I. DÜNDEN BUGÜNE AFYONKARAH SAR EDEB YATI

I. DÜNDEN BUGÜNE AFYONKARAH SAR EDEB YATI Yard. Doç. Dr. Mehmet SARI * * Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. Ö retim Üyesi. G R fi Eski kaynaklarda Karahisâr- Sâhip olarak geçen, engin bir tarihe ve zengin bir kültüre sahip olan Afyonkarahisar, Anadolu nun en eski uygarl k merkezlerinden ve befl bin y ll k bir yerleflim merkezimizdir. Bu zaman içinde meydana gelmifl çok genifl bir tarihî ve kültürel zenginli e sahiptir. Yer alt ve yer üstü zenginlikleri ve jeopolitik konumu itibariyle dikkatleri üzerine çeken Afyonkarahisar, bu befl bin y ll k tarih içinde Etiler(Hitit) mparatorlu u, skitler, Frigya, Lidya, Persler, Romal lar, Pond Krall, Bizans, Emeviler, Selçuklu, Germiyano ullar, Osmanl ve Türkiye Cumhuriyeti gibi de iflik medeniyetlere ev sahipli i yapm flt r. Özellikle Selçuklular ve Osmanl lar zaman nda kurulan medreseleri ve buralardan yetiflen müderris, ilim adam, sanatkar, flâir ve yazarlar yla tan nm fl bir bilim, kültür, sanat ve edebiyat merkezimiz olmufltur. Kuflkusuz bunda, bilim adamlar n n ve flâir, hattat, yazar, musikiflinas gibi sanat adamlar n n yetiflti i bir ocak olan Mevlevîli in ve Afyonkarahisar Mevlevîhânesi nin de büyük bir pay vard r. Afyon, komflusu Kütahya flehri gibi Germiyano ullar Beyli i nin ve Osmanl Devleti nin bilim merkezlerinden birisi idi. l ve ilçelerindeki medreseleri, Konya dan sonra Mevlevili in ikinci büyük merkezi oluflu bunun en güzel delilidir. Burada yetiflen veya d flar dan buraya gelip yerleflen bilim adamlar ve edebiyatç gönül sultanlar Afyon u, manevî huzurun bulundu u bir merkez haline getirmifller idi. Edebiyatç n n, sanatkâr n, ilim ve gönül adam n n memleketi her yerdir. Kalem ve kelam erbab mekân ve zaman tan maz. Sanat ve gönül adam Allahü teala n n, kendisine bahfletti i ilmi ve güzellikleri her yerde ve her zamanda insanl n faydas na sunar. flte bu manevî coflkuyla Afyonkarahisar a gelmifl ve Allah r zas için hizmet etmifl ve Afyon a yerleflmifl pek çok paflalar, valiler, askerler, emniyet görevlileri, sa l k elemanlar, e itimciler vs. vard r. Biz bunlardan konumuzla ilgili olan edebiyatç lara, kalem ve kelam erbab na da çal flmam zda yer verece iz 1. 1 Her dönemde ve her yerde oldu u gibi Afyon a hizmet etmesi için görevlendirilenlerden görevini kötüye kullanan, halka zulmeden kifliler de ç km flt r. Bunlar, Afyon halk ndan ilgi görmeyerek cezaland r lm fl ve zamanla unutulup gitmifllerdir. Gerçek mânâs yla Afyon a hizmet edenler, hakk yla vazifelerini yerine getirenler ise halk n sevgisini kazanm fl ve âdeta Afyon dan zor ayr lm fllard r. Bunlardan baz lar Afyon dan ayr l rken Sicil Defterlerine duygular n beyitlerle nakfletmifllerdir. Meselâ brahim ad ndaki bir kad M. 1746 da Afyon dan ayr l rken flöyle der: Bu kazan n cem i halk ndan ola râz hudâ-y mahlûkât Rahat ile çek intifâ etdi tafl na, topra na bin bir berekât Kad Abdullah Efendi de: Felek yârin diyâr ndan bizi k ld cüdâ flimdi Duâlar cümle yârâna rakdan merhâba flimdi der. Kastamonîzade Mehmet Emin de Vedânamesinde flöyle der: Mukadderât- lâhî gelür zuhûr eyler Âlet-i satranç bir hâneden bir hâneye Mehmet fiemsi ad ndaki bir hâkim Afyon daki görevine bafllarken: Yârab kalemim neflr-i hebâdan sakla Levh-i dilimi nakfl- hevâdan sakla Tevfikin edüp ruh- sevâba rehber fieh-râh- fleriatda hatadan sakla diye dua eder. Afyonlularca çok sevilen bu hâkim Afyon dan ayr l rken de flöyle der: Bihamdili llah zemân m hüsn-i suretle hitâm buldu Muvaffak etdi Mevlâ her umûrum nik-nâm buldu (Bk. Edip Ali Bak, fier iye Sicillerine Göre Afyonkarahisar da XVII, XVIII. As rlarda Meçhul Halk tarihinden Yapraklar, Afyon, 1951, s.119.) Mehmet Sar da Afyon a geliflini flöyle dile getirir: Hizmet için biz Afyon a, geldik baflkent Ankara dan Sözümüz hak yüzümüz ak etsin bizim tek Yaradan Anadolu nun Kilidi AFYON 321

Ayr ca Afyon, tarihin en eski milletlerinden olan Türk milletinin, barbar topluluklarca tarihten silinmek istendi i bir zamanda, Kurtulufl meflalesinin yak ld, Büyük Taarruzun bafllat ld, Kocatepe nin destanlaflt bir yer olmas sebebiyle de Türk tarihinde, Türk edebiyat nda ve Türk kültüründe ayr bir yere sahiptir. flte bu topraklarda bilim, sanat ve edebiyat alan nda yüzlerce güzide flahsiyet yetiflmifl ve çok de erli eserler meydana getirilmifltir. Eskilerin söyledi i fierefü l mekan bil mekin sözü, bir flehrin flerefinin orada yetiflip yaflayan k ymetli insanlarla ortaya ç kaca n anlat r. Afyonkarahisar bu yönüyle oldukça zengin ve flerefli bir flehrimizdir. Ancak, bu flahsiyetlerin, ilim ve sanat adamlar n n meydana getirdi i eserlerin ve edebiyat n derinli ine incelenmesi, elde bulunmayan belgelere ulafl larak de- erlendirmelerinin yap lmas uzun bir zaman alacakt r. Biz bu çal flmam zda, bize tan nan imkan, zaman ve kitapta ayr lan sayfa s n r içinde bugüne kadar yapt m z çal flmalara ve elde etti imiz yeni materyallere göre Afyonkarahisar n edebiyat n Eski Edebiyat, Halk Edebiyat ve Yeni Edebiyat bafll klar alt nda k sa ve öz olarak de erlendirip bize ayr lan sayfan n s - n r n aflmamak için flâir ve yazarlar n sadece adlar n verdik. Çal flmam za bir de konumuzla ilgili olarak Bibliyografya eklemeyi uygun gördük. A) Eski Edebiyat Ad eski, özü edebî ve ebedî bir edebiyat. fiekli, türü, vezni yabanc, içeri i, Osmanl yani Müslüman-Türk olan edebiyat. Güzelli i zorlu un arkas nda gizlenen, mânây kelimelerin derinliklerinde saklayan zor ama zengin ve engin bir edebiyat. limli, sanatl, ahlâkl, edepli bir edebiyat. K sacas kabu u yabanc, özü biz olan, bizim olan edebiyat, eski edebiyat... Ahterî, Sultan Dîvânî, Abdurrahim M srî (nâm- di er Abdurrahim Karahisarî), Hasan Karahisarî, Pendârî, Beyânî, Askerî, Râflid, Feyzî, Vehbî, Adanal Ziya gibi pek çok yazar ve flâir Afyonkarahisar bu alanda temsil eden simalardan baz lar d r 2. fiuarâ Tezkirelerine, taflral olduklar için giremeyen, haklar nda afla da bilgi verilecek bu flâirler, Eski Edebiyat m z n zirvedeki flâirlerini aratmayacak derecede bu edebiyat n inceliklerine, sanat na, veznine ve diline vâk f olduklar - n yazd klar fliirlerde ve divanlarda göstermifllerdir. Selçuklular ve Osmanl lar zaman nda önemli bilim ve kültür merkezlerinden olan Afyonkarahisar da yüzlerce y l, onlarca medresede ilim meflk edilmifl, buralardan yüzlerce bilim adam yetiflmifltir. Mesela bu medreselerden sadece birisi olan Hisarard Medresesi, Selçuklu döneminde Sultan I. Alaaddin Keykubat zaman nda onun Lalas Emir Bedrettin Gevhertafl taraf ndan yapt r lan, Selçuklu ve Osmanl döneminde bir çok ünlü ilim ve sanat adam - n n yetiflti i yer olan bilim merkezidir 3. Bilimin oldu u yerde edep ve edebiyat vard r. Bilimin ve edebiyat n oldu u yerde sanat ve kitap vard r. Bunun en güzel ispat ülkemizin çeflitli flehirlerinde bulunan kütüphanelerde yüzlerce el yazma eserin Afyonkarahisarl bilim adamlar na, edebiyatç lara ve hattatlara ait olarak kay tl bulunmas d r. Afyonkarahisar n edebiyat zenginli ini anlamak için bu kütüphanelerden sadece Afyon Gedik Ahmet Pafla l Halk Kütüphanesi ndeki el yazma eserlere göz 2 Afyonkarahisarl Divan fiâirleri bafll kl bir çal flmam z devam etmektedir. 3 Bk.Kâmil fiahin, Afyon da ki Selçuklu Medresesi, IV.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.233. 322 Anadolu nun Kilidi AFYON

