The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss3026 Number: 38, p. 85-90, Autumn II 2015 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi Yayınlanma Tarihi 27.07.2015 17.10.2015 DİVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK TE YER ALAN OKÇULUK TERİMLERİ VE yük - yüŋ SÖZCÜKLERİNİN KULLANIMI ÜZERİNE ABOUT THE ARCHERY TERMS AND THE WORDS yük - yüŋ USED IN DIVÂNU LUGÂTI'T-TURK Doç. Dr. İlhan UÇAR Sakarya Üniversitesi Türk Dili Bölümü Özet On birinci yüzyılın anıt eserlerinden olan Divânu Lugâti't-Türk, birçok alanda olduğu gibi ok ve okçuluk terimleri açısından da önem taşıyan bir eserdir. Bir savaş aleti olmasına rağmen Hz. Muhammed in buyurduğu birçok hadiste oktan ve yaydan bahsetmesi oka dinî bir hüviyet de kazandırmıştır. Ayrıca yüzyıllar boyu bir eğlence unsuru olarak kullanıldığı da bilinmektedir. Tarih boyunca kurulmuş Türk devletlerinde oka ve okçuluğa önem verilmiştir. Divânu Lugâti't-Türk te yay ve okla ilgili birçok sözcük bulunmaktadır. azak, azuk, bagır, bagırlamak, başak, borı, çırguy, çuram, karvı, kesme, kiriş, kiş, kiş kurugluk, kiş kurman, ok, okçı, okluk, oktam, oktaş, toz, ya, yeten sözcükleri bunlardan bazılarıdır. Bu sözcüklerin bir kısmı geleneksel Türk okçuluğunun kültürel taşıyıcı özelliğiyle günümüzde de kullanılmaktadır. Divânu Lugâti't-Türk te yer alan yük ve yüŋ sözcükleri de yay, bağır ok, okluk ve okçu sözcükleri gibi günümüzde okçuluk terimlerinin yer aldığı bazı kaynaklarda geçmektedir. Ancak bu iki sözcüğün kullanımında hem Divânu Lugâti't-Türk te hem de okçulukla ilgili yazılmış diğer eserlerde karışıklık yaşanmıştır. Tarama Sözlüğü nde de geçen yük ve yüŋ sözcüklerinin bazı eserlerde yanlış yorumlanması anlam karışıklıklarını ortaya çıkarmaktadır. Tarama Sözlüğü nde yük için rahimdeki çocuk, cenin, dölüt anlamı verilirken; yüŋ için tüy, kuş tüyü anlamları verilmektedir. Bu nedenle okun yüŋü ve okun yükü terimlerinin kullanımı farklı anlamlar ortaya çıkardığı gibi oka kuş tüyü takmak, yelek takmak anlamında kullanılan yüŋ ile okun ağırlığını artırma anlamında kullanılan yük sözcükleri arasında oluşan anlam zıtlığını da göstermektedir. Bu makalede Kâşgarlı Mahmud un eseri Divânu Lugâti't-Türk te geçen okçuluk terimlerinin tespiti yapılarak yük ve yüŋ sözcüklerinin kullanımındaki yanlışlıklar ve anlam farklılıkları ortaya konacaktır. Makale, 16-18 Ekim 2014 tarihlerinde Fırat Üniversitesinde düzenlenen VII. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumunda, Yazar tarafından sunulan bildiriden hareketle hazırlanmıştır.
