 101 3.2. Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Yapısı... 101 3.3. Eğitim Durumu... 102 3.4. Nüfusun Sağlık Özellikleri... 105 3.5. Nüfusun Ekonomik Sektörlere Göre Dağılımı... 106 HAKKARİ EKONOMİSİ... 113 1. ARAZİ KULLANIMI... 116 2. TARIM VE HAYVANCILIK... 117 3. SANAYİ... 132 4. HAKKARİ DE HİZMET SEKTÖRÜ... 132 5. HAKKARİ DE TİCARET SEKTÖRÜ... 132 6. HAKKARİ DE YERALTI KAYNAKLARI... 134 7. HAKKARİ DE ULAŞIM... 135 7.1. Karayolu... 135 HAKKARİ İLİNDE TURİZM... 137 1. HAKKARİ DE TURİZM ÇEŞİTLERİ... 142 1.1. Hakkari de Ekoturizm... 142 1.2. Hakkari de Kültür Turizmi... 151 HAKKARİ KÜLTÜRÜ... 157 GİRİŞ... 159 1. EL SANATLARI... 159 1.1. Hakkari Kilimleri... 159 1.2. Yün Çorap... 160 1.3. Şal... 161 1.4. Oyalar... 161 1.5. Kanaviçeler... 161 1.6. Keçe... 162 1.7. Ağaç İşleri... 162 1.8. Taş İşçiliği... 162 2. GİYİM KUŞAM... 162 2.1. Kadın Kıyafetleri... 162 2.2. Erkek Kıyafetleri... 165 3. YEMEK KÜLTÜRÜ... 166 4. HAKKARİ YE ÖZGÜ YEMEK ÖRNEKLERİ... 169 4.1. Ayran Çorbası / Devîn... 169 4.2. Kıris... 169 4.3. Doleme... 169 4.4. Kotildevk... 169 4.5. Keledoş... 170 4.6. Tırşik... 170 4.7. Doğaba... 170 5. YAŞAM... 170 5.1. Din ve Mezhep... 170 5.2. Aşiret ve Aşiretçilik... 170 5.3. Mesken-Ev Durumu... 171 5.4. Yaylacılık... 172 5.5. Doğum Adetleri, Çocuk Büyütme ve Sünnet... 173

5.5.1. Doğum Adetleri... 173 5.5.2. Çocuk Büyütme... 174 5.5.3. Sünnet... 175 5.6. Evlenme Adetleri... 175 5.6.1. Evlenme Biçimleri... 175 5.6.2. Kız İsteme... 175 5.6.3. Söz Kesme / Desteser... 176 5.6.4. Başlık Kesme ve Şeker Kırma / Nextvebir ve Şekirşkandın... 176 5.6.5. Nişan Töreni... 177 5.6.6. Düğün... 177 5.6.7. Düğünlerde Müzik... 182 5.6.8. Düğün Yemekleri... 183 5.6.9. Düğün Sonrası... 184 5.7. Ölüm Adetleri... 185 5.7.1. Ölüm Sonrası... 185 5.7.2. Ölünün Yemeği / Şîva Mîrî... 185 5.7.3. Kabir Ziyaretleri... 185 5.7.4. Yatırlar... 180 5.7.4.1. Hakkari Merkez İlçede Tespit Edilen Yatırlar... 186 5.7.4.2. Yüksekova İlçesinde Tespit Edilen Yatırlar... 189 5.7.4.3. Şemdinli İlçesinde Tespit Edilen Yatırlar... 190 5.7.4.4. Çukurca İlçesinde Tespit Edilen Yatırlar... 192 HAKKARİ NİN MİMARİ VE SANAT MİRASI... 195 GİRİŞ... 197 1. KALELER VE GÖZETLEME YAPILARI... 198 1.1. Kaleler... 198 1.1.1. Bay Kalesi... 198 1.1.2. Çölemerik Kalesi... 198 1.2. Gözetleme Yapıları... 199 1.2.1. Dez Gözetleme Yapısı... 199 1.2.2. Doğanca Şeyh Mahmut Gözetleme Yapısı... 200 1.2.3. Doğanca Orite Gözetleme Yapısı... 200 1.2.4. Çukurca Kasrı Hevtgan Gözetleme Yapısı... 201 2. CAMİLER... 202 2.1. Üzümcü Köyü Şeyhali Camii... 202 2.2. Çukurca Emir Şaban Camii... 204 2.3. Çukurca Süleyman Peygamber Camii... 206 2.4. Hızır Peygamber Camii... 207 3. KİLİSE VE MANASTIRLAR... 210 3.1. Koçhanis Kilisesi... 210 3.2. Helil Kilisesi... 212 3.3. Kırıkdağ Mar Salita Manastırı... 213 3.4. Kırıkdağ Gelezo Kilisesi... 214 3.5. Oğul - Mar Abdişo Manastırı... 216 3.6. Oğul Bag (Göze) Kilisesi... 218 3.7. Oğul - Azizan Kilisesi... 219 3.8. Derav Kilisesi... 220 3.9. Ceylanlı (Valto) Sirte Kilisesi... 220 3.10. Ceylanlı (Valto) Dehiye Kilisesi... 221 3.11. Çukurca Köprülü Kilisesi... 222 3.12. Çukurca Çeltik (Thoube) Mar Salita Kilisesi... 223 3.13. Çukurca Bey Kilisesi... 224