atmam z yetecektir 4. Söz konusu kütüphanedeki yüzlerce el yazma eserden birço u Afyonlu âlim, flâir, yazar ve hattata aittir. Mesela 1586 da yaz lan Ahterî-i Kebir(03 Gedik 17521) 5 ve 1562 de yaz lan Ahterî-i Sagîr(03 Gedik 17528) Ahterî Mustafa b. Ahmet Karahisârî ye; Vahdetnâme(03 Gedik 21899) Abdurrahim Karahisârî ye; Mecmûatü l-meflk(03 Müze 2502) Ahmet Karahisârî ye; 1887 de yaz lan Dîvân(03 Gedik 20668) Çizmecizâde Ali Feyzî Karahisârî ye; Dîvân(03 Müze) Mehmet Fikrî Hoca ya; 1702 de yaz lan Hâfliye alâ fierh Risâle fî lmi Âdâbi l-bahs(03 Gedik 17662/2) Fâz l Karahisârî ye; 1540 ta yaz lan fiâmili l-luga(03 Gedik 17524/2) Hasan b. Hüseyin Karahisârî ye; Ravnaku t-tefâsir fî Hakki l- Enbiyâ(03 Gedik 17181) Mehmet b. Necip Karahisârî ye; 1889 de yaz lan Mev ize-i Kâbisîye(03 Gedik 17195) Mûsâ b. Mehmet Karahisârî ye; 1651 de yaz lan fierh-i Dîbâce-i Gülistân(03 Gedik 17755) Mevlânâ Rüfldî Karahisârî ye ait eserlerdir. Yine ayn kütüphanedeki pek çok yazma eserin hattat n n Afyonkarahisarl olmas ilmin, sanat n ve edebiyat n Afyonkarahisar da ulaflt mertebeyi gösterir. Meselâ Kûtü l-kulûb(03 Gedik 18368/1), fierhu Ta limi l-müte allim(03 Gedik 18368/2), Minhacü l-müte allim(03 Gedik 18368/3), kâzu n-nâ imîn ve fhâmü l-kâs rîn(03 Gedik 18368/4), Risâle fî Hakki Vâlideyi n-nebî(03 Gedik 18368/5), Risâle fî Beyâni r- 4 Afyon Gedik Ahmet Pafla l Halk Kütüphanesi nde bulunan, maddî ve mânevî de eri Afyon için çok büyük olan yazma eserler ne yaz k ki bütün giriflimlerimize ra men Afyon dan ç km fl ve 2000 y l nda Ankara daki Millî Kütüphane ye götürülmüfltür. 5 Parantez içindeki bu bilgiler yazmalar n kütüphane numaralar d r. Bu yazma eserlerle ilgili daha genifl bilgi için bk. Türkiye Yazmalar Toplu Katalo u 03-Afyon li Yazmalar Katalo u(gedik Ahmed Pafla l Halk Kütüphanesi, l Müzesi ve Dinar lçe Halk Kütüphanesi), Kültür Bakanl Yay., Ankara, 1996. Rûh(03 Gedik 18368/6), Risâle fî Tahkki Ta ribi l-kelimeti l- Acemiye(03 Gedik 18368/7), Risâle fî Ahvâli l-k yâme(03 Gedik 18368/8) adl eserler 1813-1814 te sülüs hatt ile Ali Feyzî b. Osman n hatt yla; Delâ ilü l-hayrât ve fievâriku l-envâr(03 Gedik 20667) 1837 de ve Kitâb- Ed iye(03 Gedik 20666) harekeli nesih hatt ile Çizmecizâde Süleymân Vehbî b. Osmân n hatt yla; Risâletü l-k yâsiye(03 Gedik 18184/25) talik hat ile, fierhu r- Risâleti l-k yâsiye(03 Gedik 18184/24) talik hat ile Abdurrahman Necâtî Karahisârî nin hatt yla; H rzu l-emânî ve Vechü t-tehânî (03 Gedik 17562/1) 1434 te Ahmet b. Âdil b. Sinan Karahisârî nin hatt yla; Elfiye fi n- Nahv(03 Gedik 17759/3) harekeli nesih hat ile 1876 da Ali b. Hasan Karahisârî nin hatt yla; Et-Tezhîb fî fierhi t-tehzîb(03 Gedik 17624) Avnî Karahisârî nin hatt yla; El- Muhtasar(03 Gedik 18070) talik hat ile Cafer b. Osman Karahisârî nin hatt yla; zhârü l- Esrâr(03 Gedik 17812), Risâletü l- stiâre(03 Gedik 18369/3) nestalik hatt ile, Kasîdetü Yakûlü l- Abd(03 Gedik 18193/5), Telhîsu l- Miftâh(03 Gedik 18193/6), Ferâidü l-fevâ id li-tahk ki Ma âni l- sti âre(03 Gedik 18193/8), El- Alâka(03 Gedik 18193/9), Netâ icü l-enzâr ve Muhassalu Ekâri l-efkâr(03 Gedik 18193/10), Hâfliye alâ fierhi Ferâ idi l-fevâ id li-tahk ki Ma ânî l- stiâre(03 Gedik 18193/12), Kitâbü l-îsâgocî(03 Gedik 18193/13) nesih hat ile, Hâf z Ahmet Rüfldi b. Abdullah Karahisârî nin hatt yla; Penc Bâb(03 Gedik 18321) ran taliki hatt ile Hâf z Mevlüd Karahisârî nin hatt yla; fier-i Dibâce-i Gülistân(03 Gedik 17755) talik hatt ile Mahmut Binali Karahisârî nin hatt yla; Mesâbihu s- Sünne(03 Gedik 17467) celi nesih hatt ile Mûsâ Kadir Karahisârî nin hatt yla; El- Misbâh fi n-nahv(03 Gedik 17988/2) Mehmet Karahisârî nin hatt yla; Risâle fi lmi l- Edeb(03 Gedik 18113/30) talik hatt ile, Anadolu nun Kilidi AFYON 323

Dav u l-ma âli fi fierhi Bed i l-emâli(03 Gedik 18113/1), El-Kasidetü n-nûniye(03 Gedik 18113/3) sülüs hatt ile, Tercemetü l Kasideti n-nûniye(03 Gedik 18113/4) talik hatt ile, Kasidetü Yakûlü l-abd(03 Gedik 18113/2) Mûsâ Kâz m Karahisârî nin hatt yla; El-Vâfiye fi fierhi l-kâfiye(03 Gedik 17816) Osman b. Halil Karahisârî nin hatt yla yaz lm fl eserlerdir. Afyonkarahisar daki medreselerde de çok k ymetli edebî ve ilmî eserler yaz lm flt r. Meselâ Taflköprî-zâde Ahmed b. Mustafa n n Risâle fi lmi Âdâbi l-bahs(03 Gedik 17663/1) ve fierhu Risâle fi lmi Âdâbi l-bahs (03 Gedik 17663/2) adl eserleri 1754 te Mehmed b. Musâ n n nesih k rmas hatt yla mâret Medresesi nde; Mehmed b. Hamza Fenârî nin el Fevâidü l-fenârîye(03 Gedik 18422/4) adl eseri 1751 de ve Muhammed b. Muhammed er-râzî et-tahtânî nin Tahrîru l-kavâ idi l-mant kye fi fierhi r-risâleti flfiemsîye(03 Gedik 18422/3) adl eseri 1754 te Abdurrahman b. smâil in talik hatt yla Karahisar Yeni Camii Medresesi nde; Birgili Mehmed b. Pîr Ali nin Dürrü l-yetîm(03 Gedik 17571/1) adl eseri Ahmed b. Cafer in nesih hatt yla 1749 da Gedik Ahmed Pafla Medresesi nde; Dâvud b. Mehmed Karsî nin S fât- lâhîye(03 Gedik 18369/5) adl eseri Ahmed b. Ahmed b. Abdullah n nesih hatt yla 1818 de Karahisar maret-i Cedîd Medresesi nde; Muhammed b. Hüseyn el- Âmilî nin Hulâsatü l-hisâb(03 Gedik 17206) adl eseri 1704 te Gedik Ahmed Pafla Medresesi nde yaz lm fl eserlerdendir. Bunlardan baflka daha bir çok yazma eserin Afyonkarahisar da yaz ld, yine Gedik Ahmed Pafla l Halk Kütüphanesi ndeki yazma eserler incelendi inde anlafl lmaktad r 6. 6 Türkiye Yazmalar Toplu Katalo u 03 te 2, 84, 121, 377, 409, 520, 585, 717, 880, 972 numara ile kay tl yazmalar bunlardand r. Afyonkarahisar da edebiyat n, özellikle Osmanl lar zaman nda ilimle birlikte geliflti ini, baflta Mevlevihane olmak üzere çeflitli medreselerde büyük âlimlerin ve edebiyatç lar n yetiflti ini, emsallerinden geri kalmayacak derecede baflar l olan bu âlim, yazar ve flâirlerin eserlerinin Afyonkarahisar s n rlar d fl na ç karak baflka âlim, flâir ve yazarlar da tesiri alt na ald n ve bunlar n üzerinde çeflitli çal flmalar n yap ld - n söyleyebiliriz. Bu eserlerin bafl nda hiç flüphesiz Ahterî(Ahterî Mustafa b. Ahmet Karahisârî)nin Ahterî-i Kebir ve Ahterî-i Sagîr adl sözlükleri; Abdurrahim M srî-karahisârî in Vahdetnâme si ve Minyetü l-ebrâr ve Gunyetü l Ahyâr ; Abdülhâlim Molla n n Kur an- Kerim Tefsiri, Miftah al-ulüm u ve Dürer ü Güher i; Alaaddin Ali Esved Karahisârî(Karaca Hoca)nin Vikayetü r-rivayetü n-fi l-mesaili l-hidaye si ve Kenzü l-envar ; Ebherî Baba n n 1264 te yazd Felsefî eseri Elhidâye si, 1300 de yazd sa uci adl eseri; Hamza Efendi nin fierhü l-menâr ve 1371 de yazd Mühimmâtü l-kudât ;Hasan Karahisârî( mado lu)nin Farsça dan Türkçe ye çeviri bir lügat olan fiamilü l-lügat ; Hüseyin Efendi(Dinârî) nin Hafliye-i Kazimi ve Hafliye-i Celâl adl eserleri; Kas m b. Muhammed in rflâdü l Mürideyn ile l-murâd isimli tercümesi; Mehmet b. Necib-Karahisârî nin Revnaku t-tefâsir i ve Cevâhirü l-mevâ iz ve l-âsâr ve Zevâhirü n-nesâyih ve l-âsâr ; Mehmet Muhittin in fierh-i Âlî-yi Mevlâ, fierh-i Avrâd- Zenniye, fierh-i Fususü l-hâkim i; Mehmet Said Efendi(Seyyid)in fierh-i Âdab- Gelenbevî si; Mevlânâ Haydar Karahisârî nin fierhü l Menâr ; Mevlânâ Kas m n rfladü l-müridin le l- Murad ; fiâir brahim in Halvetî Tarikati nin âdab ve erkân n anlatan Kitab- Miskin Nikap ; Ali Feyzî Efendi(Karahisârî)nin Mevlânâ n n Evrâd- fierif inin Türkçe ye 324 Anadolu nun Kilidi AFYON

