Yeni İpek Yolları: Boru Hatları ve Terminal Pazarlar

Yeni İpek Yolları: Boru Hatları ve Terminal Pazarlar Ayhan Orhan Kocaeli Üniversitesi e-posta: ayhan_orhan@hotmail.com ÖZET Enerji, gelecek dönemde ülkeler ve bölgeler arası siyasi ve ekonomik ilişkilerin belirleyicilerinin başında gelecektir. Dünya da enerji ihtiyacı ve buna bağlı olarak tüketim, artarak devam etmektedir. Çin başta olmak üzere büyüyen birçok ekonominin enerji ihtiyacını karşılayan fosil yakıtlar, 2050 yılına kadar birincil enerji kaynağı olma özelliğini sürdürmeye devam edecektir. Günümüzde ülkeler, doğal kaynak rezerv zengini ve gelirlerinin büyük kısmını doğal kaynak satarak elde eden, doğal kaynak tüketimleri fazla olan, kendi kaynaklarına rağmen doğal kaynak ithal eden ve doğal kaynak ihtiyacı konusunda dışa bağımlı olan ancak jeopolitik açıdan taşıma güzergâhında bulunanlar şeklinde ayrıma tabi tutulmaktadır. Türkiye, üçüncü grubun içerisinde yer almaktadır. Türkiye, doğal kaynak taşımacılığında transit geçiş güzergâhında bulunan ülkelerin başında gelmektedir. Bulunduğu coğrafi konum itibari ile komşuları doğal kaynak zengini olan ve dünya enerji ihtiyacının büyük bir kısmını karşılayan fosil yakıtların yaklaşık %70 inin bulunduğu bölgede yer alan Türkiye, doğu-batı ve kuzey-güney doğal kaynak taşımacılığı koridorunun merkezinde bulunmaktadır. 90 lı yılların başında I. Körfez savaşı ile bölgeye yerleşen ABD, doğal kaynak taşımacılığı için yeni boru hattı koridorlarının kurulmasını destekleyen adımlar atmıştır. Bu desteğin arka planında, Orta Asya da bulunan ülkelerin doğal kaynaklarını Rusya ya bağımlı olmadan uluslar arası pazarlara ulaştırmasının yolu olarak görülen boru hatları sayesinde Rusya nın bu ülkeler üzerindeki egemenliğini sona erdirmek düşüncesi yatmaktadır. Bu çalışmada yeni İpek yolu olarak tabir edilen boru hatlarının Terminal Pazar haline getirilmesi ve Türkiye ekonomisine katkıları üzerinde durulacaktır. Anahtar Kelimeler: Boru hatları, Doğal Kaynak Taşımacılığı, Terminal Pazarlar, İpek Yolu - 1 -

GİRİŞ Sürekli büyüyen ve küreselleşen dünya, yeni dönemde çok önemli bir sorun ile karşı karşıyadır. Enerji arz güvenliği ve doğal kaynaklarının paylaşımı olarak kabul edilen bu sorun, gelecek dönemde hem ülkeler hemde uluslar üstü şirketlerin karşı karşıya gelmesine ve rekabetin üst düzeye çıkmasına neden olacak ölçekte bir sorundur. Gelişen ve büyüyen dünya ekonomisinin gelecek dönemde artması beklenen enerji talebinin büyük bir bölümünü karşılayan fosil kökenli doğalgaz ve petrol rezervlerinin sürekli azalan bir trend izlemesi, ülkeleri alternatif enerji kaynaklarına yönlendirmeye başlamıştır. Ancak, alternatif enerji kaynaklarının kullanımının teknolojik gelişmeye ayak uyduramaması ve sürdürülebilir enerji ihtiyacını karşılayacak düzeyde olmaması, petrol ve doğal gaz üretiminin ve tüketiminin hala ön planda olmasına neden olan en önemli gelişmedir. Bugün dünyada kanıtlanmış, doğalgaz ve petrol rezervinin ayrı ayrı yaklaşık %70 i Türkiye nin içinde bulunduğu Orta Asya ve Orta Doğu bölgesindedir (SAE.2007:2) Doğal gaz ve petrol rezervlerine olan bu yakınlık, jeopolitik olarak Türkiye