86 İlhan UÇAR Anahtar Kelimeler: Divânü Lugâti't-Türk, Kâşgarlı Mahmud, Okçuluk Terimleri, yük ve yüŋ Sözcükleri Abstract One of the memorial works of 11th century Divânu Lugâti't-Türk is a significant work in terms of arrow and archery as it is in many other fields. Despite being a war instrument, Prophet Mohammed s mentioning bow in his many quotes made arrow gain a religious importance. Besides, it is known that arrow has been used as an entertainment tool for centuries. Both arrow and archery has had an important position in Turk states being established throughout history. There are a lot of words about bow and archery in Divânu Lugâti't-Türk. Some of those are azak, azuk, bagır, bagırlamak, başak, borı, çırguy, çuram, karvı, kesme, kiriş, kiş, kiş kurugluk, kurman, kuruglug ok, okçı, okluk, oktam, oktaş, toz, ya, yeten. Some of these words are still being used due to the fact that traditional Turkish archery has been considered as a cultural heritage and passed down from generation to generation. The terms such as yük and yüŋ appear in some current resources covering issues about archery as do the words; bow, breast bow, quiver, and archer. However, there are some misconceptions in the usage of these two words in Divânu Lugâti't-Türk and the other sources. Misinterpretations of these two words yük and yüŋ which also take place in "Tarama Sözlüğü" (A kind of Turkish Dictionary) have led to ambiguities. In Tarama Sözlüğü, yük means fetus, embryo in the womb and yüŋ means feather of a bird. For this reason, as yüŋ of the arrow and yük of arrow means quite differently and there occurs an opposition of meaning between the words yüŋ which is used to mean to put feather of a bird or a vest onto an arrow and yük meaning to increase the weight of an arrow. In this article, the terms about archery used in Divânu Lugâti't-Türk, the wellknown work of Kâşgarlı Mahmud are going to be analyzed and the differences and misconceptions of the terms yüŋ and yük are going to be presented. Key words: Divânu Lugâti't-Turk, Kâşgarlı Mahmud, Archery Terms, yük and yüŋ GİRİŞ Dilleri geçmişten geleceğe taşıyan o dili konuşan milletlerin varlığı ortaya koydukları eserleridir. Türk dili tarihin bilinen ilk dönemlerinden itibaren varlığını göstermiş ve tarihin bütün zamanlarında kesintiye uğramadan günümüze kadar ulaşma başarısını göstermiştir. Bu başarının elde edilmesinde Türk milletinin ve devlet yöneticilerinin hassasiyeti önem taşıdığı kadar ortaya konulan anıt eserlerin ağırlığı da pay sahibidir. Elbette ki bu anıt eserlerin başında Köktürk bengü taşları, Divânu Lugâti't- Türk, Kutadgu Bilig ve Dede Korkut Kitabı gelmektedir. Bu makalede Divânu Lugâti't- Türk te geçen okçuluk terimlerini vererek, farklı kaynaklarda değişik olarak yazılan ve anlamlandırılan yük ve yüŋ kelimelerine açıklık getirilecektir. Divânu Lugâti't-Türk te Okçuluk Terimleri Divânu Lugâti't-Türk te okçuluk terimlerinin tasnifi yapılırken hem Besim Atalay ın hem de Ahmet Bican Ercilasun - Ziyat Akkoyunlu nun çalışmaları gözden geçirildi. Birinci anlamlandırmalarda Atalay ın DLT eserinden yararlanıldı. Ercilasun - Akkoyunlu çalışması DLT 2014 olarak gösterildi ve ilgili terime gönderme yapıldı. Divânu Lugâti't-Türk te geçen başlıca okçuluk terimleri aşağıda gösterilmiştir: azaḳ / azuḳ 1 oḳ: Nereden ve kimden geldiği belli olmayan ok. Azmış sapmış ok (DLT 2014: 567). Atġalır oḳnı azaḳ / Tegmedi bu saw uşaḳ 1 Yoldan çıkmış, başıboş (DLT 2014: 568).