çevirisi olan ve 1844 te bas lan Tercüme-i Sugra(Küçük Tercüme) adl eseri; Mahmut Esad Efendi nin bas lan ve ders kitab olarak okutulan Telhis-i Usül-i F k h ve Tarih-i Din-i slâm ; Osman Raflid(Çizmecio lu)in Dîvân ; Mehmet Ali Feyzî(Çizmecio lu)nin Dîvân ; Çizmecizade Vehbi Efendi nin kendi hatt yla yazd Mevlid-i fierifi Tesdisi 7 gibi eserler gelir. Afyon, Konya dan sonra Mevlevili in ikinci büyük merkezidir. Bunda en büyük pay anne taraf ndan Hz. Mevlana ya, mensup ve Abâ-pûfl Bâlî Çelebi nin o lu olarak M.1440 y l nda Afyonkarahisar da do an Mehmet Çelebi nindir. Ad Mehmet, lâkab Dîvâne ve Dîvânî, mahlas Semâî olan bu zât, Afyonkarahisar da kendisi gibi bir çok kuvvetli divân flâirinin yetiflmesinde de önemli rol oynam flt r. Mehmet Çelebi Afyonkarahisar da kurup gelifltirdi i bu Mevlevihanede 8 uzun y llar Afyonlulara dostlu u, kardeflli i, sevgiyi, sayg y, çal flmay, ilmi, edebi anlatt. O bir dava ve fikir adam idi. En büyük gayesi, temelinde bilim, birlik, çal flma, insan sevgisi ve sayg s bulunan slâmiyet in özünü, hurâfelerden, bilim d fl düflüncelerden soyutlayarak insanlara anlatabilmekti. Böyle oldu u içindir ki fliirlerindeki dili halk n anlayabilece i sadeliktedir. Arapça ve Farsça dillerini de çok iyi bilmesine ra men ondaki bu sadelik, sanat n ve veznin ikinci planda kal fl iflte onun bu gayesindendir. Sultan Divâni nin hayat ve fliirleri incelendi inde dikkat çeken bir husus gönül ve aflkt r 9. Gerçekten 7 Bk. Mehmet Sar, Çizmecizade Vehbî ve Mevlidi, V.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri (13-14 Nisan), Afyonkarahisar, 2000, s.434; Mehmet Sar, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon Kocatepe Ü. Yay., Afyon 2003, s.84. 8 Afyonkarahisar Mevlevihanesi ile ilgili bilgi bu eserde baflka bir yaz da verilecektir. 9 Bk. Mehmet Sar, Sultan Semâ î nin fiiirlerinde Gönül, VI.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri (10-11 Ekim), Ankara, 2003, s.319; Mehmet Sar, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon Kocatepe Ü. Yay., Afyon 2003, s.189. de o, Yunus Emre gibi Hac Bayram- Velî gibi, dedesi Mevlâna gibi bir gönül sultan - d r. Sultan Divani, çok sevilmifl, sözleri dinlenmifl ve kendisine büyük bir sayg duyulmufltur. Özellikle Afyonkarahisar da insanlar ayd nlatm fl fiuhudî Dede, Safayi Dede, Sad kî Dede, Safî Ahmed Dede, Dervifl Samti, Melâmi Dede, Siyahi Dede gibi âlim ve flâirleri yetifltirmifltir 10. Bunlardan baflka, afla da hayatlar hakk nda bilgi verece imiz daha pek çok Afyonkarahisarl dîvân flâiri vard r 11. Afyon da flâir ailesi olarak bilinen Çizmecizadeler den Süleyman Vehbî(ö. 1840), Osman Râflid(ö.1897), Ali Feyzî(ö.1893) ve Ahmed Vehbî (ö.1937) de Afyonkarahisarl divân flâirlerindendir. Divan edebiyat n n ve halk edebiyat n n türlerini, flekillerini ve vezinlerini birlikte kullanan, divan tarz fliirleri yan nda âfl k tarz fliirleri de bulunan Vehbi yi, hem divan edebiyat nda hem de halk edebiyat nda de erlendirmek mümkündür 12. Çizmecizade Vehbi Efendinin Mevlid-i fierifi Tesdisi bafll kl Mevlid, Vehbi nin kendi hatt yla yaz lm fl bir eser olup, Süleyman Çelebi Mevlidi nin baz beyitlerinin tesdis edilmesinden ibarettir. Vehbi Mevlidi, flâirin kendi hatt yla oluflturdu u yazma bir defter halinde Afyon Müftülü ü Kütüphanesinde ba fl yoluyla elde edilmifl olarak 346-ll77 numara ile kay tl d r ve yeni harflerle de yay mlanm flt r 13. Divan 10 Bk. Mehmet Sar, Sultan Dîvânî nin Edebî fiahsiyeti, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon Kocatepe Ü. Yay., Afyon 2003, s.76. 11 Afyonkarahisarl Dîvân fiâirleri bafll kl bir çal flmam z devam etmektedir. 12 Bk.E. Ali Bak, Afyon da Bir fiâir Ailesi, Ankara, 1942, s.57;.ünver, Nasratt no lu, Afyonkarahisarl fiâirler, Yazarlar, Hattatlar, Ankara, 1971 s.79; Turan Akkoyun, Ömer Fevzi Atabek ve Afyon Vilayeti Tarihçesi, Afyon, 1997, s.287;.ünver Nasratt no lu, Afyonkarahisarl fiâir Çizmecio lu Vehbi, Ankara, 1981. 13 Mehmet Sar, Çizmecizade Vehbî ve Mevlidi, V. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri (13-14 Nisan), Afyonkarahisar, 2000, s.434; Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon Kocatepe Ü. Yay., Afyon 2003, s.84. Anadolu nun Kilidi AFYON 325

edebiyat flâirlerini aratmayacak derecede, aruz ölçüsüyle çok baflar l gazeller yazan Vehbî manzumelerinde, ayn mazmunlar sade bir dille ifllemesini bilmifltir.vehbi hece ölçüsüyle yazd âfl k tarz fliirlerinde de çok baflar l d r. Karacao lan and ran Turnalar fliiri, büyük bestekâr Fehmi Tokay taraf ndan hüzzam makam nda bestelenen Bülbül fliiri ve Afyon Yang n Destan 14 bunlardan baz lar d r. B) Halk Edebiyat Özü bir, sözü bir; flekli de, türü de, vezni de, dili de bizim olan Türk ün olan, öz mal m z öz edebiyat m z Halk Edebiyat. Türk ün tarih sahnesine ç kt andan itibaren onunla bir olmufl, do umunda ölümünde, dü ününde afl nda, zikrinde ibadetinde, Türk ün sevgisini, nefretini, aflk - n, ibadetini, savafl n bar fl n anlatm fl, saz ile sözü ile Türk ün mal halk edebiyat. Türküleri, destanlar, masallar, efsaneleri, a tlar ve Harâbî, Türâbî, Hicâzî, Salih Dehfletî, Âfl k Zülâli, Kalac kl Hakk, Fikrî, Yoksul Dervifl(fiemsettin Kubat), Asl Bac (Münevver Tolun), Fak Eder gibi ozanlar ile Afyonkarahisar Halk Edebiyat, di er flehirlerimizin birço undan zengin bir yap ya sahiptir. Afyon halk edebiyat n n zenginli ini gösteren bir husus da Afyon GAP l Halk Kütüphanesi ndeki cönklerdir. Cönk, uzunlamas na aç lan s rt dar, eni genifl bir kitap türü olup içinde halk edebiyat flâirlerinin fliirleri bulunur. Cönkler halk edebiyat nda hangi flâirlerin hangi fliirlerinin halk aras nda çok sevildi ini de gösteren belgelerdir. Afyon GAP l Halk Kütüphanesi ndeki ve Ankara Milli Kütüphanedeki baz cönklerde Yunus Emre, Niyazi 14 Bk. Yard. Doç. Dr. Mehmet Sar, fiâir Çizmecizâde ve Afyon Yang n Destan, AKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.1, S.1, Afyon, 1999, s. 251;, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.66. M srî, Âfl k Ömer, Cevrî, Fuzulî gibi flâirlerin yan nda Afyonkarhisarl halk flâirlerinden Dehfletî, Harabî, Türabî, Vehbî, Feyzî gibi flâirlerin fliirlerinin bulunuflu da Afyon halk edebiyat n n zenginli ini gösterir 15. Bünyesinde yüzlerce y ldan beri Türkmen, Yörük, Çerkez, Karaçay kültürlerini bar nd ran ve kaynaflt ran Afyonkarahisar n halk edebiyat daha pek çok yönden zengin ve renklidir. Henüz üzerinde genifl kapsaml ciddî bir çal flma yap lmayan Afyonkarahisar halk edebiyat ürünlerinden türküler, destanlar, a tlar, efsaneler, üzerinde ayr ayr durulacak birer çal flma konusudur. 1) Türküler Bizi biz yapan bütün de erleri bünyesinde toplayan, binlerce y ldan beri Türk ün sevgisini, aflk n, st rab n, ac s n, hasretlik duygusunu, vatan ve tabiat sevgisini, do umunu-ölümünü, dinî ve millî günlerini, dü ününü derne ini, kahramanl n, yi itli ini, savafl n, bar fl n, k tl k, deprem, yang n gibi geçirdi i afetleri bünyesinde tafl yan türkülerimiz Bedri Rahmi Eyübo lu nun dedi i gibi Ana sütü kadar temiz//ana sütü kadar candand r bize. Afyonkarahisar da türküler bak m ndan çok zengin yörelerimizden birisidir. Karahisar Kalesi, Al Fadimem, All Gelin Taflbafl n Yol Eder, Dam Bafl na Asagoymufl Galb r, Haydi Güzelim, Hatçem Ç km fl Gül Dal na Cevizin Yapra Dal Aras nda, Çemberim Dalda Kald, Evim Kireç Tutmuyor, Haydi Güzelim, Su Gelir Güldür Güldür gibi Afyonkarahisar türküleri yurdun dört bir yan nda 15 Bk. Türkiye Yazmalar Toplu Katalo u 03-Afyon li Yazmalar Katalo u(gedik Ahmed Pafla l Halk Kütüphanesi, l Müzesi ve Dinar lçe Halk Kütüphanesi), Kültür Bakanl Yay., Ankara, 1996. Milli Kütüphane Yazmalar Katalo u(cönkler)-vii-ankara, 2002. 326 Anadolu nun Kilidi AFYON