nin önemini daha da arttırmaktadır. Bölgede petrol ve doğal gaz ticaretine konu olan rezervlerin, üretici ve tüketici ülkeler tarafından güvenilir ve ekonomik olarak ulaşımının sağlanması için önemli güzergâhların başında Türkiye gelmektedir. Bu konum Türkiye yi bölgede alternatifsiz kılmakta ve önemli bir terminal haline getirmektedir. Doğal kaynaklara sahip olan ülkeler ile talep eden ülkelere karşı hâkimiyet kurmaya çalışan ABD ve Rusya arasında yeni bir soğuk savaş başlangıcına sebep olabilecek bu durum, Türkiye nin bölgede yeni bir rol üstlenmesine neden olabilecek bir gelişmedir. Türkiye ye yüklenen bu rol, zengin petrol ve doğal gaz rezervlerine sahip olan Orta Asya ülkelerinin Rusya daki boru hatlarının dışında alternatif boru hatları ile uluslar arası pazarlara ulaşmasını sağlayan bir süreci içermektedir. Türkiye üstlendiği bu rol ile söz konusu ülkelerin uluslar arası pazarlara ulaşmasına destek sağlayarak, hem o ülkelerin hemde ulusal ekonomisinin gelişmesine katkı sağlayacaktır. Türkiye nin önceliği kendi enerji arz güvenliğini sağlamaktır. Doğal kaynakları itibari ile dışa bağımlı bir konumda olan Türkiye nin, önümüzdeki süreçte sürdürülebilir büyüme hedefi doğrultusunda doğal kaynaklara olan talebinde artış beklenmektedir. Türkiye bu süreçte, alternatif ve yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelim, enerji temininde alternatif ülke sayısında artış ve bölgede siyasi ve ekonomik açıdan enerji güvenliğini sağlamayı gerektiren bir politika izlemeyi hedeflemektedir. - 2 -

Bu bağlamda Türkiye, doğal kaynak taşımacılığında geçiş ülkesi olma avantajı ile alternatif enerji koridorları belirleme ve yeni boru hattı projelerine ilişkin anlaşmalar yapmaktadır. Türkiye, bulunduğu coğrafi konum itibari ile iki ayrı enerji koridorunun merkezindedir. Doğu- Batı ve Güney-Kuzey koridorları olarak belirlenen bu güzergâhlar gelecek dönemde Türkiye ekonomisine katkı sağlayacak olan boru hattı projelerinin geçiş merkezi olma özelliği taşımaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde, sözü edilen doğal kaynakları taşıyan boru hattı koridorlarının stratejik önemi hakkında kısa bilgi sunulacaktır. Çalışmanın diğer bölümünde ise eski dönemlerde doğu ile batı arasında ticareti sağlayan İpek Yolu nun yeni versiyonu olarak kabul edilen boru hatları sayesinde, Türkiye nin gelecek dönemde artan doğal kaynak ihtiyacını karşılamaya yönelik olarak terminal konumunu güçlendirmesi ve bu gücü bir pazar olarak kullanması için yapılması gerekenler hakkında önerilerde bulunulacaktır. YENİ İPEK YOLLARI; BORU HATLARI İpek yolu, Çin den başlayarak, Orta Asya dan Anadolu dan karayolu, Akdeniz den deniz yolu aracılığı ile Avrupa ya uzanan dünyaca ünlü ticaret yoludur. İpek yolu, milattan önceki dönemlerde Roma ve Mısır lıların değerli Çin ipeğini satın aldıktan sonra kervanlar vasıtası ile ülkelerine dönerken izledikleri güzergâhtır. Söz konusu güzergâh, batıya doğru gelişen ticari hareketin yüz yıllardır kullanılmakta olan bir yol şebekesidir. İpek yolu üzerinden yapılan ticaret, doğu kültürünün batıya taşınmasını sağlamıştır. Doğu nun zengin medeniyeti batı uygarlığını