Ebru ORAL 1 FRİG KAYA ANTLARINDA MOTİF VE BEZEME ANLAYIŞI

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 101-109 Ebru ORAL 1 FRİG KAYA ANTLARINDA MOTİF VE BEZEME ANLAYIŞI Özet Frig toplumlarının dinsel inanışlarının önemli arkeolojik buluntuları arasında yer alan kaya anıtları, Frig kaya mimarlığının önemli eserleri arasında bulunmaktadır. Anadolu da Frig vadisi olarak adlandırılan Eskişehir, Afyon ve Kütahya çevresini içine alan bölgede ele geçen kaya anıtlarının Açık Hava Tapınağı işlevi gördüğü anlaşılmaktadır. Frig megaronlarının kayalara oyulmuş ön cephelerini temsil eden kaya anıtları akroter, üçgen alınlık ve beşik çatı şeklindeki süsleme ögeleri ile dikkat çekmektedir. Frig dinsel inanışlarında önemli bir yeri olan tanrıça Kybele ye ait heykel ya da kabartmalar kaya anıtlarının kapı şeklindeki kayaya oyulu nişleri içerisinde bulunmaktadır. Kaya anıtları üzerinde betimlenen üçgen alınlık ve cephenin kabartma ve oyma tekniğinde bitkisel ve geometrik motiflerle bezendiği görülmektedir. Frig kaya anıtları üzerindeki anıtsal cephelerin geniş avlular, avluya açılan yan mekanlar ve galerilerden oluştuğu anlaşılmaktadır. Anadolu kutsal yapıları ya da tapınakları içerisinde önemli bir yere sahip olan Frig kaya anıtları, Ana Tanrıça inanışı için tasarlanmış birer kült kompleksi olarak dikkat çekmektedir. Frig kaya anıtları içinde en görkemli olanı Yazılıkaya Midas Anıtı olmakla birlikte Bahşayiş Anıtı, Maltaş Anıtı, Burmeç Anıtı ve Aslankaya anıtları önemli mimari ve dinsel ögeler olarak dikkat çekmektedir. Friglerin önemli kült merkezlerinden birisi olarak kabul edilen Yazılıkaya da dinsel inanışlarla ilgili kült anıtlarının yoğun olarak ele geçmesi, bu bölgenin dinsel bir merkez olduğunu kanıtlaması açısından önem taşımaktadır. Anahtar Kelimeler: Yazılıkaya, Kaya anıtları, Ana Tanrıça, kült, bitkisel ve geometrik motif. 1 Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, ebruorl@hotmail.com

Ebru Oral 102 MOTIVE AND EMBELLISHMENT CONCEPTION IN PHRYGIAN ROCK MONUMENTS Abstract Rock monuments taking place among significant archaeological findings of religious beliefs of Phrygian societies are amongst important works of Phrygian rock architecture. In the region which comprises the vicinity of Eskisehir, Afyon and Kutahya called as the valley of Phrygia in Anatolia, the rock monuments found are conceived to have function as Open Air Temples. The rock monuments representing the front side of Phrygian macaroons attract attention with ornamental elements in the forms of acroterium, triangle pediment and cradle roof. The statue and relieves belonging to goddess Kybele who has an important place in Phrygian religious beliefs take place inside the niches carved into the gate shaped rock monuments. The triangle impediment depicted on the rock monuments and facade relief and carving technique seem to be similar to vegetable and geometrics motives. It is understood that the monumental facades on Phrygian rock monuments consisted of large courtyard, side indoors opening to the courtyard and galleries. Phrygian rock monuments that have a significant