3.14. Beruji Kilisesi... 226 3.15. Miskin Kilisesi... 228 3.16. Gissa (Yaprak) Beşerik Kilisesi... 229 3.17. Şemdinli Kara Kilise... 231 3.18. Yüksekova Beri (Taş) Kilisesi... 232 3.19. Kerpil Kilisesi... 233 3.20. Orişe Kilisesi... 234 3.21. Şavita Kilisesi... 235 4. MEDRESELER... 236 4.1. Zeynel Bey Medresesi... 236 4.2. Meydan Medresesi... 239 5. TÜRBE VE ZAVİYELER... 241 5.1. Kızıl Kümbet Zaviyesi... 241 5.2. Çukurca Cevizli Köyü Pirment Türbesi... 241 6. SU YAPILARI... 243 6.1. Çukurca Sidan Vadisi Su Kemeri... 243 6.2. Şemdinli Baglar (Nehri) Taş Köprü... 244 9. SİVİL MİMARİ... 245 9.1. Çukurca Mehmet Turan Evi... 245 9.2. Çukurca Dervişoğlu Konağı... 246 9.3. Çukurca Piruzbeyoğlu Konağı... 248 9.4. Çukurca Enver Parlak Evi... 249 9.5. Şemdinli Baglar (Nehri) Kayme Sarayı... 250 9.6. Şemdinli Bağlar (Nehri) Kelat Sarayı... 251 10. TARİHİ MEZARLIKLAR VE MEZAR TAŞLARI... 254 10.1. Kızıl Kümbet Mezarlığı... 254 10.2. Melik Eset Mezarlığı... 259 10.3. Kale Altı Mezarlığı... 262 10.4. Yüksekova Güçlü (Peylan) Köyü Tarihi Mezarlığı... 264 10.5. Demirkonak Köyü Çukurca Mezrası Tarihi Mezarlığı... 266 10.6. Yüksekova Serdeşt (Karabey) Köyü Tarihi Mezarlığı... 268 HAKKARİ DE YETİŞEN MİR, ALİM VE ŞAİRLER... 269 GİRİŞ... 271 1. HAKKARİ MİRLERİ... 272 2. HAKKARİ ULEMASI... 274 3. HAKKARİ ŞAİRLERİ... 281 KAYNAKÇA... 293