ve ticaretini geliştirmiştir. Avrupa bu sayede doğu medeniyeti ile tanışmıştır. İpek yolu sayesinde yol üzerinde yer alan medeniyetler, birbirleri ile iletişim kurmuşlar ve insanların yeryüzünün değişik yerlerini algılamasını sağlamıştır. Bu sayede ülkeler arası ticaret gelişmiş ve ekonomik olarak yakınlaşmaların başlangıcı olmuştur (Vikipedi,2011;1). Çin den başlayan İpek Yolu, Hazar denizine geldiğinde iki kola ayrılmaktadır. Kollardan biri Hazar denizinin güneyinden Ortadoğu ve Arap yarımadasından kara ve deniz yolu ile Mısır, Kuzey Afrika ve oradan deniz yolu vasıtası ile Akdeniz e kıyısı olan ülkelere ve Avrupa ya giden güzergâhtır. Asıl güzergâh budur. Diğer kol, Hazar denizinin kuzeyinden Avrasya ya oradan deniz yolu ile Karadeniz e kıyısı olan ülkeler vasıtası ile Anadolu ve Avrupa ya giden güzergâhtır. Avrupa ya giden güzergâh, İstanbul üzerinden, Tuna nehri ve kolları vasıtası ile orta Avrupa ya, Volga, Don ve Dinyeper nehirleri bağlı suyolları ile Baltık denizine oradan İskandinav ülkelerine, Kuzey ülkelere ve İngiltere ye giden yoldur. İklim koşulları nedeni ile bu yol daha sonraki dönemlerde kullanılan yol olmuştur (Vikipedi,2011;1). - 3 -

Şekil 1: Tarihi İpek Yolu Kaynak: web erişim: http://www.balonturu.net/tarihi-ipek-yolu-balon-turu.html, erişim tarihi.08.03.2011 İpek yolunun geçiş güzergâhları üzerinde bulunan bölgeler, içinde bulunduğumuz dönemde doğal kaynak ticaretinde ön plana çıkan ülkeleri içine almaktadır. Günümüzde, ülke gelişmelerinin vazgeçilmezi enerji ihtiyacına olan talep, her geçen gün aratarak devam etmektedir. Geçmiş dönemden bu günü doğal kaynak arz eden ülkeler ile talep eden ülkeler arasında doğal kaynakların taşınması için değişik yöntemler kullanılmaktadır. Onlarca yıldır deniz yolu ticareti ile ülkelerin zenginliklerine katkı sağlayan doğal kaynak taşımacılığı, günümüzde yerini boru hattı taşımacılığına bırakmaya başlamıştır. Yüksek yatırım maliyeti nedeni ile diğer taşıma yöntemlerine göre dezavantaja sahip olan boru hattı taşımacılığı, hızlı, ekonomik ve emniyetli olması avantajı ile söz konusu yatırım maliyetini kısa sürede finanse edebilmektedir. Geçtiğimiz yüzyılın başında belirli bölgelerde kısa mesafeli hatlar ile başlayan süreç, sürekli gelişen teknoloji ve tüketim artışı ile artan talebi karşılamak üzere - 4 -

daha büyük çaptaki borular ve yüksek miktardaki akım hızı ile daha uzun mesafelere taşınmaya başlamıştır. Boru hattı taşımacılığı daha çok fosil yakıtlar olarak tabir edilen petrol ve doğalgaz taşımacılığı için kullanılan bir yöntemdir. Dünya rezervlerinin yaklaşık %70 ine sahip olan Orta doğu ve Orta Asya, dünya petrol üretiminin %30 unu karşılamaktadır. Söz konusu rezervlerin diğer ülkelere ulaşımı için kullanılan boru hatlarından bazıları; Orta doğu nun en büyük petrol üreticisi olan Suudi Arabistan, Basra körfezine uzanan boru hatları ile üretimini limanlara taşımaktadır. Diğer yandan Kerkük ve Musul da bulunan petrol rezervleri, İsrail, Lübnan ve Türkiye limanlarına uzanan boru hatları üzerinden Akdeniz e ulaştırılmaktadır. İran a ait rezervler iki boru hattı üzerinden hem başkent Tahran a hemde güneye Basra