Divânu Lügâti t-türk te Yer Alan Okçuluk Terimleri ve yük-yüŋ Sözcüklerinin Kullanımı Üzerine Bana nereden geldiği belli olmayan okunu atar, bu koğcu söz bana gelmedi (DLT II: 20). Bu fettan kadının azmış okunu bana doğru atmak istediği söylentisi bana ulaşmadı (DLT 2014: 239). baġır2: Yayın orta yeri. Yayın orta yerine de ya baġrı denir (DLT I: 360). baġırla-: Yayın tutamağını düzeltmek. (Yayın) bağrını düzeltmek (DLT 2014: 569). Ol yasın baġırladı. O yayın bağrını ıslah etti (DLT III: 331). O, yayının bağrını düzeltti (DLT 2014: 483). başaḳ: Okun veya mızrağın ucuna geçirilen demir, temren. Ok başağı. Oḳ başaḳı taşḳa tegip taġıldı. Ok temreni taşa değip körleşti (DLT II: 129). Okun temreni taşa isabet edince sivriliği gitti (DLT 2014: 269). borı3: Ok ucuna geçirilen temren oyuğu halkası. Temrenin girişindeki ok sırtı (DLT 2014: 443). Buna başaḳ borısı derler (DLT III: 220). çırguy: Ok temreninin şişkince olan kısmı (DLT III: 241). çuram: Diğerlerinden daha uzağa giden bir ok atışı. Hafif bir okla galve den (300-400 kulaç mesafeli ok atışı) daha uzağa yapılan atış (DLT 2014: 629). Yeğni bir okun atılışı, başka tür ok atımından daha uzaklara gider, atılması DLT 2014 te bagır sözcüğü dizinde ayrı bir madde olarak sadece karaciğer karşılığı olarak alınmıştır. Ancak bağırla- maddesi (yayın) bağrını düzeltmek olarak anlamlandırılmıştır (DLT 2014: 569). 3 DLT 2014 te burı. 2 87 şöyledir: Adam sırtüstü yatarak oku atar, bu türlü atılan oka çuram oḳı denir (DLT I: 412-413). çuram oḳı: Çuram atışında kullanılan ok (DLT 2014: 178). ḳarvı: İnce yayımsı. Ḳarvı ya İnce yay (DLT III: 239). Açılmış (gerilmiş) yay (DLT 2014: 450). kesme: Enli ok temreni (DLT I: 434), (DLT 2014: 187). kiriş: Kiriş, yay kirişi. ḳuruġ yıġaç egilmes, ḳurmış kiriş tügülmes Kuru ağaç eğilmez, kurulu kiriş düğülmez (DLT I: 198). Kuru ağaç eğilmez ve kurulmuş yay kirişi düğümlenmez (DLT 2014: 98). kiş: Sadak. Oḳ kiş içre çıġıl tıġıl ḳıldı. Ok sadakta cığıl cığıl etti (DLT I: 193). Ok, sadak vb. şeylerin içinde ses çıkardı (DLT 2014: 170). kiş ḳuruġluḳ: Sadak, okluk, gedeleç. (DLT I: 504). Kurulmuş yay anlamında kuruglug yā, okluk anlamında kurugluk denir (DLT 2014: 218). kiş ḳurman: Ok ve yay koymaya yarayan kap. Oğuz ve Kıpçak lehçelerinde yay kabı. Beline kuşağı bağla anlamındaki kurman sözünden gelir (DLT 2014: 193). oḳ: Ok. Oḳ başaḳı taşḳa degip taġıldı. Ok temreni taşa değip körleşti (DLT II: 129). Okun temreni taşa isabet edince sivriliği gitti (DLT 2014: 269). oḳçı: Okçu. Oḳ köndi: Ok doğruldu sözünden