GİRİŞ Hakkâri gizemdir, Hakkâri zorluktur, Hakkari tutkudur anlayana bilene Anadolu nun doğu köşesinde kalan Hakkâri, bölgenin dağlık ve engebeli coğrafyalarından birini teşkil etmektedir. Bu nedenle Hakkari ye Dağların Kenti denir. Cilo da doruklar erişilmezliğin keyfini sürerken; vadilerden akıp gelen sularla sürekli beslenen Zap Suyu, Hakkari topraklarını bir baştan bir başa akar gider zamana inat bazen durgun, bazen yorgun, bazen de coşkun Hakkâri de doğa, tarih, kültür ve turizm denince, geçmişten günümüze zihinlerde birtakım sıkıntılar beliriverir onca güzelliklerine rağmen. Bunların başında insanımızın Hakkari yi iyi algılayamamasından kaynaklanan imajı ile ilgili olumsuzluklar gelmektedir. Bunun nedeni Hakkâri insanını, coğrafyasını, tarihini, sosyal dokusunu, aşiretlerini, kültürünü, sanatını ve mimarisini yeterince tanıyamamaktan kaynaklanmaktadır. İlin geri kalmışlık algısına ve birikmiş sorunlarına son yıllarda bir de terör ve kırsal kesimden göçler eklenmesiyle sıkıntıların arttığı gözlemlenmektedir. Son yıllarda gerçekleştirilen gerek alt yapı ve gerekse insana yapılan yatırımlar noktasında belirli mesafelerin alındığını da ifade etmek gerekiyor. Bu bağlamda en somut gelişmeler Hakkâri ye bir üniversitenin açılmış olması, Yüksekova ya havaalanı yapılıyor olması gibi yatırımlar, ileriye dönük umutların yeniden yeşermesine imkan sunacakmış gibi gözüküyor. Bütün bu beklentilere ve eksikliklerine rağmen, bu kitap mevcut potansiyeli harekete geçirmeye yarayacak ve bu yöndeki çalışmaları artıracaktır. Anadolu nun güneydoğu köşesinde yüksek dağlar ve vadilerden oluşan Hakkari bölgesi, tarih boyunca bir medeniyete ev sahipliği yapmış olmasına rağmen, kırsal alandaki daha çok köy yerleşmeleri şeklinde gelişen dağınık doku, kentleşme olgusunu engellemiş gözükmektedir. llin dağlık ve engebeli bir coğrafyaya sahip olmasına rağmen, üzerinde zengin bir kültürel miras barındırmaktadır. Hakkari, soyut ve somut kültürel mirası kadar farklılıkları ile özgün bir yapı göstermektedir. Hakkari nin tarihsel olarak geçmişi daha çok Ortaçağ ve Osmanlı dönemi ağırlıklı olarak gelişmektedir. Hakkâri, tarih boyunca büyük medeniyetlerin uzağında kalmış bir coğrafyadır. İlkçağlardan Ortaçağ a kadar bu durum hiç değişmemiş; güç coğrafi koşullar ulaşımı ve yerleşmeleri zorlaştırmıştır. Daha çok köy yerleşmeleri şeklinde gelişen dağınık doku, kentleşme olgusunun gerçekleşmesini engellemiş gözükmektedir. Bir de göçebelik ve buna bağlı hayvancılık, kültürün yerel özellikler taşımasına neden olmuştur. Bütün bu olumsuzluklara rağmen, kültürel dokuyu belirleyen iki önemli unsur göze çarpmaktadır. Bunlar İslam ve Hıristiyanlıktır. İslam kültürünü belirleyen mimari, şiir ve her türlü kültürel birikim Osmanlı Devleti nin bölgede hâkimiyetini kurmasından sonra gerçekleştiği gözlemlenmektedir. Çoğunluğu Hakkâri Beyleri ile Müslüman Kürt halkının ihtiyaçlarına göre şekillenmiştir. Bu süreç, 16. yüzyılın ikinci yarısından başlamakla beraber, 18. ve 19. yüzyıllarda artış göstermektedir. Daha çok dini ve sivil yapılarla mezar taşlarından oluşmaktadır. Çölemerik (bugünkü il merkezi), Çukurca ve Şemdinli bu eserlerin görüldüğü başlıca merkezlerdir. Bütün bu yapıların mezar taşları dışında ortak bir tipi temsil etmedikleri anlaşılmaktadır. Hıristiyan kültürünü çoğunlukla Nesturiler teşkil etmektedir. Bunun yanı sıra Ermeniler de az da olsa yörede varlık göstermişlerdir. Nesturiler Hıristiyanlıkta diofizit olan bir gruptur. Bunlar Hz. İsa nın hem insan ve peygamber hem de tanrı kelamı olduğuna inanmaktadır. Bu nedenle Efes konsilinde aforoz edilmişlerdir. Geçmişte, Hakkâri nin dağlık coğrafyasında yoğunlaşarak kabileler şeklinde yaşayışlarını ve varlıklarını sürdürmüşlerdir. Hem bölgesel hem de kabile adları örtüşmekte; bunların başlıcalarını Dez, Cilo, Baz, Tiyari ve Thoube teşkil etmektedir. Vadilere de adını veren bu Nesturi yerleşmelerine tanıklık eden köy yerleşmelerinde birçok kilise ve manastır günümüze ulaşmıştır. Halen sağlam durumdadır. Bu kitap, Hakkâri nin değişik yönlerini ele alan bir çalışma olup, yedi bölümden oluşmaktadır. Bunlar sırasıyla; Hakkari nin Coğrafi Özellikleri, Hakkari Tarihi, Hakkari de Nüfus ve Yerleşme, Hak-

kari Ekonomisi, Hakkari İlinde Turizm, Hakkari Kültürü, Hakkari nin Mimari ve Sanat Mirası ve Hakkari de Yetişen Ünlüler gibi ana başlıkları kapsamaktadır. Hakkâri ili, her birisi kendi alanında akademisyen ve uzmanların yayına hazırladığı, kaynak niteliğinde bir kitaba kavuşmuş olacaktır. Hakkari Valiliği nin öncülüğü ve gayretleri ile Başbakanlık Tanıtma Fonu nun destekleri ile ortaya çıkan bu kitabın hazırlanması ve basılmasında maddi, manevi her türlü desteğini gördüğümüz başta Hakkari Valisi Muammer TÜRKER ve Vali Yardımcısı Edip ÇAKICI, bu kitabın basımını gerçekleştiren Uyum Ajans ın sahibi Mehmet Ali ŞENOL ve İl Kültür ve Turizm Müdürü Emin ÖZATAK ile kitaptaki bölümlerin yazılmasını gerçekleştiren Yüzüncü Yıl Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölüm Başkanı Prof. Dr. Recai KARAHAN, yine Yüzüncü Yıl Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Faruk ALAADİNOĞLU, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Dündar Ali KILIÇ ve Araştırmacı Yazar Halit YALÇIN a teşekkür ederim. HAKKARİ adıyla hazırlanan bu kitabın hayırlı olması dileğiyle... Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Editör