körfezine ulaştırılmaktadır. Orta Asya nın en önemli petrol rezervlerinin bulunduğu Rusya, Volga-Ural bölgesindeki petrol rezervlerini dört ayrı boru hattı ile kuzeye taşıyarak oradan Lituanya ve Polonya üzerinden Avrupa ya ulaştırmaktadır. Hazar bölgesine ait olan rezervler ise Azerbaycan a aittir. Söz konusu rezervler iki ayrı boru hattı vasıtası ile taşınmaktadır. Bunlardan biri Tiflis üzerinden Karadeniz e ulaşan, diğeri ise Karadeniz in kuzeyindeki limana ulaşan boru hattıdır (DPT,2001;2-4) Son dönemlerde artan enerji ihtiyacında petrol ün ikamesi konumuna gelen doğal gaz rezervleri, boru hatları aracılığı ile güvenli ve hızlı bir şekilde taşınarak dünya ticaretinde yerini almıştır. Dünyanın önemli rezerv bölgesine sahip olan Rusya, doğal gazını dört ayrı boru hattı vasıtası ile Avrupa ülkelerine pazarlamaktadır. Avrupa nın doğal gaz ihtiyacını karşılayan ikinci büyük rezerv Kuzey Afrika da, Cezayir ve Fas ta bulunmaktadır. Akdeniz in altından uzanan boru hatları ile Avrupa ya doğal gaz pazarlanmaktadır. Avrupa nın üçüncü büyük doğal gaz tedarikçisi Norveç tir. Almanya bu ülkenin en büyük İthalatçısı konumundadır. Norveç altı ayrı boru hattı ile Avrupa ya doğal gaz pazarlamaktadır. Orta doğunun en önemli doğal gaz tedarikçilerinin başında gelen İran, doğal gazını İki ayrı boru hattı ile Hazar bölgesine taşımaktadır(dpt,2001;2 4). Jeopolitik açıdan önemli bir konumda bulunan Türkiye, petrol ve doğal gaz rezervi açısından dünyanın en önemli bölgesinin merkezindedir. Türkiye, kuzeyde Orta Asya, Doğuda İran ve Güneyde Orta Doğu ülkeleri gibi doğal kaynak tedarikçilerinin yanında Avrupa gibi enerji açısından en büyük talep merkezinin ortasındadır. Diğer bir ifade ile Türkiye, Ortadoğu ve Orta Asya daki petrol ve doğalgaz tedarikçisi ülkeler ile dünyanın en büyük talep merkezlerinden biri olan Avrupa ülkeleri arasında geçiş merkezindedir. DOĞAL KAYNAK TAŞIMA KORİDORUNUN MERKEZİ TÜRKİYE - 5 -

21. yüzyılda, doğal kaynak üretiminin yanı sıra bu kaynakların yüksek teknoloji destekli sanayi üretimi yapan ülkelere taşınmasının sağlanması önem arz etmektedir. Stratejik Terminal Merkezleri olarak kabul edilen bölgelerle, doğal kaynak taşımacılığının geçiş güzergâhlarını tanımlanmaktadır. Geçiş güzergâhları, ya belirli depolama alanlarından veya kıtalar arası jeopolitik geçiş noktalarından oluşmaktadır. Söz konusu güzergâhların, doğal kaynak ticareti yapan ülkeler ve uluslar üstü şirketlerce kontrol edilebilir ve denetlenebilir nitelikte olması önemli bir kriterdir. Çünkü geçiş güzergâhlarının bulunduğu bölgelerde ortaya çıkacak siyasi ve ekonomik istikrarsızlıkların negatif etkileri, uluslar arası piyasalara direkt etki etmektedir. Yaşanacak bu tarz istikrasızlıkların etkilediği fiyatlar, maliyet artışına, durgunluğa, işsizliğe ve dış ticaret açıklarına neden olmaktadır (Gökırmak, 1996:154-155). Dünyanın önemli doğal kaynak tedarikçilerinin bulunduğu Orta Asya ve Orta Doğu ülkeleri ile söz konusu kaynakları talep eden merkezlerin başında gelen Avrupa nın geçiş güzergâhında bulunan Türkiye, Stratejik Terminal Merkezi olmaya aday ülkedir. Fosil türü yakıtların başında gelen petrol ve