söylenilen türkülerimiz içinde ilk s ralar alan türkülerdendir 16. 2) Efsaneler ve Menk beler Bir çeflit anonim halk hikayesi olarak de erlendirilen ve anlat lan olaylarla halk terbiye etmeyi, toplumsal birlikteli e katk - da bulunmay, dinleyenlere k ssadan hisse ç karmay amaçlayan efsane ve menk - beler, halk aras nda eskiden beri söylenegelmifllerdir. Afyonkarahisar efsane ve menk belerinde ifllenen konularda a rl kl olarak Anadolu, Ay ve Günefl, Hayvan, Tafl kesilme, Yalanc l k, Rüya, Gaipten Duyulan Ses, Tükenmeyen yiyecek, A aç-kuru a aç, Su motiflerinin ifllendi i görülür. Afyonefsaneler ve menk beler bak m ndan da zengindir. Ancak bunlar n büyük bir k sm henüz derlenmemifltir 17. 16 Genifl bilgi için bk. Osman Attila, Afyonkarahisar Türküleri; Ankara, 1957; Niyazi Y lmaz, Afyonkarahisar Türküleri ve Dili, Ankara, 1988; Naz m Bursal o lu, Afyonkarahisar Yöresi Türküleri, 1992; Niyazi Y lmaz, Afyonkarahisar Sand kl da Kültür ve Sanat, Ankara, 2001; Niyazi Y lmaz, Afyonkarahisar Türkülerinin Edebî ve Mus kî Örgüsündeki San at ve Estetik Yap, IV. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.98; Ö. Faruk Yald zkaya, Emirda Türküleri, IV. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.164; Rabia Kocaaslan Uçkun, Afyonkarahisar da Türküler, Ninniler ve Maniler, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s.105; Niyazi Y lmaz, Afyonkarahisar Türkülerinde Dil, Temalar ve Motifler, 1 Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1990, s.33; Naz m Bursal o lu, Afyonkarahisar Türkülerimiz ve Mahalli lahilerimiz, 1 Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1990, s.47; Hayrettin vgin, Afyonkarahisar Emirda n Fadik Türküsü Üzerine, 2 Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri,Afyon, 1991, s.26. 17 Genifl bilgi için bk..ü.nasratt no lu, Afyonkarahisar Efsaneleri, Ankara, 1973; M.Seçkin-M.S. Aygen, Afyon da Dilek ve Adak Yerleri, Afyon, 1986; Mehmet Ayd n, Bayat ve Afyonkarahisar Çevresinde Yaflayan Halk Söylenceleri, 2. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri(3-4 May s 1991), Afyonkarahisar, 1992, s.37; Saim Sakao lu, Afyonkarahisar Efsanelerindeki Baz Motifler Üzerine, 3. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri(22-24 Ekim 1993), Afyonkarahisar, 1994, s.94; Mehmet Yard mc, Afyonkarahisar Efsanelerindeki Rüya, Gaipten Duyulan Ses, Tafl Kesilme Gibi Benzer Motif Tafl yan Efsanelerin Yay lma Alanlar, V. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri(13-14 Nisan 2000), Afyonkarahisar, 2001, s.150; Ercan Kayayerli, Çay Halk Efsanelerinin Türk Efsane Kültüründeki Yeri, V. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri(13-14 Nisan 2000), Afyonkarahisar, 2001, s.159; Latif Dafldemir, Afyonkarahisar Efsaneleri, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s.91. 3) Masallar Anonim halk edebiyat n n baflta gelen ürünlerinden birisi de masallard r. Adalet, do ruluk, iyilik, ahlak, kahramanl k, yi itlik gibi bütün inanç ve kültürlerde kabul gören evrensel konular n ele al nd masallar, toplumlar n geçmiflteki yaflay fllar, örf, gelenek ve görenekleri, yaflad klar çevre, inançlar ve kültürleri hakk nda bilgiler bulunan belgelerdir. Genelde bütün yörelerimizde anlat lan masallar benzerlik arz ederse de, anlat c n n yaflad çevreden ilave etti i unsurlar sebebiyle küçük farkl l klar görülebilir. Bir k sm derlenmifl ve üzerinde çal flma yap lm fl olan Afyonkarahisar masallar, bölgesel özellikleri yan s ra genelde Dede Korkut Hikayelerindeki anlat fllar ve temalar tafl r. Afyonkarahisar Halk Edebiyat masal bak m ndan da zengindir 18. 4) A tlar slamiyet ten önceki devirlerde sagu denilen a t, sevilen birinin ölümü üzerine onun iyiliklerini, güzelliklerini ve ard ndan duyulan ac y dile getiren söz veya okunan ezgidir. Anadolu da çok yayg n olan a t gelene i zengin bir kültüre ve engin bir tarihi sahip olan Afyonkarahisar da özellikle de Emirda Türkmenleri aras nda çok yayg nd r 19. Bu a tlarda halk n çekti i çileyi, yaflad st rab, ak tt gözyafl n, gönlünün derinliklerindeki atefli bütün 18 Bk. M.S.Aygen, S. Bozok, H.Genç, Afyonkarahisar Masallar, Afyon, 1983; Mehmet Özçelik, Afyonkarahisar Masallar Üzerine Bir Araflt rma, Selçuk Ü. S.B.Enst. Türk Dili ve Ed. Ana Bil. Dal Doktora Tezi, Konya 1993; Abdullah fiengül, Afyonkarahisar Masallar, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s.83. 19 Bk. Ömer Faruk Yald zkaya, Emirda Yöresi Türkmen A tlar, zmir, 1992; Yard. Doç. Dr. Do an Kaya, Emirda Yöresi A tlar n n Yap s, IV.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.281. Anadolu nun Kilidi AFYON 327

ç plakl ve samimiyetiyle görmek mümkündür 20. 5) Destanlar Destanlar n Afyon edebiyat nda ayr bir yeri vard r. Halk aras nda Dünya fethedilir ama, Afyonkaahisar kalesi fethedilemez diye zikredilen Afyonkarahisar kalesi 21, tarihe damgas n vurmufl çeflme, kervansaray, köprü gibi tarihî eserleri, tarihte geçirdi i deprem, yang n, kaza gibi do al afetler, Afyon flehri, Çi iltepe, Kocatepe gibi tepeleri, ilçeleri, mevsimler, güzeller, flehitler, Afyon turizmi, Afyon un kurtuluflu, haflhafl ve di- er baz ürünleri üzerine söylenmifl ve yaz lm fl bir çok destan vard r. 22 Bunlardan birisi Çizmecizade Vehbi nin 1318(1902) y - l nda Afyonkarahisar da vuku bulan yang - n anlatan Yang n Destan d r. Elli iki dörtlükten oluflan bu destandan yaz ld döneme ait Afyon la ilgili tarihî, siyasî, iktisadî ve kültürel pek çok bilgi edinmek mümkündür. lk defa tamam Afyon Gedik Ahmet Pafla l Halk Kütüphanesi ndeki yazmalar aras nda bulunan 13916 numaral Cönk ten faydalan larak yeni harflere aktar l p yay mlanm flt r. Millî veznimiz olan hecenin 6+5 durakl flekliyle yaz lan destana göre yang n 50 saat sürer, evleri-konaklar kül eder. Yang nda Mevlevî Dergah da yanar. Yang n söndürmek için zmir den asker gelir. Padiflah Abdülhamit Han stanbul dan yiyecek, erzak ve para gönderir. 2 bin Osmanl liras, 60 vagon yiyecek-erzak, 300 çad r gelir. H d rl k a ç kan halk n ard ndan baz ya mac lar ve h rs zlar ortaya 20 Bk. Ömer Faruk Yald zkaya, Emirda Yöresi Türkmen A tlar, zmir, 1992; Ömer Faruk Yald zkaya, Emirda Yöresi A tlar 1 Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1990, s.122. 21 Bk. Dr. Mehmet Önder, Afyon un Fetih Destanlar, IV.Afyonkaahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.1. 22 Bk. fiiir Diliyle Afyonkarahisar I, hzl. Mehmet Sar, AKÜ Yay., Afyon, 2000. ç kar. Eskiflehir, Uflak ve Konya dan yüzlerce insan yard ma gelir. Yang nda 4 cami, 3 dergah, 1 dershane, 1 kilise, 1 karakolhane, 2 hamam, 1 hal imalathanesi, 28 dükkan, 15 f r n ve 1800 ev yan p kül olur. Nice canlar n, ambarlarda tah llar n yand bu yang nda zâyiat 10 milyona ulafl r. 23 C) Yeni Edebiyat Her fleyimizi yeniledi imiz, yüzümüzü ça dafl dünyaya çevirdi imiz, kafam z ve kalbimizi Bat yla hemhâl k ld m z edebiyat, Yeni Edebiyat. Gazete, roman, tiyatro, öykü ile yeni ufuklar arad m z, hareketli, sanc l, de iflimler ve aray fllarla dolu, flimfleklerin çakt, karanl klar n ayd nland edebiyat, Yeni Edebiyat. Afyonkarahisar edebiyat bu dönemde de Ahmet Cevat Pafla, Osman Özkifli, Cevat fiakir Kabaa açl, Osman Attila, Kamil Miras, Osman Nebio lu, Edip Ali Bak, Ali Türk Keskin, Ali Yürük, Alper Aksoy, Ahmet Tunca, brahim Ulvi Yavuz, Nedret Gürcan gibi yazar ve flâirleri ile çok zengin bir flehrimizdir. 1) Gazete ve Dergiler Afyonkarahisar Yeni Edebiyat nda Gazete ve Dergiler ayr bir önem tafl r. Afyon da Nur Mecmuas, Afyon Gençli in Sesi Gazetesi, Beldemiz Dergisi, Birlik Gazetesi, Bolvadin Gazetesi, Cop Gazetesi, Ege Ekspres Gazetesi( zmir), E ridir Ekspres Gazetesi, Emirda Dergisi(Eskiflehir), Haber Gazetesi, nk lap (Afyon) Gazetesi, Kocatepe, Nilüfer Dergisi (Bursa), Odak Gazetesi, Türkeli Gazetesi, Taflp nar Dergisi, Vatandafl Gazetesi(Dinar), Yeflil Çay Gazetesi(Çay) baflta gelenlerdir. flte bu dergi ve gazetelerde fliirlerini, öykülerini ve 23 52 dörtlükten oluflan destan n yeni ve eski harfli metni için bk. Bk. Mehmet Sar, fiâir Vehbi Çizmecizade ve Afyon Yang n Destan, AKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.1, S.1, Mart 1999, s.251; Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon Kocatepe Ü. Yay., Afyon 2003, s. 6. 328 Anadolu nun Kilidi AFYON