88 İlhan UÇAR alınarak oḳçı köndgürdi4. denir ki okçu oku doğrulttu demektir. (DLT II: 199). oḳluk: Sadak (DLT I: 100) oḳtam: Bir ok atımı yer. Bir oḳtam yėr Bir ok atımı yer (DLT I: 107), (DLT 2014: 52). oḳtaş-: Ok atışmak, kur a için ok atışmak. Ol anıŋ birle oḳtaştı. O, onunla ok atıştı (DLT I: 231). O, ok atmada onunla yarıştı (DLT 2014: 309). oḳtat-: Ok attırmak. Oklatmak, okla vurdurmak (DLT 2014: 773). Beg anı oḳtattı. Bey ona ok attırdı (DLT I: 260). Bey onu oklattı, okla vurdurdu (DLT 2014: 117). toz: Yaylara sarılan sırım (DLT III: 123). Yaya sarılan kiriş (DLT 2014: 894). ya: Yay. Er ya ḳurdı Adam yay kurdu (DLT II: 7), (DLT 2014: 235). yeten5: Ok atılan tahta yay, atımcı yayı, hallaç yayı (DLT III: 21). yüŋ6: Kuş yeleği. bk. Yök, yük. Düzeltme: yük. Bu sözcükle ilgili Besim Atalay şu açıklamayı yapmaktadır: Basma nüshada köndgürdi şeklinde olan bu sözcük yazma nüshada önceden bu yazılışta iken sonradan ikinci ﻙ in üzerindeki ötre düzeltilerek üstün yapılmıştır. Şu hâle göre sözcüğün doğrusu köndgerdi olacaktır. 5 DLT 2014 te yatan olarak geçmektedir. 6 DLT 2014 te yüg olarak geçmektedir. Yüksek sözcüğü açıklamasında da yüg sözcüğünden hareket edilmektedir: Yükselmiş uzun ve yüksek her şeye yüksek denir. Kuşun tüyü anlamındaki yü.g sözünden türemiştir. Onun (tüyün) tabiatında yükselme, yukarı çıkma olduğundan her yüksek şey onunla adlandırılmıştır. Şiir: Us es körüp yüksek kalık kodı çokar Bilge kişi öğüt birip tawrak ukar Diyor ki: Akbaba av görürse yüksek gökten inerek üzerine kapanır. Hikmetli adamın da avı öğüttür, onu işitince ezberleyip anlar (DLT 2014: 368). 4 Ol oḳḳa yük7 yapçurdı. O oka kuş tüyü yapıştırdı (DLT III: 97-98). Yük - yüg -yüŋ sözcüklerinin kullanımı üzerine On birinci yüzyılda yazılıp bütün yüzyıllara hitap eden Kâşgarlı Mahmud un eseri Divânu Lugâti't-Türk te kullanılan birçok okçuluk terimlerinden bir tanesi de yüŋ sözcüğüdür. Sözcük yukarıda da görüldüğü gibi kuş yeleği anlamında kullanılmıştır. On birinci yüzyılın bir diğer anıt eseri Kutadgu Bilig de yüŋ sözcüğünün kuş tüyü anlamında kullanıldığı aşağıdaki beyitte görülmektedir: kalık bütrü tuttı kara kuş öŋi ajun barça toldı kara kuş yüŋi (KB I, 1979: 3949). Hava tamamıyla kara kuş rengini aldı, bütün dünya kara kuş tüyü ile doldu (KB, 1985: 3949) Eski Anadolu Türkçesinin erken dönemlerine ait bir eser olan Bahşayiş Lügati nde yüŋ sözcüğü için yün, kuş tüyü anlamları verilmiş ve bu sözcükten hareketle yüŋ kabı (24b-5), yüŋden gölgelik (49a-2), renklü yüŋ (33a-4), kuş yüŋi (36a-3), çeleg8 yüŋleri (36a-3) örnekleri yer almaktadır (Turan, 2001:176). Tarama Sözlüğü nde yük için rahimdeki çocuk, cenin, dölüt anlamı verilirken; yüŋ için tüy, kuş tüyü anlamları verilmektedir. Ayrıca yüŋlemek maddesinde tüy takmak açıklaması görülmektedir (Dilçin, 1983: 254). Clauson yüŋ kelimesinin eski dönemlerden itibaren hayvan yünü, kuş tüyü anlamlarında olduğunu belirterek Türk lehçelerindeki kullanımını vermektedir Bu sözcüklele ilgili Besim Atalay şu açıklamayı yapmaktadır: Gerek yazma ve gerek basma nüshalarda yük şeklinde görünen bu sözcük yüŋ olsa gerektir. Yüŋ aynı zamanda Uygurcada kuş yeleği anlamındadır. bk. Radlof, III, 596. 8 Kuşun kalem tüyleri, telek. 7