HAKKARİ NİN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ 15 HAKKARİ NİN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

HAKKARİ NİN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ Yrd. Doç. Dr. Faruk ALAEDDİNOĞLU GİRİŞ Hakkari ili, Türkiye topraklarının 1/5 ini bünyesinde barındıran Doğu Anadolu Bölgesi nin Hakkari Bölümü nde yer alır. Türkiye nin güneydoğu ucunu oluşturan il, merkez ilçe dâhil toplam 4 ilçe (Hakkari, Yüksekova, Çukurca, Şemdinli), 8 belediye ve 103 köyden oluşmaktadır. İl, doğudan Türkiye-İran devlet sınırı ve güneyden Türkiye Irak devlet sınırı ile çevrelenmiştir. İki ayrı devletle sınırı olan ilin kuzeyinde Van ilinin Başkale ve Gürpınar ilçeleri, batısında Şırnak ilinin Beytüşşebap ve Uludere ilçeleri yer almaktadır. 42-10 ve 44-50 doğu boylamları ile 36-57 ve 37-48 kuzey enlemleri arasında yer alan Hakkari, 7178,88 km² yüzölçümüyle Türkiye topraklarının yaklaşık %0,92 sini oluşturur. Genel karakteristiğini yüksek dağların belirlediği ilin denizden yüksekliği ortalama 2000 metrelerin üzerindedir. En yüksek dağı Cilo Dağı (4168) olan Hakkari de irili ufaklı birçok yüksek dağ bulunmaktadır. Bu dağların başlıcaları, Sandil (3818 m), Mordağ (3810 m), Karadağ (3630 m), Geverok (3680 m) ve Sümbül (3250 m) dağlarıdır. İlin toplam alanının büyük bir bölümünü kaplayan dağlar, il alanının %87,6 sına tekabül etmektedir. Dağlardan sonra ikinci ağırlıklı yeryüzü şeklini %10,3 ile platolar almaktadır. Dağlık kütleler arasında ve akarsu boylarında uzanan ovalar ise toplam il alanın %2,1 ini oluşturmaktadır. Hakkari ili denizlerden uzak ve yüksek dağlarla çevrili olması nedeniyle genel olarak karasal iklimin etkisi altındadır. Ancak güneyden gelen hava hareketlerinin etkisine giren kesimlerde sıcaklık ortalaması biraz yükselmekte ve güney kesimler kuzeye oranla daha ılıman geçmektedir. Yer şekillerinin etkisiyle tam anlamıyla bir karasal ikliminin hüküm sürdüğü Hakkari de yıllık ortalama sıcaklık 10 C, en soğuk ay olan ocak ayı ortalaması -4,9 C ve en sıcak ay ortalaması Temmuz 24,8 C dir. Yağış değerlerine bakıldığında, yazların az yağışlı ve sıcak, kış aylarının ise daha yağışlı ve oldukça soğuk geçmekte olduğu görülmektedir. Oysa bahar

18 HAKKARİ aylarında yılın en fazla yağışı düşer ve hava sıcaklıkları ılık bir karakter gösterir. Yıllık ortalama yağışlı gün sayısı 84, yağış miktarı ise 789,4 mm 3 olup en çok yağış Nisan (131,7 mm 3 ), en az yağış da Ağustos (1,9 mm 3 ) ayında düşmektedir. Ayrıca yılda ortalama 113,3 gün kar örtüsü görülmektedir. Bölgedeki nem ortalaması yıllık ortalama %54, ortalama yerel basınç ise 827,5 (mb) dır. Hakkari ili dağlık ve engebeli alanlardan oluşması nedeniyle, Zap suyu hariç, ildeki akarsuların boyları genellikle kısa ve az su taşımaktadır. İlin en büyük akarsuyu sularını Dicle nehrine taşıyan ve ili kabaca kuzeyden güneye kat eden Zap Suyu dur. İldeki doğal bitki örtüsü doğudan batıya, kuzeyden güneye hakim formasyon antropojen steptir. Orman formasyonunun bugünkü yayılış sahası ise ilin güney kesimlerinde ve kısmen de vadi ve dağların kuzey yamaçlarında kendini göstermektedir. Doğal olarak yetişen türler arasında meşe, huş, ardıç, titrek kavak ve Akdeniz bitkisi türleri yer almaktadır.