24 Muzaffer Bayar, Taflp nar Dergisi Bibliyografyas, Ege Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyat Bölümü Bitirme Tezi, zmir, 1993. 25 zzet Hilmi, Taflp nar, Taflp nar Dergisi, C.1, S.2, 19 Birinci Kanun 1932, s. 38. 26 Taflp nar Yollar nda, Taflp nar Dergisi, C.1, S.1, 19 Birinci Teflrin 1932, s.1. 27 Süleyman Hilmi, Taflp nar, Taflp nar Dergisi, C.1, S.2, 19 Birinci Kanun 1932, s.38. yaz lar n neflretmek suretiyle pek çok yazar ve flâir yetiflmifltir. Hiç flüphesiz bunlar n bafl nda Taflp nar Dergisi gelir. Ülkemizde Cumhuriyetin kuruluflundan sonra halk n ayd nlanmas düflüncesiyle pek çok flehirde kurulan Halkevleri taraf ndan kültür, edebiyat, folklor a rl kl dergiler ç kart lmaya bafllan r. Bunlardan birisi de, Afyon Halkevi taraf ndan ç kar lan Taflp nar Dergisi dir. 24 Yay n hayat na 19 Birinci Teflrin 1932 de bafllayan ve mtiyaz Müdürü Eflatun Cem Güney olan Dergiye Taflp nar ad n, Afyon mebusu Ali Çetinkaya verir 25. Derginin ilk bas m, Afyon Do an Matbaas nda gerçeklefltirilir. Derginin ilk say s ndaki, Taflp nar Yollar nda 26 bafll kl önsözde, derginin yay n hayat na at l fl amaçlar ve gerçeklefltirilmeye çal fl lacak hedefler anlat l r. Derginin ad olan Taflp nar hakk nda da Süleyman Hilmi bir yaz yazar. 27 1932-1950 y llar aras nda ç kan Taflp nar Dergisi ndeki belli bafll yazar kadrosu flöyledir: Eflatun Cem Güney (Folklor, Kültür, Edebiyat); M. Zihni Ayar (Hikâyeci); Halit Niyazi (Folklor); Ahmet Zeki (E itim, E itim Meseleleri); Sami smail (Gezi Yaz s, Hat ra); Tahir Hayrettin (Dil, nk lâp Yaz lar ); zzet Ulvi (Makale); Haydar (Gezi Yaz s, Hat ra); M. Ali Tevfik (Tenkit, Makale); Musa Kaz m (Makale); Afyon Mebusu Ali Çetinkaya (Makale); Süleyman Hilmi Gönçer (Memleket Tetkikleri, Afyon Tarih ve Kültürü Üzerine Araflt rmalar); Yusuf Mazhar (Makale, nceleme); Ahmet Faz l (E itim Meselesi, Ö retim Metotlar Konusunda Makaleler); Hamza Osman (Müflahade, Mütalaa); Afyon Mebusu zzet Ulvi ( nceleme, Makale); Reflat O uz (Edebî Yaz lar); Edip Ali Bak (Edebiyat, Folklor Araflt rmalar ); R fk Melul Meriç (Folklor Araflt rmalar ); M. Z. Çerçel (Folklor Araflt rmalar, ncelemeler). Dergide yabanc yazarlar da yer al r. Dr. Erich Branderg ( nceleme), Dr. Heinz Mutlanke (Makale), Thomas Paine (Makale), Wilfrid Wilson Gibson (fiiir), Hans Kohen ( nceleme) vs. Dergideki yaz lar n Afyon Edebiyat aç s ndan önemi büyüktür. M. Zihni den sonra, derginin bafl yazarl n yürüten Edip Ali Bak Afyon edebiyat üzerine yapt araflt rma yaz lar yla dergiye büyük bir zenginlik kazand - r r. Afyonlu flâirler, Afyon tarih ve kültürü üzerine yapt araflt rmalar, Taflp nar dan Damlalar bafll alt nda yay nlanan veciz sözleri ve fliirleri bunlardan bir k sm d r. Afyon tarihi, kültürü ve folkloru üzerine yaz lar araflt rmalar ç kan bir baflka zat Süleyman Hilmi Gönçer dir. Dergide dikkatimizi çeken di er bir araflt rmac da Bekir S tk Sencer dir. Taflp nar Dergisi 23 Nisan 1950 tarihli 161 numaral say dan sonra, A ustos 1963 e kadar yay n hayat na ara verir. 1963 A ustos unda Dergi, Afyon Halkevi taraf ndan tekrar ç kart lmaya bafllan r. Derginin sahibi ve bafl yazar olarak Hüseyin fien fiaflt mo lu oldu u görülür. Derginin bu yeni döneminde Süleyman Hilmi Gönçer, Haydar Özdemir; Mahir Türkkan, Mahir Erkmen, M. Sadettin Aygen, Osman Attila, Ali Harfli gibi flâir, yazar ve araflt rmac lar dikkati çeker. Yay n hayat na yine bir süre ara veren Taflp nar Dergisi arada ç kan birkaç say dan sonra A ustos 1968 de ç kan özel say ile sona erer 28. 28 Bu konuda genifl bilgi için bk., Erol Ogur, Dünkü Taflp nar, Taflp nar Dergisi, Y l:1, Say :1, Ekim 1999, s.8; Erol Ogur, Taflp nar daki Afyon, V.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 2000 s.450. Anadolu nun Kilidi AFYON 329

Taflp nar Dergisi nin üçüncü defa olmak üzere Afyonkarahisar Belediyesi taraf ndan yay n hayat na geçirildi ini görüyoruz. Birinci say Ekim 1999, ikinci say Haziran 2000, üçüncü say da Kas m 2001 de yay mlan r. 2) Roman ve Hikâye Afyonkarahisar, Malazgirt Muharebesi nden sonra ikinci defa Anadolu kap lar - n n araland, kurtulufl hareketinin bafllat ld bir flehir. Bu itibarla millî ve vatanî konularda duyarl olan kalem erbab n n, zafer ve kurtulufl konulu bir çok roman ve hikayesinde Afyonkarahisar a yer verilir. Nam k Kemal gibi bir fikir adam n n ve yazar n çocukluk y llar n n bir k sm n n Afyon da geçmifl olmas bu flehrin edebiyat aç s ndan önemini art r r. Edebiyat tarihimizde Alper Aksoy,. Ulvi Yavuz, Osman Çizmeciler, Halikarnas Bal kç s gibi afla - daki bölümde haklar nda bilgi verilecek olan yazarlar Afyonkarahisarl d r. 3) fiiir Afyonkarahisarl onlarca flâirin yüzlerce fliirinde a rl kl olarak ifllenen temalar aflk, sevgi, tabiat, vatan, yurt, kahramanl k, zafer, kurtulufltur. Bu fliirlerde ayr ca Afyonkarahisar kalesi baflta olmak üzere çeflmeleri ve di er tarihî yerler üzerinde çokça durulur 29. fiiirlerde mahallî ifadelerin çok yer al fl da dikkat çeken bir husustur 30. D) fiâirler ve Yazarlar 31 Aba-pûfl Bâlî Çelebi, Abdil Çak rer, Abdullah Efendi (Nalbant-zâde), Abdullah 29 Bk. fiiir Diliyle Afyonkarahisar I, hzl. Mehmet Sar, AKÜ Yay., Afyon, 2000. 30 Bk. fiiir Diliyle Afyonkarahisar, age., s.251(sözlük k sm ). 31 Verdi imiz Bibliyografyada geçen eserlerde, haklar nda bilgi bulunabilecek flâir, yazar ve ilim adamlar n hayatlar ve eserleri de burada haz rlan p verilmiflken, bu yaz için ayr lan sayfan n s n rl olmas ndan dolay ç kar lm fl ve sadece adlar an lm flt r. Mahir Erkmen, Abdullah Vehbi Efendi (Hüseyin Efendi-zâde, Abdurrahim M srî- Karahisârî, Abdülhâlim Molla, Adanal Ziya 32, Ahmet Cevat Pafla, Ahmet Dede Bal, Ahmet Dede (Pendâri), Ahmet Efendi(Beyânî, Ahmet Efendi (Çelikalay), Ahmet H fzî, Ahmet Muhtar Efendi, Ahmet Nuri, Ahmet Nuri Gümüfl, Ahmet fiemseddin Karahisârî, Ahmet Tâbi, Ahmet Topbafl, Ahmet Tunca, Ahmet Urfal, Ahmet Vehbi Çizmeciler, Alaaddin Ali Esved Karahisârî (Karaca Hoca), Ali Âgah Efendi (fiuhutlu),ali Akçeken.,Ali Efendi(Zihni),Ali Feyzî Efendi (Karahisârî), Ali Gâlip Efendi, Ali Küçük, Ali R za Efendi (Çil Haf z Hoca), Ali fiirî (fieyh Pafla), Ali Türk Keskin, Ali Yürük, Ali Zihnî, Alper (Tayyar) Aksoy, A. Mahir Türkkan, Arslan Ergüç, Bahflî Bey, Bekir S tk Sencer, Buharal Hac Vahit Efendi, Cafer Kirâmi Efendi, Cemal E retli, Cemalettin Bozkurt, Cemalettin Ünlü, Cemil H z r,cevat fiakir Kabaa açl (Halikarnas Bal kç s ), Dervifl Efendi, Dervifl Yakîn, Ebherî Baba, Edip Ali Bak, Enver Dehfletî (Yurter), Ercan Kayayerli, Fak Edeer, Fânî Dede, Faruk fiükrü Yersel, Felâhî Genel, Fikret Ak n, Gazi Aksoy, Gülabo lu Muhammed Askerî, Günefl Han m, Hac Hüseyin Fikrî, Hakk, Haluk Nur Baki, Hamza Efendi, Hamza Vusûlî, Harâbî (Cilo lu Deli Bekir), Hasan Bayezit, Hasan Efendi (Bay k), Hasan Ekmel Efendi(Keskino lu), Hasan Karahisârî ( mado lu), Hasan fiuhûdî, Hayran Bal, H. Fikri Aksoy, H. Fikri Yaz c o lu, H. fiaban Korkmaz, Hayrettin Özk l nç, Hüseyin Efendi (Dinârî), Hüseyin Feyzi Bay k, brahim Atay, brahim Hicâzî, brahim Türâbî, 32 Adanal Ziya gibi bir çok flâir, yazar ve araflt rmac aslen Afyonkarahisarl olmamakla birlikte eserleriyle Afyonkarahisar edebiyat na hizmet etmifl, Afyonkarahisar a yerleflmifl, Afyonkarahisar da ölmüfl veya burada yaflamakta bulunmalar sebebiyle Afyonlu kabul edilerek burada yer alm fllard r. 330 Anadolu nun Kilidi AFYON