doğalgaz ticaretinin arz güvenliğinin ve sürekliliğinin sağlanması için politika üretmek ve uygulamak orta ve uzun vadede Türkiye için önemlidir. Bu bağlamda, doğal kaynak taşımacılığına yönelik projelerin hazırlanması ve ivedilikle hayat geçirilmesi gerekmektedir. Doğal kaynak taşımacılığının arz güvenliğinin ve sürekliliğin sağlanması için, coğrafi konum, siyasi istikrar, yüksek tüketim, işletme garantilerinin sağlanması, diğer yandan, üretimi yapılan doğal kaynakların depolanması işlenmesi ve taşınması gibi kriterler ön plana çıkmaktadır. Türkiye söz konusu kriterlere uygunluk açısından dünyanın en önemli çekim merkezlerinden bir olmaya adaydır (Çelepçi, 2000:98). Doğal kaynak taşımacılığında bölgenin transit geçiş ülkesi olma özelliğini yıllardır sürdüren Türkiye, yaptığı anlaşmalar ve uluslar arası yatırımlar ile doğu-batı ve güney-kuzey koridorlarının güvenliğini ve denetimini sağlayacak konuma gelmiştir. 1996 yılında Bakü- Ceyhan petrol boru hattı ile başlayan süreçle, Orta Asya ülkeleri, ekonomik açıdan Rusya ya bağımlı olmadan doğal kaynaklarının uluslar arası pazarlara ulaşmasını hedeflemişlerdir. Politik açıdan bu yatırım ile başlayan süreç, Orta Asya ülkeleri için, Rusya nın üzerlerindeki egemen gücünü zayıflatmayı gerektirecek en önemli hamle olmuştur. TERMİNAL PAZAR OLARAK TÜRKİYE Türkiye nin doğal kaynak ticaretinde temel hedefi, sınırlı olan kendi kaynaklarını ve dış tedarik yolu ile elde ettiği kaynakları, çevresel koşuları göz önünde tutarak maksimum fayda sağlayacak şekilde değerlendirmesidir. Doğal kaynakların güvenilir ve etkin kullanımı, - 6 -

ekonomik ve sosyal kalkınmaya olumlu yönde katkı sağlamaktadır. Türkiye, Orta Asya ülkelerinin bağımsızlığına katkı sağlayan ve doğal kaynaklarını ihraç pazarlarına güvenilir biçimde ulaştıran ülke konumundadır. Bu konum Türkiye yi doğal kaynak ithalatında pazarlık gücünü arttırmasının yanı sıra, uluslar arası doğal kaynak ticaretinin kilit ülkesi konumuna getirmiştir. Günümüzde doğal kaynaklara artan talep, buna bağlı olarak hızlı ve güvenilir güzergâhların belirlenmesi ve yüksek oranlı yatırım anlaşmalarının imzalanması sonrasında Türkiye nin önemi artmıştır. Türkiye doğal kaynak taşımacılığında iki yönlü avantaja sahiptir. Ekonomik anlamda, Doğubatı koridoru ile Orta Asya ve Orta Doğu daki rezervleri yaklaşık üç yüz milyar dolarlık doğal kaynak talep merkezi olan Avrupa ya ulaştıracak konumdadır. Kuzey-güney koridoru ile Rusya nın doğal kaynak ticaretine katkı sağlamaktadır. Politik anlamda ise doğu-batı koridoru ile Orta Asya ülkelerinin Rusya ya bağımlı olmadan bağımsız ticaretlerini güçlendirmesine katkı sağlarken, kuzey-güney koridoru ile batının elinde tuttuğu Ukrayna kozunu aşmak için ideal bir ülkedir. Doğu-Batı koridoru, Hazar ve Orta Asya nın, Avrupa nın diğer doğal kaynak tedarik merkezleri olan Rusya, Norveç ve Kuzey Afrika ya karşılık alternatif tedarik merkezi olması amacını taşımaktadır. Doğu-batı koridoru, Kazakistan ve Azerbaycan petrollerini Akdeniz e taşıyan BTC (Aktau-Bakü-Tiflis-Ceyhan) dir. Azerbaycan doğalgazı için Şah deniz projesi kapsamında, Bakü-Tiflis-Erzurum, Hazar-Türkiye-Avrupa, Bakü-Tiflis-Erzurum-Yunanistan- İtalya, Nabucco