place in the holy buildings and shrines in Anatolia receive attention as a cult complex designed for Mother Goddess belief. Although Yazılıkaya Midas Monument is the most spectacular one among the Phrygian rock monuments, Bahşayiş Monument, Maltaş Monument, Burmeç Monument and Aslankaya Monuments attract attention as crucial architectural and religious elements. In Yıldızkaya, accepted as one of the most important cult centres of Phrygians, that cult monuments related with religious beliefs are found carries great importance in respect to proving why this region is a religious centre. Key Words: Yazılıkaya, Rock Monuments, Mother Goddess, Cult, Vegetable and geometric motives. Anadolu ya M.Ö. I. Binde Balkanlar üzerinden girdikleri düşünülen Friglerin sosyokültürel yapıları ve dinsel inanışları hakkındaki bilgilere, çeşitli merkezlerde yapılan arkeolojik çalışmalar sonucunda ulaşılabilmiştir. Friglerin dinsel inanışları hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlayan en önemli arkeolojik buluntular arasında; kaya anıtları ve kaya mezarları gelmektedir. Frig mimarlığının önemli eserleri arasında yer alan kaya anıtları, Frig Vadisi olarak tanımlanan ve Friglerin dinsel yaşantısında önemli bir rolü olan merkezlerde ele geçmiştir. Friglerin dinsel yaşamında önemli bir yer tutan Kibele tasvirlerine kaya anıtları içerisinde bulunan nişlerin içinde rastlamak mümkündür. Anadolu nun en etkileyici mimari kalıntıları arasında yer alan kaya anıtları, Frig dinsel yaşamı ve kült uygulamaları hakkında bilgi vermesi bakımından önem taşımaktadır. Frig kült merkezlerine ait buluntular kent merkezleri ve kent merkezleri dışında kalan alanlarda ele geçmiştir. Anadolu da M.Ö. 8.yy sonu ve M.Ö. 6.yy ın ilk yarısına tarihlendirilen Frig kaya anıtlarına ait buluntular, Afyon un kuzeyinde ve Kütahya nın batısında Delikli Taş olarak adlandırılan bölgede ele geçmiştir. Anadolu da tapınak olarak kullanıldığı düşünülen kaya

103 Frig Kaya Antlarında Motif ve Bezeme Anlayışı anıtlarının, Yunan tapınaklarının birer öncüsü olduğu düşünülmektedir 2. Frig kaya anıtları içerisinde önemli bir yere sahip olan Midas şehri Yazılıkaya adıyla bilinmektedir. Frig kültür ve sanatı hakkında en önemli bilgiler Yazılıkaya da bulunan Midas Anıtı ndan gelmektedir (Levha 1). Midas Anıtı, üzerindeki geometrik süslemeler ve Ana Tanrıça Kybele heykelinin bulunduğu nişle dikkat çekmektedir 3. Frig Vadisi olarak tanımlanan Eskişehir, Kütahya ve Afyon u içine alan bölgede doğal kayalara oyulmuş yirmi üç anıt saptanmıştır. Doğal kaya blokları üzerine işlenmiş olan tasvirler Frig megaronlarının ön cephesini anımsatmaktadır. Frig kaya anıtları üzerindeki motiflerin bir kısmı özenle işlenmiş Frig megaronlarının ön cephelerini betimlemekle birlikte bir kısmının da şematik yapı krokilerinden oluştuğu anlaşılmaktadır. Frig kaya anıtlarındaki nişlerin bir kısmının derinliği fazla iken bir kısmının da derinliğinin az olduğu görülmektedir. Anıtların bazılarındaki niş kasası ve kirişleri ile birlikte tahta bir yapıda bulunabilecek tahta bir kapının taş üzerindeki taklidine benzemektedir. Frig kaya anıtlarında