brahim Ulvi Yavuz, brahim Yüksel, rfan Görkafl, rfan Ünver Nasratt no lu, smail Ârif Bey (Koç-zâde), smail Arslan, smail Hakk, smail Özalp, smail fievkî, Kalac kl Hakk, Kâmil Miras, Kas m b. Muhammed, Kemal Uzun, Lütfi kiz, Mahmut Esad Efendi, Mahremî Dede, Mehmet Abdülaziz Efendi (Mesci-zâde), Mehmet Alaaddino lu, Mehmet Ali Feyzî (Çizmecio lu), Mehmet Âfl k, Mehmet Ayd n, Mehmet b. Necib-Karahisârî, Mehmet b. fieyh-i Ale l- Ma rûf be-hamidî, Mehmet Efendi, Mehmet Efendi (Fevzî), Mehmet Emin Efendi (Emin Hoca), Mehmet Fehmî, Mehmet Fikrî (Sand kl l ), Mehmet Gündo an, Mehmet Hakirî, Mehmet Muhittin, Mehmet Niyazi, Mehmet Saadettin Aygen, Mehmet Saatî, Mehmet Sâd k, Mehmet Said Efendi (Seyyid), Mehmet Sar, Mehmet Semâî (Sultan Dîvânî), Mehmet fiâkir Pafla (Kabaa açl - zâde), Mehmet fieydâî, Mehmet Tokman, Mehmet Ünver Nasratt no lu, Melâmî Dede, Mevlânâ Haydar Karahisârî, Mevlânâ Kâs m, M. Kemal fienocak, M. Müfltak Erenus, M. Saffet Devrim, Muharrem Bayar, Muharrem Gündüz, Muharrem Kubat, Muhyî Çelebi, Muinî Mustafa, Murat Çelebi (Öztorun), Muslihuddin Mustafa(Ahterî), Mustafa Akal n, Mustafa Pafla (Çatalbafl, Musâhib), Mustafa fiükrü Efendi, Mustafa Turna, Muzaffer Görktan(Behçeto lu), Müzaffer Uyan, Müjdat Kayayerli, Münevver Tolun(Âfl k Asl Bac ), Nam k Kemal, Naz m Bursal o lu, Nâz m Erdem, Necati Gündüz, Necmettin Turinay, Nedret Gürcan, Niyazi plikçio lu, Osman Attila, Osman Göker, Osman Nebio lu, Osman Özkifli (Çizmeciler), Osman Hilmi Efendi, Osman Râflid (Çizmecio lu), Osman fievki, Ozan Çulsuz, Ömer Faruk Yald zkaya, Ömer Fevzî Bey(Atabek), Ömer Kalafat, Ramazan Mahfî, Râyî Çelebi, Recep Yaflayacak, Reflit Keskin, Rifat O uz, Sad kî Dede, Sak p Süleyman Efendi, Salih Dehfletî, Selçuk Alparslan, Siyahî Dede, Sübûtî, Süleyman Hilmi Gönçer, Süleyman S rr Üçer, Süleyman Vehbi Efendi (Çizmeci-zâde), fiah Mehmet Çelebi, fiâir brahim, fiemsettin Kubat(Âfl k Yoksul Dervifl), fieyh Hac Hüseyin Efendi (Fikrî), fieyh Kutbettin, fieyho lu Mustafa, Vedat Balkan, Yahya Çelebi, Y lmaz Ç nar, Yusuf lgar, Yusuf Ziyâ Efendi (Ziyâüddin), Yusuf Zülâli(Posoflu Âfl k Zülâli), Zihni Çerçel, Ziya Nebio lu. B BL YOGRAFYA Kitaplar: 1.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1990. 2.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1991. 3.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1993. IV.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1995. V.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 2000. VI. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 2002. ABDULKAD RO LU, Prof. Dr. Abdulkerim (hzl.), Nuhbetü l- Âsar li-zeyli Zübdetü l- Efl âr, smail Beli, Ankara, l999. Ahmed R f at, Lugât- Tarihiyye ve Co rafiyye, 7c., stanbul, 1299-1300. AKKOYUN, Turan (hzl.), Afyon Vilâyeti Tarihçesi, Ömer Fevzî Atabek, Afyon, 1997.,Yrd.Doç.Dr.Turan, Ömer Fevzi Atabek ve Afyon Vilayeti Tarihçesi, Afyon 1997. ALBAYRAK, Sad k, Son Devir Osmanl Ulemâs, C.II, stanbul, 1980. Ali Enver, Semâhâne-i Edep, stanbul, 1309. Âfl k Çelebi, Meflâirü fl-fiuarâ, Londra, l97l. ATT LA, Osman, Afyonkarahisar Türküleri; Ankara, 1957. Anadolu nun Kilidi AFYON 331

AYGEN, Dr. Mehmet Saadettin, Afyon daki Kad nana, Afyon, 1986.,Dr. Mehmet Saadettin, Afyonkarahisarl Âlim ve Lü atçi Ahteri, Afyon, 1980.,Dr. Mehmet Saadettin Afyonkarahisar Kapl calar ve Maden Sular, Afyon, 1979.,Mehmet Saadettin, BOZOK, Süleyman, GENÇ, Hüseyin, Afyonkarahisar Masallar, Afyon, 1983.,Dr. Mehmet Saadettin, Büyük Filozof Esirüddin Ebheri, Afyon, 1985.,Dr. Mehmet Saadettin, TUNCA, Ahmet, SARLIK, Ahmet, Büyük Zafere Do ru, Afyon, 1984.,Dr. Mehmet Saadettin, mado lu Hasan Karahisari, Afyon,1985. BAKI, Edip Ali, Afyon da Bir fiâir Ailesi, Ankara, 1942.,Edip Ali, Afyonkarahisar da XVII-XVIII. As rlarda Meçhul Halk Tarihinden Yapraklar, Afyon, 1951.,Edip Ali Afyon da Bir fiair Ailesi, Ankara 1942.,Edip Ali, Afyon fiâirlerinden Mehmet Fevzî, Ankara, 1945.,Edip Ali Afyon daki Sinan Pafla, Afyon, 1947.,Edip Ali, fier iye Sicillerine Göre Afyonkarahisar da XVII, XVIII. As rlarda Meçhul Halk tarihinden Yapraklar, Afyon, 1951.,Edip Ali, Befl K zlar, fl Oca Matbaas, Ni de, 1924.,Edip Ali C lo lu Deli Bekir (Harabi), Afyon, 1945.,Edip Ali Göçmenlerimiz, Afyon, 1951.,Edip Ali Karacaahmet ve Delileri Tedavi Yurdu, Istanbul, 1947.,Edip Ali, Karahisarl fiâir Mehmet Fevzi, Ankara, 1945.,Edip Ali, Küçük F kralar, Konya, 1927.,Edip Ali M s rl o lu Abdurrahim Karahahisarî, Afyon, 1953.,Edip Ali, Nam k Kemal Afyon da, Ankara,1942.,Edip Ali, XV.As rda Afyon da Bir Âlim Ailesi mad ve O ullar Büyük Dil Bilgini Hasan Karahisari, Afyon, 1953.,Edip Ali XV. Yüzy l Konya-Karaman fiairlerinden Aynî, Ankara 1949. BANARLI, N. Sami, Resimli Türk Edebiyat Tarihi, 2c, stanbul, l97l. BAYAR, Muharrem, Bolvadin Tarihi, C.I, Ankara, 1996(B. Tarihi) BAYO LU, Servet-PARMAKSIZO LU, smet vd. (hzl.), Türkiye Yazmalar Toplu Katalo u 03, Ankara, 1996. B R NC, Necat, Kahramanl k fiiirleri Antolojisi, Ankara, 1987. BOZ, Erdo an, Afyon Merkez A z, AKÜ Yay., Afyon, 2002. BURSALIO LU, Naz m, Afyonkarahisar Yöresi Türküleri, 1.c.1992, 2.c. 1993. Büyük Türk Klasikleri, l0c., stanbul, l986- l990. Cönk, Afyon GAP l Halk Kütüphanesi, Yz. No: 7789. Cönk, Afyon GAP l Halk Kütüphanesi, Yz. No: l39l0. Cönk, Afyon GAP l Halk Kütüphanesi, Yz. No: l39l6. Cönk, Afyon GAP l Halk Kütüphanesi, Yz. No: l39l8. Cönk, Afyon GAP l Halk Kütüphanesi, Yz. No: l39l9. DEVR M, M. Saffet, fiu Bizim Belde, Ankara, 1975. Emirda Ticaret ve Sanayi Odas fl Rehberi, Emirda, 1998. ERGUN, S. Nüzhet, Türk fiâirleri, 2c, stanbul, 1936-1945. Esrar Dede, Tezkire-i fiuara-y Mevlevîyye, Süleymaniye Ktb.,Yz. No: 109. Fatin Davut, Hatimetü l-efl ar, stanbul, l27l. 332 Anadolu nun Kilidi AFYON

GÖKER, Osman-fi fi K, Osman (hzl.), Bolvadin fiiirleri ve Hikayeleri, Bolvadin, 1992.,Osman, Bolvadin e Dair Düflünceler (Demokrasi çin Bir Ad m), Ankara, 1997. GÖNER, Hamza, Kütahyal Divân fiâirleri, Halk fiâirleri, Tekke fiâirleri, Âfl k ve Ozanlar, Kütahya, 1967. GÖNÇER, Süleyman Afyon ili Tarihi, C.II. Afyon, 1991. GÖVSA,. Alaeddin, Türk Meflhurlar Ansiklopedisi, stanbul, 1946. GÜMÜfi, Fevzi, Bolvadin in Tarihi ve Folkloru, stanbul, 1978, (Bolvadin ). GÜNDO AN, Mehmet, Afyon Âlimleri Evliyalar, Afyon, 1.bs.1994, 2.bs. 1999.,Mehmet, Karacaahmet Sultan (Hz.), Afyon, 1998.,Mehmet, Selçuklu Kad nana, Afyon, 1998. IfiIK, hsan, Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi, Ankara, 2001. LGAR, Yusuf, Afyonkarahisar da Mevlevilik, Afyon, 1992.,Yusuf, Karahisâr- Sâhip Sanca Müftilik Kurumu ve Afyonkarahisar Müftileri, stanbul, 1992.,Yusuf (hzl.), Afyonkarahisarl fiâir fiah smail Özalp, Afyonkarahisar, 1993.,Yusuf (hzl.), Tarih çinde Afyonkarahisar da Kaybolan Eserlerimiz, C.I, Afyon, 1991.,Yusuf, Tarih Boyunca Afyon da Mevlevilik, Afyon, 1985. NAL,.M. Kemal, Son As r Türk fiâirleri, 4c. stanbul, 1930-1941. PEKTEN, Doç Dr. Haluk- SEN, Doç. Dr. Mustafa Vd., Tezkirelere Göre Dîvân Edebiyat simler Sözlü üankara, 1988. SEN, Doç. Dr. Mustafa (hzl.), Latifi Tezkiresi, Ankara, 1990.,Dr. Mustafa (hzl.), Sehi Bey Tezkiresi(Heflt-Behiflt), Ankara, 1998. slâm Ansiklopedisi,14c. 1940-1988. KOCATÜRK, V. Mahir, Büyük Türk Edebiyat Tarihi, Ankara, l970. KOM SYON, Milli Kütüphane Yazmalar Katalo u(cönkler)-vii-ankara, 2002. KOM SYON, Türkiye Yazmalar Toplu Katalo u 03-Afyon li Yazmalar Katalo u (Gedik Ahmed Pafla l Halk Kütüphanesi, l Müzesi ve Dinar lçe Halk Kütüphanesi), Kültür Bakanl Yay., Ankara, 1996. KORKMAZ, fiaban-kalafat, Ömer, Afyonkarahisarl fiâirler Antolojisi, Afyon,.1994. KUTLUK, Dr. brahim (hzl.), Tezkiretü flfiuara, K nal -zâde Hasan Çelebi, 2c, Ankara, 1978. Mehmet Süreyya, Sicill-i Osmanî, 4c, stanbul, 1308-1311. MISIRLIO LU, Kadir, Kurtulufl Savafl nda Sar kl Mücahitler, stanbul, 1974. Müstakim-zâde Süleyman Sadettin Efendi, Tuhfe-i Hattatîn, stanbul, 1928. NASRATTINO LU,. Ünver, Afyonkarahisar A z (Mehmet Ünver ile), Ankara, 1986.,. Ünver, Afyonkarahisar Folklorundan Damlalar I, Ankara, 1976.,. Ünver, Afyonkarahisar Folklorundan DamlalarII, Ankara, 1977.,. Ünver, Afyonkarahisar da Evlenme Töreleri, Ankara, 1975.,. Ünver, Afyonkarahisar Efsaneleri, Ankara, 1973.,. Ünver, Afyonkarahisarl fiâirleri Antolojisi, Ankara, 1972.,. Ünver, Afyonkarahisarl fiâirler, Yazarlar, Hattatlar, Ankara, 1971.,. Ünver, Afyonkarahisarl fiâir Çizmecio lu Vehbi, Ankara, 1981.,. Ünver, Ali Çetinkaya, Ankara, 1.bs. 1977, 2.bs.1985. Anadolu nun Kilidi AFYON 333