Divânu Lügâti t-türk te Yer Alan Okçuluk Terimleri ve yük-yüŋ Sözcüklerinin Kullanımı Üzerine 89 (Clauson, 1972: 941) Türk Dil Kurumu nun genel ağdaki büyük Türkçe Sözlüğü nde yüŋ sözcüğü için Tarama Sözlüğü tanıklığıyla kuş tüyü anlamı verilirken; yük sözcüğünün açıklamalarında oka takılan kuş tüyü anlamı bulunmamaktadır: a. 1. Araba, hayvan vb.nin taşıdığı şeylerin hepsi: Çölde yük götüren vasıta develer, insan taşıyan vasıta hecinlerdir. -Falih Rıfkı Atay. 2. Bir şeyin ağırlığı. 3. Araba, hayvan vb.nin taşıyabildiği miktar: Bir araba yükü odun. 4. Eşya: Bütün yükü bu bavul. 5. mec. Birinin üzerine almak zorunda kaldığı ağır görev: Ben bu yükün altına giremem. Bu yüke herkes katlanamaz. 6. mec. Tedirginlik veren şey, engel. 7. fiz. Bir cismin yüzeyinde biriken elektrik miktarı. 8. tar. Yüz bin kuruşluk mal veya tutar: Mademki öyledir, bir yük getirip satan herkes iki akçe versin. -T. Buğra. 9. hlk. Doğacak bebek. 10. esk. Yüklük: Haydi şu yüke giriver!.. -Sait Faik Abasıyanık (BTS, TDK). Ötüken Türkçe Sözlük te yüŋ sözcüğü için Mühennâ Lügati tanıklığıyla kuş tüyü anlamı verilirken; yük ve yüklü sözcüklerinin açıklamalarında oka takılan kuş tüyü anlamı bulunmamaktadır: yüklü, yük-lü / sf. 1. Üzerine yük konulmuş olan; yükü bulunan; üzerinde ya da içinde yük bulunan. {et} (aynı) [Bahşayiş] 2. Yüklenmiş olan. 3. Yapılacak yoğun ve çok işi bulunan. 4. (İş, çalışma vb. için) yoğun ve aşırı çalışmayı gerektiren; ağır; güç. 5. Oldukça fazla; pek çok. 6. {eat} {OsT} {ağız} Gebe; hamile. [Bahşayiş][DS] 7. argo. Çok sarhoş. 8. argo. Paralı; zengin. 9. balıkç. (Balık için) yumurtalarını bırakmaya hazır; yumurtalı. 10. {ağız} (Ağaç için) meyvesi bol [DS] (Çağbayır, 2007: 5403). Tuncer Gülensoy, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü nde yük ve yün sözcükleri için aşağıdaki açıklamaları yapmaktadır: yük 1. Araba, hayvan vb.nin taşıdığı şeylerin hepsi; 2. araba, hayvan vb.nin taşıyabildiği miktar; 3.eşya; 4. (mec.) birinin üzerine almak zorunda kaldığı ağır görev; 5. bir cismin yüzeyinde biriken elektrik miktarı, şarj; 6.yüklük; 7. (hlk) doğacak bebek, cenin; 8. (mec.) tedirginlik veren şey, engel = ET., OT. yük yük, bohça (EUTS, 306; DLT). yün 1. Güzün kırkılan koyun yünü; 2. yünden yapılmış; 3. Genel olarak hayvan tüyünden yapılmış = ET yüng pamuk, yün (EUTS, 307) ~ OT yūng, yüng 1. yün, yün sümeği; pamuk; 2. kuş yeleği (DLT: yung yap yün yapağısı ) (Gülensoy, 2007: 1187,1191). Görüldüğü üzere Gülensoy da kuş yeleği anlamını vermektedir. Ünsal Yücel, Türk Okçuluğu adlı eserinde yük sözcüğünü ok yeleği; yelek, peylek, sakal olarak alırken açıklamalarına yüŋ sözcüğünü almamaktadır. (Yücel, 1999:430) SONUÇ Sonuç olarak Türk dilinin en müstesna eserlerinden biri olan Kâşgarlı Mahmud un eseri Divânu Lugâti't-Türk