kabartmalar içe kıvrık iki boynuzlu bir akroterin bulunduğu bir beşik çatıyla alınlıktan oluşmaktadır 4. Midas şehrinde ele geçen önemli anıtlardan birisi de Bitmemiş Anıt olarak bilinen anıttır (Levha 2). Anıtın üst kısmında bulunan akroter üzerinde nilüfer/lotus çiçeği tasvirleri ele geçmiştir. Frig kaya anıtlarının genelinde olduğu gibi bu anıt üzerinde de küçük bir niş ele geçmiştir 5. Frig kaya anıtlarından bir diğeri ise Bitmemiş Anıt olarak tanımlanan kaya anıtıdır. Bitmemiş Anıtın Midas Anıtına göre daha az ayrıntılı olarak işlenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bitmemiş Anıtın motif ve bezeme anlayışında, bağlama kirişinin altında lotus tomurcukları ve palmet motiflerine ait frizlerin olduğu özel süslemeler dikkat çekmektedir. Anıt üzerindeki tomurcuk motiflerinin konsantrik halkalar oluşturacak şekilde betimlenmiş olduğu görülmektedir. Diğer taraftan anıt üzerindeki sövenin yatay en üst kısmının baklava motifi ile betimlendiği anlaşılmaktadır. Nitekim anıt üzerinde betimlenen baklava motifinin Midas Anıtı üzerinde betimlenen motifden daha kompleks olduğu anlaşılmaktadır 6. Bitmemiş Anıt, diğer Frig kaya anıtlarında olduğu gibi tapınak işlevi görmemiş olmakla birlikte anıtın sol tarafında kalan küçük alınlığın yedek olarak kullanıldığı düşünülmektedir. Frig kaya anıtlarının mimari yapım metodları, Bitmemiş Kaya Anıtı üzerinde çok net bir şekilde izlenebilmektedir. Bitmemiş Kaya Anıtı üzerinde uygulanan metoda göre, kayanın en üst kısmı düzleştirildikten sonra tasvirlerin eklendiği anlaşılmaktadır 7. Friglerin önemli anıtlarından birisi olan Arezastis Anıtı üzerinde bulunan çeşitli motifler ve yazılar ile değer kazanmıştır. Haspels, Arezastis Anıtı ve Bitmemiş Anıtın yapım tekniklerinden dolayı aynı ekole ait olduğunu öne sürmektedir 8. Frig kaya anıtlarının ortak özelliği olan niş, Bitmemiş Anıt üzerinde de yer almaktadır. Areyastis Anıtı (Levha 3) ve Midas Anıtının, çatılı ve akroterli büyük cephelerinin bazıları üzerindeki geometrik motif ve bezeme anlayışının, Anadolu nun mimari terrakotalarındaki motiflerle benzediği görülmektedir. Sözkonusu benzerlik, baklava dizileri, bir kare içindeki dört baklava motifi ya da damalı desenlerden oluşan motiflerden ileri gelmektedir. Bu tipteki motif ve bezeme anlayışı, Gordion, 2 Berndt-Ersöz, 1998: 87 3 Algan ve Ongar, 1998: 38 4 Roller, 2013: 111 5 Algan ve Ongar, 1998: 52 6 Haspels, 1971: 78 7 Haspels, 1971: 78-79 8 Algan ve Ongar, 1998: 55

Ebru Oral 104 Sardes ve diğer Anadolu kentlerindeki terrakotta levhalar üzerinde görülmektedir. Nitekim Bitmemiş Anıt, Bahşeyiş Anıtı (Levha 4), Areyastis Anıtı ve Sümbül Anıtlarındaki terrakotta levhalarındakine benzer, ayrıntılı ve süslü motif ve bezeme anlayışı bu görüşü desteklemektedir 9. Anadolu da Urartu açık hava kaya tapınakları ile Frig kaya tapınakları arasında mimari açıdan birtakım benzerlikler kurulmaktadır. Van Loon, Frig kutsal alanları ve Urartu kutsal alanları arasında birtakım benzerlikler olduğunu öne sürerken, Akurgal ise Urartu ve Frig kaya nişleri arasında içerik açısından benzerlikler olduğu üzerinde durmaktadır. Diğer