,. Ünver, Anam n-afyonkarahisar-yemekleri, Ankara, 1974.,. Ünver, Bütün Yönleriyle Afyonkarahisar, Ankara, 1975.,. Ünver(hzl.), Kurtuluflunun 50. Y ldönümünde Afyonkarahisar- Kocatepe- Kurtulufl- Zafer fiiirleri Ant.-I-, Ankara, 1972.,. Ünver, Mevlana n n Torunu Sultan Divanî ve Afyonkarahisar Mevlevî Dergâh, Ankara, 1990.,. Ünver, Posoflu Âfl k Zülâli, Ankara, 1987.,. Ünver, 75 Y lda Yöneticilerimiz, (Mehmet Sarl k ile ortak), Afyonkarahisar, 1998. Osman Çizmeciler, Allah Bizimledir, Demir Ktb., stanbul, 1974.,Meflhur Sözlerin Tarihçesi, Demir Ktb., stanbul, 1974.,Tatl Zehir, Demir Ktb., stanbul, 1974. ÖZCAN, Abdülkâdir (hzl.), Hadây ku l-hâkay k Fi Tekmileti fl-fiâkay k, Nev i-zâde Ata Ataullah Efendi, stanbul, 1989. ÖZSOY, Hakk (hzl.), Ali Türk Keskin, Afyon, 1991. SA, Rahim (hzl.), Osman Attila-Hayat, Eserleri ve San at -, Ankara, 1993. Salim, Sâlim Tezkiresi, stanbul, 1315. SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003.,Mehmet (hzl.), fiiir Diliyle Afyonkarahisar I, AKÜ E itim, Sa l k ve Bilimsel Araflt rma Vakf Yay., Afyon, 2000.,Yard. Doç. Dr. Mehmet, ERAVCI, Yard. Doç. Dr Mustafa, LGAR, Yusuf, KA- RAZEYBEK, Mustafa, DAfiDEM R, Latif, Sultan Dîvânî ve Afyonkarahisar da Mevlevîlik, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yay n, Afyon 2002. SENCER, Bekir S tk, Tevarih-i Vefeyat, Vakayi-i Saire, Afyon GAP l Halk Ktb.,Yz.No: 13924. SEÇK N, M.-AYGEN, M:S, Afyon da Dilek ve Adak Yerleri, Afyon, 1986. fiemseddin Sâmi, Kâmûsü l-a lâm 6c, Ankara, 1996. TAH R, Bursal Mehmet, Osmanl Müellifleri, 3c, stanbul,1333-1342. Tezkiretü l-bünyan, stanbul, 1315. TOPBAfi, Ahmet, Afyonkarahisar Bibliyografya Denemesi, Afyon, 1988. TUMAN, Nâil, Tuhfe-i Nâili, 2c, Ankara 06 Mil. Millî Ktb., Yz. No:611. TUNCA, Ahmet-SARLIK, Ahmet, Büyük Zafere Do ru, Afyon, 1984. Türk Ansiklopedisi, 33c,1943-1986. Türk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, 8c, stanbul, 1977-1997. Türk Dünyas Edebiyatç lar Ansiklopedisi, C.I, Ankara, 2000. URAZ, Murad, Türk Edip ve fiâirleri, stanbul, 1940. UYSAL, Doç. Dr. Ali Osman, Afyon da Üç Eser, Ankara, 1993. UZUNÇARfiILI,.Hakk, Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Ayd n, Mentefle, nanç, Hamito- ullar Hakk nda Ma lumat, stanbul, 1929.,Ord.Prof.. Hakk, Osmanl Tarihi, 8c, Ankara, l982. ÜNVER, A. Süheyl, Hattat Ahmet Karahisari, stanbul, 1964. YALDIZKAYA, Ömer Faruk, Emirda Yöresi Türkmen A tlar, zmir, 1992.,Ömer Faruk, Her Yönüyle Emirda, Ankara, (?) YAZICI, Prof. Dr. Nesimi, Kâmil Miras-Hayat ve Eserleri-Diyanet flleri Baflkanl Yay., Ankara, 2002. YAZICIO LU, H. Fikri, Afyonkarahisar Atasözleri ve Tarihçeleri, Afyon, 1981.,H. Fikri, Afyonkarahisar Evliyalar ve lim Adamlar, Afyon, 1969. 334 Anadolu nun Kilidi AFYON

YILMAZ, Niyazi, Afyonkarahisar Sand kl da Kültür ve Sanat, Ankara, 2001.,Niyazi, Afyonkarahisar Türküleri ve Dili, Anakara, 1988. Tezler: ADAY, Erdal, Devederesi Köyü Folklorundan Örnekler, Afyon, 2000 (AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi).,Erdal, Afyon ve Yöresi Halk Bilimi Ürünlerinde Esli Türk nançlar n n zleri, Afyon, 2003(AKÜ So. Bil. Enst. Türk Dili ve Edebiyat Ana Bil. Dal Y. Lisans Tezi). ALIÇ, Mikdat, Adanal fiâir ve Yazarlar, Afyon, 2002 AKÜ (Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). AKAY, smail, Taflp nar Dergisi Bibliyografyas, Afyon, 2000 (AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). AT LLA, Pamukcu, hsaniye Folkloru, Afyon, 2003 (AKÜ Sos. Bil. Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyat Ana Bil. Dal. Yüksek Lisans Tezi). BABACAN, Vasfi, Kale Köyü Folklorundan Örnekler, Afyon, 1998 (AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). BALKAN, Ayfle Turan, Râflid Dîvân (Edisyon-Kritik ve Tasavvufî Unsurlar), Afyon, 2001(AKÜ Sos. Bil. Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyat Ana Bil. Dal. Yüksek Lisans Tezi). BAYAR, Muzaffer, Taflp nar Dergisi Bibliyografyas, zmir, 1993 (E. Ü. Türk D,l, ve Ed. Böl. Bit. Tezi). ÇAKAR, fiükran, Osman Çizmecilerin Hayat, Edebi fiahsiyeti ve Eserleri, Afyon 1998 (AKÜ Fen-Ed.Fak.Türk Dili ve Ed.Böl. Lisans Tezi). ÇAKIR, Kezban, Afyon da Han m Günleri (Gezekler), Afyon, 1997(AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). Ç ZMEC, Necla, Afyonkarahisar Meflhurlar, Ankara 1993 (Gazi Ü.G.E t.fak.türk Dili ve Ed.Böl. Lisans.Tezi). ELEREN, Yüksel, fiuhut A z, Afyon, 1997 (AKÜ Sos. Bil. Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyat Ana Bil. Dal. Yüksek Lisans Tezi). ER, Müjdat, Afyonkarahisar Nur Dergisinde Yer Alan fiiirler, Afyon, 2000 (AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). ERTUNÇ, Volkan, TD ve Ed. An., T.fi.Ant., O.M. ve Son As r T. fiairleri nde Bulunan Afyonkarahisarl Meflhurlar, Afyon, 2003 (AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). GÖKAY, S d ka, Bolvadin Merkez Folklorundan Derlemeler, Afyon, 2000(AKÜ Sos. Bil. Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyat Ana Bil. Dal Yüksek Lisans Tezi). LGAR, Yusuf, Afyonkarahisarl fiâir Ali Feyzî-Hayat, Eserleri, Edebî Kiflili i ve Türkçe Divan -,Afyon, 1997(AKÜ Sos. Bil. Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyat Ana Bil. Dal Yüksek Lisans Tezi). K R fi, Fadime, Bolvadin Türbeleri, Afyon, 1997 (AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). OKUR, Mustafa, Edip Ali Bak, Hayat, Edebî fiahsiyeti ve Eserleri, AKÜ Fen-Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. Lisans Tezi, 1998. ÖZÇEL K, Mehmet, Afyonkarahisar Masallar Üzerine Bir Araflt rma, Konya 1993(Selçuk Ü. Sos. Bil. Enst. Türk Dili ve Ed. Ana Bil. Dal Doktora Tezi). ÖZDEM R, Hüseyin, Afyon Kocatepe Gazetesi nde Yay nlanan Biyografik, Kültürel ve Tarihî Makaleler, Afyon, 2002 (AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). Anadolu nun Kilidi AFYON 335