te okçulukla ilgili birçok terim kullanılmıştır. azak, azuk, bagır, bagırlamak, başak, borı, çırguy, çuram, karvı, kesme, kiriş, kiş, kiş kurugluk, kiş kurman, ok, okçı, okluk, oktam, oktaş, toz, ya, yeten bunlardan bazılarıdır. Bu terimlerden bir tanesi de yüŋ sözcüğüdür. Gerek Divânu Lugâti't-Türk te olsun gerekse okçulukla ilgili yazılmış diğer eserlerde olsun sözcüğün yök, yük, yüg, yüŋ şekilleri mevcuttur. Besim Atalay sözcüğün yük ve yüŋ olmasında ikilem yaşarken metin içerisinde yük olarak okunan sözcüklerin Uygurcadaki kuş yeleği anlamından da hareketle yüŋ olması gerektiği üzerinde durur. Ancak DLT nin dizininde yüŋ sözcüğüne kuş yeleği anlamı verilirken yük ve yök e gönderme yapılmakta ayrıca sözcüğün yük olduğu düzeltmesi yapılmaktadır. Ercilasun Akkoyunlu DLT sinde yüksek sözcüğüyle anlam bağlantısı da kurula-
90 İlhan UÇAR rak sözcük yüg olarak yer almaktadır. Birçok tarihi eserde de geçen yük sözcüğünün yükteki ağırlık anlamı göz ardı edilerek yüg > yük olarak alınması ve kuş tüyü olarak anlamlandırılması dönem ses özellikleri ve anlam bütünlüğü bakımından uygun düşecektir. BTS çev. DLT DS ET e.t. eat EUTS haz. KB mec. OsT OT TDK Yay. KISALTMALAR Büyük Türkçe Sözlük Çeviren Divânu Lugâti't-Türk Derleme Sözlüğü Eski Türkçe Erişim Tarihi Eski Anadolu Türkçesi Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü Hazırlayan Kutadgu Bilig mecaz anlam Osmanlı Türkçesi Orta Türkçe Türk Dil Kurumu Yayınları KAYNAKÇA Arat, Reşid Rahmeti (1979), Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: Arat, Reşid Rahmeti (1979), Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig III İndeks, İndeksi Neşre haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. Arat, Reşid Rahmeti (1985), Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Ankara: TDK Yay. Dîvânu Lugâti t-türk, C1, Ankara: Dîvânu Lugâti t-türk, C2, Ankara: Dîvânu Lugâti t-türk, C3, Ankara: Dîvânu Lugâti t-türk, C4, Ankara: Büyük Türkçe Sözlük, TDK http://www.tdk.gov.tr/index.php?op tion=com_bts&view=bts (e.t.: 08.06.2014). Caferoğlu, Ahmet (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi. Çağbayır, Yaşar (2007), Orhun Yazıtlarından Günümüze Ötüken Türkçe Sözlük, C5, İstanbul: Ötüken Yay. Clauson, Gerhard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford: Clarendon Press. Dilçin, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Ercilasun, Ahmet B. Akkoyunlu, Ziyat (2014), Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti t-türk, Giriş-Metin-Çeviri- Notlar-Dizin, Ankara: Gülensoy, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü C1-2, Ankara: Turan, Fikret (2001), Eski Oğuzca Satırarası Tematik Sözlük, Bahşayiş Lügati, Dilbilim İncelemesi, Metin, Sözlük, Tıpkıbasım, İstanbul: BAY Yay. Ünsal, Yücel (1999), Türk Okçuluğu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.