taraftan F.Işık ise Urartu ve Frig kaya anıtlarının tür, biçim ve dinsel konsept açısından aynı özelliklere sahip olduğu konusundaki düşüncelerini dile getirmektedirler. Haspels, Frig kaya anıtlarının kendi yapılarının birer taklidi olduğu görüşünü desteklemekle birlikte, P. Calmeyer, Frig kaya tapınaklarındaki gösterişli cephelerin, Urartu kule tapınaklarının iki boyutlu yansıması olarak benzer özelliklere sahip olduğu görüşü üzerinde durmaktadır 10. Frig yerleşimlerinin batı bölgelerinde ve orta bölgelerinde ele geçen kaya anıtlarının işleniş özellikleri bakımından birtakım farklılıklar gösterdiği anlaşılmaktadır. Frig dinsel yaşamında önemli bir yeri olan Kibele tasvirlerinin tapınak olarak kabul edilen bu merkezlerde ele geçmiş olması da önemlidir. M.Ö. 6.yy. başına tarihlendirilen ve Batı Frigya daki en önemli anıtlardan birisi olan Aslankaya Anıtı ( Levha 5), kaya yüzeyi üzerinde bulunan zengin motifleriyle dikkat çekmektedir. Sözkonusu anıtın üzerinde bir yapının cephesini andıran bölümün geometrik bezemelerle kaplı olduğu anlaşılmaktadır. Aslankaya Anıtının üst kısmında ise beşik çatının üst kısmına ait mimari unsurların betimlendiği anlaşılmaktadır. 11 Aslankaya Anıtı üzerindeki üçgen alınlığın içerisinde antitetik yerleştirilmiş iki sfenks, insan başlı kanatlı olarak betimlenmiş insan aslan karışımı varlıklar görülmektedir. Aslankaya da nişin içerisinde yüksek kabartma tekniğinde betimlenmiş Ana Tanrıça Kibele nin yüksek başlıklı ve uzun elbiseli olarak tasvir edildiği anlaşılmaktadır. Ana Tanrıça nın yanında duran aslanların ise tanrıçanın başlığı ile aynı seviyede betimlendiği anlaşılmaktadır. Aslankaya Anıtı üzerinde betimlenen aslanların herbirinin ön ayaklarını tanrıçanın başı üzerine koydukları görülmektedir 12. Sözkonusu anıt üzerinde betimlenen aslanların, Sardes ve Kyme deki kült rölyeflerinde görülmesi Frig kültürünün etkilerinin yayılımını göstermesi bakımından önem taşımaktadır 13. Nitekim Doğu Yunan sanatında, tanrıçanın ayakta dururken aslanla birlikte betimlenmiş olduğu sahnelerin, M.Ö. VI.yy ın sonlarında yerini, yanında aslan tasvirleri olan ya da aslan tasvirleri olmayan, otururken betimlenmiş tanrıça tasvirlerine bıraktığı görülmektedir 14. Aslankaya Anıtında Kibele tasvirlerinin her iki tarafında betimlenen sfenkslerin benzer örneklerine Burmeç Anıtında da rastlamak mümkündür. Burmeç Anıtında betimlenen sfenkslerin başları günümüze kadar tam korunamadığı için net değildir 15. Batı Frigya olarak tanımlanan bölgede Zey Kale de yürütülen çalışmalarda çeşitli kaya mezarları ve kaya fasadları (mimari cephe) ele geçmiştir. Balkayası Anıtı olarak adlandırılan anıtın üçgen alınlıklı ve beşik çatılı olduğu anlaşılmaktadır. Anıt üzerinde yer alan dikdörtgen niş bütün cepheyi 9 Roller, 2013: 126 10 Çevik, 2003: 236,238 11 Roller, 2013: 112 12 Roller, 2013: 112 13 Roller, 1988: 45 14 Roller, 1991:136 15 Berndt-Ersöz, 2006: 54