Harita 2: Hakkari İli Lokasyon Haritası HAKKARİ NİN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ 19

20 HAKKARİ 1. JEOLOJİK VE JEOMORFOLOJİK YAPI Hakkari ili gerek jeolojik ve gerekse jeomorfolojik yapısındaki çeşitlilik ve kısa mesafede meydana gelen değişikliklerden dolayı başta tektonizmanın olmak üzere, dış etken ve süreçlerin ve buzullaşmanın kendini her haliyle gösterdiği nadir sahalardan biridir. Doğu Anadolu Bölgesinin Hakkari Bölümünde yer alan ilin, stratigrafisi biraz karışıktır. Dolayısıyla jeolojik yapı yönünden çok değişik özellikleri bir arada görmek mümkündür. Genel olarak paleozoik yaşlı gnays, mikaşist, kristalleşmiş kalker gibi tortullar ve başkalaşmış kayaçlardan oluşmuştur. Kayaç cinsleri bakımından çok farklılık gösteren saha aynı zamanda pek çok kırık ve şaryajla da oldukça girift bir durum arz eder. Başlıca kayaçlar traverten, kumtaşı, radyolorit, kireçtaşı, metalav, gabro, sipilit, lisfanit, serpantinit ve mermerlerdir. Hakkari Bölümü, Arabistan, Avrasya levhalarıyla Anadolu levhasının tektonik hareketlerinin bir ürünüdür. Bu levhaların orta eosen ve miyosende (3. zaman sonları) birbirlerine yaklaşması sonucunda gelişen perokzismal (Toplu yükselme), nitelikli orojenez (Dağ Oluşumu) fazları ile tektonik çatı sağlanmıştır. Bu yapısal hareketler sonucunda bölüm kuzey-güney yönlü, tektonik kuvvetlerin etkisinde kalmış otokton birimlerin üzerine allokton örtüleri ile ilerlemiştir. Bundan dolayı bölüm Alp Himalaya orojenezinin bir

HAKKARİ NİN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ 21 devamı niteliğinde gelişip faylar, kıvrımlar, yapraklanma ve heyelanlara çokça sahne olmuştur. Hakkari kütlesinin yapısını, kuzeyde ve merkezde paleozoik döneme ait kristallen şistler, güneyde ve doğuda daha ziyade kretase-eosen kalkerleri oluşturur. Bununla beraber, yukarıda da ifade edildiği gibi yapısı oldukça karmaşıktır. Burada jeolojik devirlerin birçok teşekkülleri geniş şekilde temsil edilmektedir. Kütlenin güneybatısında çimentolaşmış konglomeralar ile konglomeralı gre (kum taşı) ve kırmızı kumtaşları hayli kalın bir tabaka görünümünde olup kalınlıkları iki kilometreyi bulmaktadır (Saraçoğlu, 1989). Hakkari kompleksi Üst Kretase-Paleosene ait olup güneyde önemli bir şaryajla sınırlandırılmıştır (Altınlı, 1963). Hakkari il sınırları içerisinde yüksek dorukları tek tepeler şeklinde görmek mümkündür. Bu güne intikal etmiş olan eski peneplen parçalarının yükseklikleri; Hakkari çevresinde 2500-3000 m ye çıkmaktadır. Sahada Mesozoyik-Oligosen kıvrım paroksizmasını takip eden safhada, özellikle de Oligosen de bu yeni kıvrımların aşındırıldıkları ve böylece havzalarda Oligosen de kullanılan depolarının oluştuğu söylenebilir. Miyosen kıvrımlanmasından sonra ise, aşınım sahasının bu kıvrımları da kapsamak suretiyle genişlediği ve Pliyosen sonlarında bütün sahanın bir peneplen haline geldiği sanılıyor. Bugünkü morfolojik manzara, işte bu Post Miyosen penepleni yükselmesi ve derin vadilerle yarılması sonucu ortaya çıkmış gibi görünmektedir (Arınç, 2007). Doğu Anadolu Bölgesi Neotektonik dönem başlarında (Orta Miyosen de) bir peneplen görünümündeydi (Güner-Şaroğlu, 1987). Orta Miyosen de bölge, kuzey güney yönlü bir tektonizmanın baskısı altında sıkışmaya başlayınca kıvrım ve kırıklar oluşmaya, topografya hızla dalgalanmaya ve değişmeye başlamıştır. Buna bağlı olarak peneplen yerini rejiyonal bir yükselmeye bırakmıştır. Neotektonik dönem boyunca Doğu Anadolu da kıvrımlar, bindirmeler, açılma çatlakları, sağ ve sol yönlü doğrultu atımlı faylar gelişmiştir (Şaroğlu-Yılmaz, 1986). Hakkari Bölümü nü etkileyen epirojenik hareketlerin ana hattının, bölüm dışında ki Muş Ovası yla Van Gölü nün güneyinden geçen fay veya faylar sistemi teşkil etmiş olmalıdır. Belirtilen sistemin güney tarafındaki saha yükselirken, kuzeyindeki havzalar çökmüştür (Kaya, 2008).