projesi kapsamında, Bakü-Tiflis-Bulgaristan-Romanya-Macaristan- Avusturya-Almanya boru hatlarından oluşmaktadır (Narin, 2006:164). Kuzey-Güney-Batı koridoru, Türkiye nin artan doğal kaynak ihtiyacını karşılamanın yanında Avrupa nın ilave doğal gaz ihtiyacını karşılamak amacı ile yeni tedarik merkezlerinin devreye girmesi amaçlıdır. Kuzey-Güney-Batı koridoru, petrol için Kerkük-Yumurtalık, doğalgaz için, Rusya-Ukrayna-Romanya-Bulgaristan, Mavi akım projesi ile Rusya-Türkiye doğal gaz, İran- Türkiye-Almanya doğalgaz, Irak-Suriye-Mısır-Türkiye-Avrupa doğal gaz, Katar-Türkiye- Avrupa doğalgaz, Türkmenistan-Türkiye-Almanya doğalgaz hatlarından oluşmaktadır(narin, 2006:164). Yakın dönemde Rusya ile yapılan anlaşmalar sonucu Kuzey-Güney koridoru Doğu-Batı koridoru kadar stratejik bir terminal konumuna gelmiştir. Kuzey-Güney koridorunu önemli kılan üç ayrı boru hattı projesi inşa aşamasına gelmiştir. Bunlar, Samsun-Ceyhan petrol boru hattı, Mavi Akım doğal gaz hattı ve Güney Akım doğalgaz boru hattı projesidir. Aşağıdaki tabloda, Türkiye de faal olan boru hatları, anlaşmaları yapılan ve inşasına başlanan boru - 7 -

hatları ve önümüzdeki dönemde yapımı planlanan boru hatlarının listesi bulunmaktadır (Yılmaz,2005:6 7). Tablo 1. Türkiye ye de Bulunan, İnşa Aşamasına Gelen ve İlgilendiren Boru Hatları ve Mevcut Boru Hatları Yapım Aşamasında Olan Boru Hatları Projeleri Yapımı Planlanan Boru Hatları Türkiye'yi İlgilendiren Boru Hatları Irak-Türkiye Ham Rusya-Türkiye Türkmenistan - Dolphin Doğal Gaz Petrol Boru Hattı Doğal Gaz Boru Türkiye - Avrupa Boru Hattı Batman-Dörtyol Hattı (Mavi Akım) Doğal Gaz Boru Ham Petrol Boru Bakü - Tiflis - Hattı Hattı Ceyhan Ham Petrol Irak - Türkiye Doğal Ceyhan-Kırıkkale Boru Hattı Gaz Boru Hattı Ham Petrol Boru Güney Akım Doğal Projesi Hattı Gaz Boru Hattı Mısır - Türkiye Rusya-Türkiye Projesi Doğal Gaz Boru Doğal Gaz Boru Konya - İzmir Doğal Hattı Projesi Hattı Gaz Boru Hattı Gürcistan - Türkiye Doğu Anadolu Türkiye-Bulgaristan- Doğal Gaz Bora Doğal Gaz İletim Romanya- Hattı Hattı Macaristan Doğalgaz Azerbaycan-Türkiye Şelmo-Batman Ham Boru (Şahdeniz) Doğal Petrol Boru Hattı Hattı (NABUCCO Gaz Boru Hattı Karacabey (Bursa)- Projesi) Projesi İzmir Doğal Gaz Trans-Trakya Petrol İletim Hattı Boru Hattı Projesi Çan-Çanakkale Doğu Karadeniz Doğalgaz İletim Hattı Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Karadeniz-Ereğli- Bartın Doğal Gaz Boru Hattı Projesi Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı Projesi - 8 -

Dünya nüfusunun üçte birine yakınını barındıran sanayileşmiş ülkeler var olan doğal kaynakların yaklaşık %80 lik bölümünü tüketmektedir. Son dönemlerde gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomilerin gerçekleştirdiği büyüme oranlarının temelinde sanayi yoğun üretim artışı yatmaktadır. Yoğun üretimi destekleyen hammadde ihtiyacının ve çıktının gerçekleşmesi için gerekli olan doğal kaynaklara ilişkin talep artışı, ekonomik gelişmenin en önemli etkenidir (Saatçioğlu ve Küçükaksoy, 2004; 33-34). Diğer bir ifade ile ekonomik gelişme ve hasıla artışı ile doğal kaynak