105 Frig Kaya Antlarında Motif ve Bezeme Anlayışı kaplamaktadır. Anıtın alınlığı üzerinde ve yan duvarlarda bulunan geometrik bezemelerin koyu kırmızı boya ile yapıldığı anlaşılmaktadır. Sözkonusu anıt, Frig kaya anıtlarında boya bezemenin uygulandığı ilk ve tek örnek olması açısından dikkat çekmektedir 16. Eskişehir yakınlarında Günyüzü olarak bilinen bölgenin güneydoğusunda yürütülen çalışmalarda gösterişli bir Frig kaya fasadı ele geçmiştir. Kaya fasadının az eğimli beşik çatısı ve orta kısmında niş içerisinde yüksek kabartma olarak işlenmiş Ana Tanrıça nın bütün vücudu saran kıyafetle betimlendiği anlaşılmaktadır. Ana Tanrıça Kibele nin iç giysisine ait detaylar dikey yivlerle tasvir edilmiştir. Bu bölgenin yakınlarında ise Pessinus olarak adlandırılan ve Ana Tanrıça inanışı ile ilgili kült etkinliklerinin uygulandığı merkez dikkat çekmektedir. Afyonkarahisar İşcehisar yakınlarında Kırkinler kayası olarak adlandırılan bölgede yapılan araştırmalarda da, dikdörtgen biçimli iki niş içinde yüksek kabartma şeklinde betimlenmiş olan Ana Tanrıça tasvirleri görülmektedir 17. Anadolu da kaya mimarlığı ve sanatı konusunda çeşitli bilim adamları tarafından farklı görüşler öne sürülmüştür. Anadolu coğrafyasında eş zamanlı olarak yaşayan farklı kültürler arasındaki ilişkiler konusu halen tartışmalıdır. Nitekim, C.F.Lehmann-Haupt, K. Bittel, M.N.von Loon, Forbes, P. Demargne ve F.Işık, Frig ve Urartu sanatı arasındaki benzerlikler konusunda benzer görüşleri öne sürmüşlerdir. P. Demargne ise Frig sanatının oluşumunda batı etkisinin olmadığı üzerine görüş bildirmiştir. E.Akurgal Frig kaya anıtlarının oluşmasında Likya etkisinin olduğunu öne sürerken, F.Işık, erken olanın Frig olduğunu ve kayanın Likya da sadece gömüt işlevinin olduğu şeklinde bir görüş bildirmektedir 18. Döğer yakınlarında bulunan Küçük Kapı Kaya olarak da bilinen anıtın ön kısmında sunak olarak kullanıldığı anlaşılan dört basamaklı bir merdiven ve üçgen alınlığın ortasındaki niş içerisinde Ana Tanrıça Kibele ye ait bir heykel bulunmaktadır 19. Küçük Kapıkaya Anıtı üzerinde mimari cephede geometrik bezemelere ait bir ize rastlanmamıştır. Küçük Kapıkaya Anıtının sivri çatısı ve ortasındaki destek günümüze kadar korunagelmiştir. Anıtın diğer bir özelliği ise kaya cephelerine basamaklarla ulaşılmasıdır. Anıtın cepheleri üzerindeki kabartma Ana Tanrıça heykelinin tek başına betimlendiği anlaşılmaktadır. Küçük Kapıkaya Anıtında Ana Tanrıça sağ elini göğsüne koymuş olarak tasvir edilmiştir 20. Frig dönemine tarihlendirilen diğer bir anıt ise Kumca Boğaz Kapıkaya dır. Sözkonusu anıtın mimari cephesinde Küçük Kapıkaya da olduğu gibi geometrik bezemeye rastlanmamıştır. Bu anıt üzerinde ise kaya cephelerine basamaklarla ulaşılmaktadır. Bu cepheler üzerinde tanrıçanın standart giysilerle betimlendiği görülmektedir. Bu anıt üzerinde de tanrıçaya eşlik eden figürler betimlenmemiştir. Frig kaya mimarlığının önemli eserleri arasında yer alan Büyük Kapıkaya Anıtı üzerinde detaylı bir mimari süsleme dikkat çekmektedir. Frig mimarisinin önemli özeliği olan sivri çatı ve alınlık bu anıtta görülmez. Kapının üzerinde anıtın cephedeki geometrik motifleri ayıran düz bir lento dikkat çekmektedir. Büyük Kapıkaya Anıtının üstünde bir disk motifi betimlenmişken yanında ise dama motifi şeklinde motifler işlenmiştir. Anıtın üzerindeki niş 16 Sivas, 2007: 82-83 17 Sivas, 2007: 88 18 Çevik, 2003: 231 19 Algan ve Ongar, 1998: 100 20 Roller, 2013: 115