22 HAKKARİ Harita 2: Hakkari ili jeoloji haritası Güneydoğu Anadolu bindirmesinin en doğu ucunda, kuzeybatı-güneydoğu genel doğrultusunda uzanan sağ yönlü, doğrultu atımlı Şemdinli-Yüksekova aktif fay zonu yer almaktadır. Bu fay zonu Güneydoğu Anadolu bindirmesiyle İran daki Zağros kuşağı arasında doğrultu atımlı bir transfer fayı niteliğindedir. Birbirini aralı sıçramalı olarak tümleyen beş altı faydan oluşan bu zonun Türkiye sınırları içerisindeki uzunluğu yaklaşık 100 km dir. Şemdinli-Yüksekova fay zonu İran sınırları içinde yer alan ve ülkenin önemli aktif faylarından olan Piranşah fayının devamında yer alır (Şaroğlu-Emre-Boray, 1987). Şemdinli-Yüksekova fay zonunun son yüzyılda orta büyüklükte depremler ürettiği bilinmektedir (Kaya, 2007). Hakkari Toroslarının ana çatısını oluşturan Cilo Dağı ve çevresinin jeolojik yapısı, tektonik hareketler ve aşınmalarla yakından ilgilidir. Bölgedeki yassı platolar, tersiyer tabakalarından oluşur. Sivri dorukların temeli sert volkanik oluşumlar, güneydeki basamakların temeli ise triyas tabakalarıdır. Cilo Dağı ve çevresinin kuzeyindeki, Yüksekova çöküntü alanı ile Büyük Zap oyulma ve boşalma alanları ortaya çıkmıştır (Altınlı, 1966). Hakkari şehri, Nümmülitli kalker şariyajı esnasında vuku bulmuş bir graben içine kurulmuştur. Katolar fay hareketinin neticesidir. Belki de Zap suyu yatağını bir fay boyunca açmıştır. Zap ın kolları olan Halili Deresi, Dezi Deresi muhtemelen fay dereleridir. Kuaterner de umumî bir yükselmeye (vadi yamaçlarındaki konglomera taraçaları) ve kırılmaya tâbi olmuştur. Bu kırılma esnasında Sümbül dağı Mere dağından ayrılmıştır. Sümbül Dağının cenup yamacı şimaline nazaran daha fazla yükselmiştir. Sümbül dağı için bu kısa tektonik müşahedeler, Kretase ve Nümmülitik sedimentlari ihtiva etmeyen, Çarçal Dağı istisna edilecek olursa, Hakkari nin diğer dağ silsileleri için de aynıdır (Hakkari Çev. Dur. Rap., 2008). Hakkari ilinin doğu kesimleri ve İran sınırındaki Bernuvaz köyünde benzer görünürdeki Üst Kretase- Paleosen üzerinde belirli olmayan açısal diskordansla duran, çoğunlukla kırmızı ve yanık kırmızı renkli fliş, marn, kumtaşı, çakıl kumtaşı, kumlu çakıltaşı ve tali önemde kireçtaşı nöbetleşmesinden yapılmıştır. Tabakalanma her zaman belirgin değildir. Alttaki benzer temelden yeşil kayaç ve şişkin kireçtaşı merceklerinin yokluğu ile ayrılır (Altınlı, 1966).