talep artışı doğru orantılıdır. Bu açıdan bakıldığında ekonomik ve sosyal gelişmenin temel girdisi olan enerji ve bağlı olarak doğal kaynaklara olan talep, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ithalatında önemli bir yer tutmaktadır. Enerjiye olan talebin sürekli arttığı ve verimli kullanımının önem kazandığı günümüzde, enerjinin temel girdilerinin başında gelen doğal kaynaklara sahip olan ülkeler ve söz konusu kaynakları talep eden ülkeler arasındaki ticaretin temel unsuru olan doğal kaynak taşımacılığı güzergâhları ve taşıma yöntemleri ön plana çıkmıştır. Geçmiş dönemlerde ağırlıklı olarak deniz yolu taşımacılığı kullanılırken, artan talep, alternatif güzergâhları ve yeni taşıma yöntemi olarak boru hatları ile arz ve talep merkezlerini birleştirilmeye başlamıştır. Boru hattı taşımacılığına ilişkin haritalar incelendiğinde arz ve talep merkezleri arasındaki taşıma ağı küresel bir hal almıştır. Söz konusu hatların ağırlıklı bölümünü, Orta Asya ve Orta Doğu ülkelerinin doğal kaynaklarını taşıyan hatlar oluşturmaktadır. Söz konusu boru hatları, yüzyıllardır önemli ticaret merkezlerini birbirine bağlayan bir güzergâha sahip olan Türkiye yi önemli kılmaktadır. Dünyanın en önemli ticaret yollarının başında gelen İpek yolu, günümüzde uluslar arası doğal kaynak taşımacılığında kullanılan boru hatlarının yeni güzergâhı olmuştur. Yeni dönem Orta Asya ve Orta Doğudaki zengin petrol ve doğalgaz gibi enerjinin temel girdisi olan doğal kaynakların dünya pazarlarına aktarılmasında en önemli geçiş ülkesi Türkiye dir Şekil 2:Hazar Merkezli Mevcut ve Potansiyel Boru Hattı Projeleri 1 1 Mevcut boru hatları tarihi İpek Yolu ile aynı güzergâhları izlemektedir. Haritalar karşılaştırıldığında bu durum açıkça görülmektedir. - 9 -

Kaynak:http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/ead/konjokturizlemedb/pdgb.doc, Tarihi:26.03.2011 Erişim Bu bağlamda, geçiş ülkesi konumunda olan Türkiye, gelecek dönemde doğal kaynak ticaret merkezi olmaya aday ülkelerin başında gelmektedir. Petrol, doğalgaz ve türevi ürünlerin kaynak çeşitliliği, arz güvenliği ve sürekliliğinin sağlanması açısından yeni taşıma hatlarının projelendirilmesi ve devreye sokulması, Türkiye nin gelecek dönemdeki politika uygulamalarının etkileyecek boyuta gelmiştir. Türkiye mevcut durumu ile büyük bir bölgeyi kapsayan doğal kaynak rezervlerinin ticaretinde önemli pazar konumuna gelmiştir. Türkiye sınırlarında bulunan boru hatları vasıtası ile taşınan petrol ve doğalgaz, yapılan anlaşmalar ile Türkiye nin doğal kaynak talebini karşılayabilecek düzeydedir. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Türkiye, son dönemlerde dünya siyasetine, bölgede ön plana çıkan ülkelerden biri olarak damgasını vurmuştur. Bölge ülkeleriyle yapılan ticaretin uluslar arası politikalara olumlu yansıması, diğer taraftan Orta Asya ülkeleri ile geçmişten gelen tarihi ve kültürel bağlantıların etkisi Türkiye yi bölgede hâkim ülke konumuna getirmiştir. Çalışmada ifade edilen doğal kaynak ticaretinde geçiş ülkesi olma konumu, Türkiye nin doğal kaynak ticaretinde arz ve talep merkezlerini birbirine bağlayan ve değişik taşıma yöntemleri için toplanma ve dağıtım merkezi olma özelliğini ön plana çıkartmaktadır. Türkiye, bölgenin petrol ve doğalgaz taşımacılığı bağlantıları açısından boru hatları aracılığı ile petrol ithalatını güvence altına alabilecek konuma gelmiştir. Diğer bir ifade ile petrol ve doğalgaz ın boru hatları ile nakli, - 10 -