Ebru Oral 106 içerisinde Ana Tanrıça Kibele ye eşlik ettiği düşünülen figürlere ait olabileceği düşünülen küçük kaideler dikkat çekmektedir 21. Kümbet Vadisini içine alan bölgede ele geçen ve M.Ö. 6.yy ın ilk yarısına tarihlendirilen anıtlardan birisi de Bahşeyiş Anıtı dır. Bahşeyiş Anıtı üç boyutlu olarak tasarlanmış bir anıt olarak dikkat çekmektedir. Diğer Frig anıtlarında olduğu gibi anıtın üst kısmında üçgen bir alınlık ve ön kısmında ise küçük bir kapı ele geçmiştir. Anıt üzerinde baklava biçiminde yapılmış geometrik motifler dikkat çekmektedir. Döger civarında tam bitmemiş olarak ele geçen anıtlardan birisi de Burmeç olarak adlandırılan anıttır. Aslan Kaya Anıtından esinlendiği düşünülen bu anıtın üst kısmında üçgen bir alınlık ve iki adet karşılıklı olarak betimlenmiş sfenks tasvirleri dikkat çekmektedir 22. Frig Kaya Anıtları içerisinde önemli bir yeri olan Delikli Taş, Maltaş ve Bahşeyiş Anıtlarının, fasatları üzerindeki bezeme anlayışı ve kapı şeklindeki nişlerinden dolayı ortak özellikler gösterdiği anlaşılmaktadır 23. Köhnüş Vadisi olarak adlandırılan bölgenin güneyinde ele geçen diğer önemli kaya anıtlarından birisi de Maltaş Anıtı dır (Levha 6). Anıtın akroteri ve çatısının sol taraftaki kısmı kırıktır. Diğer taraftan anıtın sol taraftaki direğinin eşkenar dörtgen olarak betimlenen kısımları içbükey kenarlı olmakla birlikte üçgen çatısının ise düz olduğu anlaşılmaktadır. Anıt üzerinde kirişin ucunun altında yazıya ait işaretler dikkat çekmektedir. Hemen hemen tüm Frig anıtlarında bulunan kapı nişi sözkonusu anıt üzerinde de bulunmaktadır. Anıtın cephesi üzerinde üst kısımda üç adet çıkıntı yapan mimari eleman dikkat çekmektedir. Bu mimari elemanların Yunan sütun başlıklarına benzedikleri anlaşılmaktadır. Diğer Frig kaya anıtlarında olduğu gibi, bu sütun başlıklarının uçlarının volüt şeklinde sonlanmadığı, konsantirik dairelerle betimlendiği görülmektedir 24. Maltaş Kaya Anıtı üzerindeki çıkıntılar, Midas ve Delikli Taş Kaya Anıtı ile benzerlik göstermektedir. Anıtın cephesinin orta yüzeyinin geometrik motiflerle işlenmiş olduğu görülmektedir. Sözkonusu anıt üzerinde, Midas Kaya Anıtı üzerindeki süsleme konseptinden çok farklı bir mimari süsleme anlayışı dikkat çekmektedir. Diğer taraftan anıtın arkasındaki alanda büyük bir çukur alan bulunmaktadır. Frig kaya anıtlarından bir diğeri de Köhnüş Vadisi nin doğusunda Değirmen Yeri olarak adlandırılan alandır. Anıtın işlenmiş olan üst kısmının doğal şartlardan etkilenmiş olduğu görülmüş olmakla birlikte sadece zemin seviyesinin üzerindeki alanda iki bloğun günümüze kadar korunduğu anlaşılmaktadır 25. Frig kaya anıtlarının bir diğeri, Afyon un 25 km. kuzeyinde yer alan Değirmen Yeri olarak adlandırılan kutsal alandır. Sözkonusu kutsal alanının, fasat ve giriş kompleksi olmak üzere iki ana bölümden oluştuğu anlaşılmaktadır. Anıtın avlu kısmının dört duvar ile çevrelendiği görülmektedir. Anıtın hem avluya, hem de dışarıya bakan duvarları üzerinde geometrik motifler