HAKKARİ NİN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ 23 2. YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ Hakkari ili yeryüzü şekilleriyle ön plana çıkan ve bir bütün olarak yüksek bir bölge olması nedeniyle farkındalık yaratan bir ilimizdir. Zira ilin %80 den fazlasının dağlık alanlardan oluşması bölgeye şekilsel bir zenginlik kattığı gibi, görsel anlamda da bir zenginlik sağladığı muhakkaktır. Sıradağların geniş yer kapladığı Hakkari, dünyanın çok az yerinde görülebilecek derin vadilere sahiptir. Bu derin vadilerden hızla akan akarsular ki, özelliklede ilkbahar aylarında kar erimeleri ile birlikte suların yükselmesi neticesinde, görsel bir şölene ev sahipliği yapmaktadır. İlde yer alan yüksek dağlık alanlar genel olarak doğu-batı doğrultusunda sıralanmış olmakla beraber, sahanın orta miyosende topyekun yükselmesi esnasında Zap Suyu ve onun yan kolları dağlık alanı kuzey-güney yönünde yararak dik ve derin vadilerin oluşmasına neden olmuştur. Şüphesiz dağların ve derin vadilerin varlığı ildeki düz ve ovalık alanların varlığını sınırlandırmış ve %2 ler gibi çok küçük bir alanda kendine yer bulmalarına neden olmuştur. 2.1. Dağlar Türkiye nin güneydoğu ucunu oluşturan, doğuda İran ve güneyde Irak sınırına kadar uzanan Hakkari ili, Türkiye nin en arızalı topografyaya sahip dağlık yörelerinden biridir. Doğu Anadolu Bölgesinin güneydoğusunu oluşturan ve Hakkari Yöresi olarak adlandırılan bu alan kuzeyden Asya ve güneyden Arabistan platformlarının bir birlerini itmeleri veya diğer bir ifadeyle yaklaşmaları neticesinde sıkışmış ve yer yer kıvrımlar oluşturmak ve yer yerde kırılmak suretiyle yükselmiştir. Yükselen bu dağlık alanlar genellikle kuzeyden güneye ve doğudan batıya uzanan akarsularla parçalanmış çok dik ve derin vadilerin oluşmasına neden olmuştur. Şüphesiz yörenin bu oluşum sürecinin jeolojik zaman dilimi içerisindeki yerinin yeni sayılması ve maruz kaldığı basınç, morfolojik bir birim olan ovalık alanların son derece sınırlı alanlarla temsil edilmesine neden olmuştur. Bilindiği üzere sıradağ oluşumunun önemli bir bölümü 3. Jeolojik dönemde gerçekleşmiştir. Oluşumunu büyük ölçüde 3. ve 4. jeolojik devirlere borçlu olan ülkemiz bu nedenle genç bir yapıya sahiptir. Hakkari ili bu özelliğin belirgin olarak görülebileceği bir yerdir. Dağların yüksek ve sivri dorukları, derin uçurumların olduğu vadiler, düzlük sayılabilecek alanların azlığı, engebenin çok fazla oluşu bunun en açık göstergesidir. Türkiye de Alp-Himalaya Kıvrım Sistemi içerisindeki sıradağlar, kuzeyde Kuzey Anadolu Dağlarını (Karadeniz e paralel uzanan), güneyde Dağlık alanlardan genel bir görünüm

24 HAKKARİ ise Toros Dağlarını oluştur. Hakkari il sınırları içerisindeki dağlar bu uzantının devamı olup Güneydoğu Torosları olarak bilinmektedir. Doğuya doğru genel olarak yükselme gösteren ülkemiz sıradağları Hakkari ilinde doruk noktasına ulaşır. Bu sistem içerisindeki Cilo Dağı (4.135 m), ülkemizdeki sıradağlar içerisinde en fazla yükseltiye sahip dağdır. Alp- Himalaya Kıvrım Sistemi içerisinde şekillendirilmiş olan Hakkari dağları, Arabistan, Anadolu ve Avrasya levhalarının hareketi sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu durum, Güneydoğu Toroslar ın doğu ucunu oluşturan Hakkari Dağlarını engebeli bir hale getirmiştir. Doğu ve güneydoğuya gidildikçe yüksekliği daha da artan bu dağlar, yukarıda da ifade edildiği üzere, buzul dağı olarak da bilinen Cilo Dağı nın Reşko Tepesi nde (Uludoruk) en yüksek noktasına ulaşmıştır. Hakkari ilinin en yüksek noktasını oluşturan bu tepe, Türkiye nin en yüksek ikinci doruğudur. 4.060 metre yüksekliğindeki Suppa Durek ten başka 3.800 metreyi aşan birçok tepenin yükseldiği Cilo Dağı nın güneydoğusunda, İkiyaka Dağı olarak da anılan Sat Dağı yer alır. Hakkari Dağları ile çevresindeki başlıca yükseltiler Samdi, İncebel, Tanintanin, Altın, Sümbül, Mordağ ve Çimen dağlarıdır (Kaya, 2007). Harita 3: Hakkari ili fiziki haritası