SAKAR, Yafes, Taflp nar Dergisi ndeki Afyonlu Eski Türk Edebiyat fiâirleri le lgili Biyografik Yaz lar, Afyon, 2002 (AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). TAKTAK, A. Ferit, Sand kl l Fikrî, Afyon, 1997(AKÜ Sos. Bil. Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyat Ana Bil. Dal. Yüksek Lisans Tezi). TURAN, Ayfle, Afyonkarahisarl fiâir Râflit(Hayat, Edebi Kiflili i ve Türkçe Divan ), Afyon, 1988 (AKÜ Fen Ed. Fak. Türk Dili ve Edebiyat Böl. Lisans Tezi). BALKAN, Ayfle Turan, Râflid Divan (Edisyon Kritik ve Tasavvufî Unsurlar),, AKÜ Sos. Bil. Enst. Türk Dili ve Ed. Ana Bil. Dal Y. Lisans Tezi, Afyon, 2001. Makaleler: ABDULKAD RO LU, Prof. Dr. Abdulkerim, Edebiyat Tarihi Aç s ndan Meflhurlar n Önemi ve Afyonkarahisar Meflhurlar, 3. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1993, s.59. AKKOYUN, Yard. Doç. Dr. Turan, Dr. Mehmet Saadettin Aygen in Afyon Kültür Hayat na Katk lar, V. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 2000, s.509. AYDIN, Mehmet, Bayat ve Afyonkarahisar Çevresinde Yaflayan Halk Söylenceleri, 2. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri(3-4 May s 1991), Afyonkarahisar, 1992, s.37. AYGEN, Dr. M. Saadettin, Afyonkarahisarl Büyük Lügatçi Ahterî, Beldemiz Dergisi, Say :10, 1987, s.3 ve 30. BAKI, Edip Ali, Afyonlu fiâir Dehfletiden Parçalar,Taflp nar, S.79, 87; 100; 134, 135.,Edip Ali brahim Türabî, Taflp nar Dergisi, C.8, S.88, Afyon, 1942, s.76. BALKAN, Vedat, Afyon da Karaçay-Malkar Türklerinin Varl,V.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 2000, s.332. BALTACIO LU,. Hakk, Yeni Halkevi Reisimiz-Edip Ali Bak, Haber Gzt., S.2558, Afyon, 1945. BEHÇETO LU, M. Görktan, Benzetme ve fiâir Vehbi, Türkeli Gazetesi, Afyon, 7.6.1983.,M. Görktan fiâir ve Son fiiiri (Vehbi Çizmeciler), Kocatepe Gazetesi, Afyon, 15.1.1938. BURSALIO LU, Naz m, Afyonkarahisar Türkülerimiz ve Mahalli lahilerimiz, 1 Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1990, s.47 DAfiDEM R, Latif, Afyonkarahisar Efsaneleri, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s.91. LGAR, Yusuf, Hac Hüseyin Fikrî Risâlesi(Risâle-i Mergûbe-i rfâniye), IV. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.81. PL KÇ O LU, Niyazi, Afyon un Yetifltirdi i Büyük Din Bilgini Prof. Kâmil Miras ve Eserleri, IV. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.151. VG N, Hayrettin, Afyonkarahisar Emirda n Fadik Türküsü Üzerine, 2 Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri,Afyon, 1991, s.26. KAYA, Yard. Doç. Dr. Do an Emirda Yöresi A tlar n n Yap s, IV.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.281. KAYAYERL, Ercan, Çay Halk Efsanelerinin Türk Efsane Kültüründeki Yeri, V. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri(13-14 Nisan 2000), Afyonkarahisar, 2001, s.159. 336 Anadolu nun Kilidi AFYON

NASRATTINO LU,. Ünver, Türk Âfl kl k Gelene ini Yaflatan Afyonkarahisarl Âfl klar, 3. Afyonkarahisar araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1993, s.109. OGUR, Erol, Dünkü Taflp nar, Taflp nar Dergisi, Y l:1, Say :1, Ekim 1999, s.8.,erol, Taflp nar daki Afyon, V.Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, fyonkarahisar, 2000 s.450. ÖNDER; Dr. Mehmet Afyon un Fetih Destanlar, IV.Afyonkaahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.1. RAYMAN, Doç. Dr. Hayrettin, Afyonkarahisar da Âfl k Gelene i ve Halk Hikayecili i, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s.49. SAKAO LU, Prof. Dr. Saim, Afyonkarahisar Efsanelerindeki Baz Motifler Üzerine, 3. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri(22-24 Ekim 1993), Afyonkarahisar, 1994, s.94. SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyon da Yaflayan Karaçay-Malkar Türklerinden Derlemeler, (Vedat Balkan ile), Kardefl A zlar Dergisi, Beflinci Say, Ocak-fiubat-Mart, 1998, Kastamonu, s.12-17; Birleflik Kafkasya Dergisi, Y l: 4, Say : 113, Ocak-fiubat-Mart 1998, S. 34-38.,Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyon GAP l Halk Kütüphanesi ve Tüyatok 03 te Bulunmayan Yazmalar, B R-Türk Dünyas ncelemeleri Dergisi Prof Dr. Kemal Eraslan Arma an, stanbul 1998, S.9-10, s.557; Afyon Ekonomi Dergisi,Y l:1, S.2, Temmuz 1998, s.14-18; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.56.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar a Hizmet Etmifl Yabanc Meflhurlar ve Gülabo lu Muhammed Askeri, IV Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.143-150; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.1.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisarl Âlimler, fiâirler ve Yazarlar, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s. 26; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.98.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisarl Heccav fiâirler, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s. 74; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.125.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyon un Kalk nmas nda Yabanc lar n Rolü, Türkeli Gazetesi, Afyon, 23 Aral k 1995 s.3; SA- RI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.11.,yard. Doç. Dr. Mehmet, AKÜ de Hayaller Çiçek Açt, Durum Gazetesi, Afyon, 14 Temmuz 2000, s.3; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.95.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Çizmecizade Osman Özkifli nin fiiirlerinde Hiciv ve Mizah, Türk Kültürü, S. 466, Y l: XL, fiubat 2002, s.81; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.171.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Çizmecizade Osman Râflid ve Lügaz Manzumesi, Afyonkahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.76; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Anadolu nun Kilidi AFYON 337

Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.198.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Çizmecizâde Vehbî ve Mevlidi, V. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 13-13 Nisan 2000, s.434; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.84.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Edip Ali Bak ve Cumhuriyet Üzerine Söyledikleri, Türk Dili, S.563, Kas m 1998, s.421; SA- RI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.62.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Edip Ali Bak n n Vecizelerinde nsan, Taflp nar Der., Afyon, Y l: 3, S.3, Kas m 2001, s.45; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.163.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Mehmed Semâî ve Gönül Sultanlar m z, Afyon Beldemiz Dergisi, Y l:13, Say :47, Temmuz- A ustos-eylül 1997, s.23-24; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.19.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Gülabo lu Muhammed Askerî Divan nda Gönül, Kütahyal fiâirler Sempozyumu I, (04.06.1998 Kütahya), Kütahya, 2000, s.145; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003,s.33.,Yard. Doç. Dr. Mehmet, Mehmet Semâî ve Gönül Sultanlar m z, Afyon Beldemiz Dergisi, Temmuz-A t.-eylül 1997, Y l:13, S.47, s.23; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.19.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Ölümünün 40.Y l nda Edip Ali Bak ve Befl K zlar, Taflp nar Dergisi, Afyon, Y l:1, Say :1, Ekim l999, s.20; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.80.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Selanikli Es ad Divan n n Bilinmeyen Bir Nüshas (AGAPK.de), TDK Türk Dili Dergisi, S.558, Haziran 1998, s.557.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Söz Uçar Yaz Kal r da Afyon (Kitap tan tma), Türkeli Gazetesi, rfan Sofras Köflesi, Afyon.11 Mart 1997, s.4; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.16.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Sultan Divani nin Edebî fiahsiyeti, Afyonkaahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.76.); SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.76.,yard. Doç. Dr. Mehmet, Sultan Semâî nin fiiirlerinde Gönül, VI. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri (11 Ekim 2002), Afyonkarahisar, 2002, s.319; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.189.,yard. Doç. Dr. Mehmet, fiâir Çizmecizâde ve Afyon Yang n Destan, AKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.1, S.1, Afyon, 1999, s. 251; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.66.,yard. Doç. Dr. Mehmet, fiiir Diliyle Afyonkarahisar, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s. 83; SARI, Yard. Doç. Dr. Mehmet, Afyonkarahisar Edebiyat ve Kültürü Üzerine Makaleler, Afyon, 2003, s.150.,yard. Doç. Dr. Mehmet, fiiir Diliyle Kurtuluflun Öyküsü, Afyon Zafer Gazetesi, Afyon, 4 Eylül 2000, s.7. SARLIK, E.Emel, Behçeto lu Muzaffer Görktan la Söylefli, Beldemiz Dergisi, Y l:8, S.26, 1992, s.18. 338 Anadolu nun Kilidi AFYON

SATO LU, Abdullah, fiâir Çizmecio lu Vehbi, Türkeli Gazetesi, Afyon, 11.5.1982. SENCER, Bekir S tk, fiâir Dehfleti ve Eserleri, Taflp nar C. 6, S.174,190; C.7, S. 79. fiah N, Kâmil, Afyon da ki Selçuklu Medresesi, IV. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.233. fiengül, Yard. Doç. Dr. Abdullah, Afyonkarahisar Masallar, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s.83. fientürk, Ahmet Tufan, fiâir Çizmecio lu Vehbi, Türkeli Gazetesi, Afyon, 30.4.1982-2.5.1982. TUNCALP, Enver; fiâir Çizmecio lu Vehbi nin Üç Güzel fiiiri Daha Bulundu, Türkeli Gazetesi, Afyon, 21.5.1982-24.5.1982. TUNCER, Yard. Doç. Dr. Hüseyin, Osman Attila n n Edebiyat m zdaki Konumu, V. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri(13-14 Nisan 2000), Afyonkarahisar, 2001, s.475. UÇKUN, Rabia Kocaaslan, Afyonkarahisar da Bilmeceler, Atasözleri ve Deyimler, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s.115.,rabia Kocaaslan, Afyonkarahisar da Türküler, Ninniler ve Maniler, Afyonkarahisar Kütü ü C. II, Afyon, 2001, s.105. YALDIZKAYA, Ö. Faruk, Emirda Türküleri, IV. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.164.,ömer Faruk, Emirda Yöresi A tlar 1 Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1990, s.122.. YARDIMCI, Mehmet, Afyonkarahisar Efsanelerindeki Rüya, Gaipten Duyulan Ses, Tafl Kesilme Gibi Benzer Motif Tafl - yan Efsanelerin Yay lma Alanlar, V. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri(13-14 Nisan 2000), Afyonkarahisar, 2001, s.150. YARDIM, Prof. Dr. Ali, Gedik Ahmet Pafla Mederesesi nin Afyon Kütüründeki Yeri, IV. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.222. YAZICIO LU, H. Fikri, Afyonkarahisarl Hattatlardan Hac Bekir S tk Sencer, Beldemiz Dergisi, Y l:8, S.29, 1993, s.12. YILMAZ, Niyazi, Afyonkarahisar Türkülerinin Edebî ve Mus kî Örgüsündeki San at ve Estetik Yap, IV. Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar, 1995, s.98.,niyazi Afyonkarahisar Türkülerinde Dil, Temalar ve Motifler, 1 Afyonkarahisar Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon, 1990, s.33. Dergi ve Gazeteler: Afyonkarahisar da Nur Mecmuas, kaz Matbaas, Afyon, 1923 (Muhtelif say lar). Afyon Gençli in Sesi Gazetesi, (Muhtelif Say lar). Beldemiz Dergisi, (Muhtelif Say lar ). Bolvadin Gazetesi, Bolvadin (Muhtelif Say - lar ). E ridir Ekspres Gazetesi, 30 Mart 2000. Emirda Dergisi, Eskiflehir (Muhtelif Say lar ). Haber Gazetesi, (29 Kas m 1945, nu:2636 ve Muhtelif say lar). nk lap (Afyon) Gazetesi (Muhtelif Say lar ). Kocatepe Gazetesi (Muhtelif say lar). Nilüfer Dergisi (Muhtelif say lar). Odak Gazetesi (Muhtelif say lar). Taflp nar Dergisi (Muhtelif say lar). Türkeli Gazetesi (Muhtelif say lar). Zafer Gazetesi (Muhtelif say lar). Anadolu nun Kilidi AFYON 339