dikkat çekmektedir., Anıtın fasadı üzerindeki geometrik motifler ve fasadın orta yerinde yer alan niş, anıtın dikkat çeken diğer özellikleri arasındadır 26. Frig kaya anıtlarından bir diğeri ise, Eskişehir in 40 km. güneybatısında yer alan Fındık ta yer almaktadır. Sözkonusu yerleşimde bulunan kaya anıtının fasadı üzerinde 21 Roller, 2013: 114 22 Algan ve Ongar, 1998: 111 23 Özkaya, V, 1997: 93 24 Haspels, 1971: 85 25 Haspels, 1971: 86 26 Berndt-Ersöz, 1998: 102-104

107 Frig Kaya Antlarında Motif ve Bezeme Anlayışı geometrik motiflerin ve nişin olduğuna dair bir kanıta rastlanmamıştır 27. Friglere ait kutsal anıtların oyma kaya cephelerinden bazılarının arkasında dikine oyulmuş çukurlar dikkat çekmektedir. Sözkonusu çukurlar, Deliklitaş, Maltaş, Bahşeyiş ve Fındık ta ele geçmiştir. Frig kaya anıtlarının, Frig toplumlarının dinsel ve sosyo-kültürel yaşamındaki yeri ve önemi yadsınamaz bir gerçektir. Anadolu kutsal yapıları ya da tapınakları içerisinde önemli bir yere sahip olan Frig kaya anıtları, Ana Tanrıça inanışı için tasarlanmış birer kült kompleksi olarak dikkat çekmektedir. Özellikle Frig Vadisi olarak adlandırılan alanda ele geçen sözkonusu anıtların ortak özelliğinin zengin motif ve bezeme anlayışı olduğu görülmektedir. Friglerin, sosyo-kültürel ve dinsel yaşamlarında, kendilerine özgü sanat anlayışlarını korurken, hem farklı kültürlerin sanat anlayışlarından etkilendikleri, hem de farklı kültürlerin sanat anlayışlarına etki ettikleri anlaşılmaktadır. KAYNAKLAR ALGAN, E ve ONGAR, İ. Kral Midas ın Ülkesi Frigya, Esbank Kültür Yayınları, İstanbul,1998. BERNDT-ERSÖZ, S. Phrygian rock-cut cult facades: a study of the function of the socalled shaft monuments, Anatolian Studies, s. 87-112. Vol.48, 1998. BERNDT-ERSÖZ, S. Phrygian Rock-Cut Shrines, Structure, Function, and Cult Practice, Leiden, Boston, Brill, 2006. ÇEVİK, N. Anadolu daki Kaya Mimarlığı Örneklerinin Karşılaştırılması Ve Kültürlerarası Etkileşim Olgusunun Yeniden İrdelenmesi, Olba VIII, Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi (KAAM) Yayınları VIII, s. 213-250, Mersin, 2003. HASPELS, C.H.E. The Highlands Of Phrygia, Sites And Monuments, Volume I, The Text, Princeton University Press, Princeton. 1971. ÖZKAYA, V. The Shaft Monuments And The Taurobolium Among The Phrygians, Anatolian Studies, Vol. XLVII, 1997. ROLLER, L.E. Phrygian Myth And Cult, Source, Notes in the History of Art, Vol.VII, Nos. ¾, Spring/Summer, s. 43-50, 1988. ROLLER, The Great Mother At Gordion: The Hellenization Of An Anatolian Cult, The Journal Of Hellenic Studies, s. 128-143, Volume: CXI, 1991. ROLLER, L.E. Ana Tanrıça nın İzinde, Anadolu Kybele Kültü, Alfa Yayınları, İstanbul, 2013. SİVAS, T.T. Batı Frigya da Frig Yerleşmeleri ve Kaya Anıtlarının Araştırılması, Survey of Phrygian Settlements and Rock-Cut Monuments in Western Phrygia, Friglerin Gizemli Uygarlığı, The Mysterious Civilization of the Phrygians, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007. 27 Berndt-Ersöz, 1998: 105

Ebru Oral 108 Levha 1 Levha 2 Levha 3

109 Frig Kaya Antlarında Motif ve Bezeme Anlayışı Levha 4 Levha 5 Levha 6