HAKKARİ NİN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ 25 İlin dağlık ve arızalı bir saha olması bazı kısımlarında ani yükselmelere (3.500-4.000 m) neden olduğundan vadi tabanlarının bile 2.000 m nin üzerinde yer alması sonucunu doğurmuştur. 2.000 m nin üzerinde yer alan bu vadi tabanlarında yerleşmeler seyrek olarak bulunur. Hakkari bölümü genelde dağlık ve arızalı sahalardan oluştuğu için geniş alanlar yerleşmeden yoksun ve ıssızdır (tenhadır). Alp-Himalayaların ülkemizdeki bağlantı kuşağı durumundaki Toroslar ın en görkemli kısmını teşkil eden Toros Dağlarının doğu kanadında yer alan ve Dış Doğu Toroslar olarak ifade edilen bu dağlar, Bitlis sınırından sonra Hakkari Dağları ismini alır ve İran sınırına kadar devam eder. Dağlar burada doğu-batı doğrultulu uzanır. Ancak yer yerde bu uzantılar, güney-kuzey doğrultulu derin vadilerle parçalanır. Bitlis ten başlayıp İran sınırına kadar uzanan bu dağlar, batı-doğu yönünde uzanan Hakkari Dağlarının Hakkari il sınırları içinde kalan kesimleri Zap, Avarobaşin vadileri ve Yüksekova Çöküntü Havzası ile parçalanmıştır. Çok yüksek bir kabartı oluşturan bu sıradağlar, doğuya doğru gittikçe genişler. Bazı kolları, kuzeye ve güneye doğru uzanan bu silsilenin güney kesimleri daha da yüksektir. Habur ve Zap suları ile bunların kolları, bol yağış alan ve yüksekliği çoğunlukla 3.000 metreyi geçen bu yüksek dağlardan beslenmektedir. Sulara karşı direnci az olan kalkerler içinde Türkiye de eşine rastlanmayan derinlikte ve sarplıkta vadiler oyulmuştur. Bazı yerlerde bir duvar gibi dik olan derin ve sarp yamaçlı vadilerin arasında kalan sırtlar, Zap Suyu nun batısında kalan Harita 4: Hakkari ilinde dağlık alanlar

26 HAKKARİ Harita 5: Hakkari ilinin uydudan görünümü kesimi, kuzey-güney yönünde bölümlere ayırmıştır. Bu dağ gruplarının en önemlisi 3.000 m üzerindeki Konaklı Dağı dır. Bu bölümde yer alan platolarda engebe az olmasına rağmen yükselti nedeniyle yerleşik yaşam oldukça sınırlıdır. Hakkari ilini kabaca ortadan ikiye bölen Zap Suyunun doğusunda kalan dağ kütlesi, kuzeydoğu ve güneydoğu yönünde açılarak İran ve oradan da Irak sınırına kadar uzanır. Bu yöre Sümbül, Mere ve Cilo dağ kütleleriyle başlar, doğuya doğru gidildikçe yükselir. Bu bölümde dik, sarp ve bitki örtüsünden yoksun çok sayıda doruk bulunur. Bunların başlıcaları Kisara Dağı (3.500 m), Suppa Durek Dağı (4.060 m), Köşedireği Dağı (3.700 m) ve Cilo Dağıdır. Bölgenin en yüksek noktası olan 4.135 m yükseltili Reşko (Gelyaşin ya da Uludoruk) Tepesi bunların en önemlileridir (Yurt Ansiklopedisi 1982), (Kaya, 2007). Ana dağ gruplarını oluşturan bölgenin dışında Maunsell Sivrisi 3.850 m ve Gelyano Tepesi 3.650 m ise asıl kütleden ayrılarak kuzey yönünde uzanan bir kol üzerindedir. Hakkari dağ silsilesinin Şemdinli yöresinde kalan kısımları da oldukça sarptır. Cilo ve Şemdinli yörelerindeki yüksek dağlardan kaynağını alan ve güney yönünde akan akarsular, bu yöredeki kalkerli toprakları zamanla oyarak birtakım sarp bölmelere ayırmıştır. Cilo Dağının güney-batı yönünde uzanan ve engebeli olan bu kütle üzerinde 3.000 metreyi geçen çok sayıda doruk vardır. 3.250 m yükseltili Beridalo ve Yekboy Dağları, 3.250 m yükseltili Samur Dağı, 3.460 m yükseltili Gare Dağı bunların başlıcalarıdır. Avarobaşin Çayı (Rubareşin) ile Şemdinli Çayı arasında, geniş ölçüde volkanik kayalardan oluşan Sat Dağları (İkiyaka Dağları) uzanır. Bu dağların en önemli dorukları 3.540 m yükseltili Sat Dağı ile 3.356 m yükseltili Gevaruk Dağı dır. Şemdinli Çayı ile Hacıbey Deresi arasında uzanan Karadağ ise doğuya doğru yönelerek İran-Türkiye sınır dağları ile birleşir. Hakkari de, Nehil Vadisi ile Şemdinli nin doğusunu kaplayan dağlar, Türkiye-İran sınırı üzerinde bulunur. Bu bölümde güneyden kuzeye doğru 3.150 m yükseltili Çimen Dağı, 2.954 m yükseltili Karacadağı, 3.008 m yükseltili Beyazdağ ve 3.807 m yükseltili Mordağ en önemli doruklardır. Yüksek dorukları kar ve buzullarla kaplı olan dağ silsilesi, genellikle çıplak olup güneye bakan bölümlerinde ve yer yer vadi yamaçlarında meşe ve ceviz ağaçlarına rastlanır (Yurt Ansiklopedisi, 1982), (Kaya, 2007).