Türkiye nin ekonomik anlamda çıkar sağlayacağı uluslar arası bir ticaret aracı olmaya adaydır. Türkiye bu denklem içerisinde doğal kaynak talebini karşılamak doğal kaynak arz ve talep merkezlerinin ulusal enerji politikalarını dikkate alarak gelecek döneme ilişkin politikalarını ve uygulama yöntemlerini belirlemelidir. Doğal kaynak üreticisi olmayan bir ülke konumunda olan Türkiye, dünyanın önemli doğal kaynak rezervlerinin yer aldığı bölgenin transit geçiş güzergâhında olma avantajını kullanmalıdır. Söz konusu boru hattı projeleri Türkiye nin bu önemli konumunu destekler niteliktedir. Diğer yandan dünyanın en önemli doğal kaynak pazarı olma niteliği hızla artan doğal kaynak talebini karşılayacak konuma gelecektir. Diğer yandan sadece Nabucco projesinin yaklaşık 5 milyar dolarlık yatırımı gerektirmesi ve bu yatırımın Türkiye kısmının inşası binlerce kişiye istihdam alanı yaratarak ülke istihdamına katkı sağlayacaktır. İnşa edilen boru hatlarına müteahhitlik yapan firmalar ülkenin hizmetler sektörüne ciddi katkılar sağlamaktadır. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının yıllık 300 milyon dolarlık bir gelir getiriyor olması yapımı planlanan tüm boru hatlarının devreye girmesi ile ülke milli hâsılasına ciddi katkı sağlayacağı olasıdır. Diğer yandan Orta Asya ve Orta Doğu doğal kaynaklarının en büyük talep merkezi olan Avrupa ile doğal kaynak pazarına sınırlarından geçen boru hatları ile entegre olan Türkiye, müzakere sürecinde önemli bir avantaj elde edecektir. Gelecek dönemde üretim sektörünün ve kalkınmanın vazgeçilmez unsuru olan doğal kaynakların arz merkezlerinden talep merkezlerine ulaştırılmasında en güvenli iletim aracı boru hatları olacaktır. Türkiye uluslar arası boru hattı taşımacılığı ile; -Petrol ithalatını güvence altına alabilecektir, -Boru hattı taşımacılığı ile gelir elde edebilecektir, -Uluslar arası anlaşmalar gereği boğazların artan deniz trafiği ve çevre tehlikesi en aza inebilecektir, Sınırlarından geçen boru hatları ile Türkiye transit geçiş ülkesi konumundadır. Gelecek dönemde uluslar arası taşıma merkezleri olarak tabir edilen bölgelere kurulacak rafineriler ve depolama alanları ile Türkiye Terminal Pazar haline gelecektir. Devam eden süreçte terminal pazarı destekleyen lojistik merkezlerin alt yapısının planlanarak işletmeye açılması, dünya petrol ve doğal gaz borsasının kurularak, uluslar arası ticaret, ana hat ve kontrol merkezi olma özelliğine yönelik politika uygulamaları hızla hayata geçirilmelidir. Kurulacak kontrol merkezinde bilgi ağı ile oluşturulacak veri bankası, boru hatlarına ilişkin tüm bilgilerin - 11 -

depolanmasını sağlayarak, uluslar arası doğal kaynak veri ağının merkezi olma işlevi Türkiye nin tekelinde olacaktır. Boru hatlarının olumsuzluklarının başında çevresel etkiler gelmektedir. Sürdürülebilir kalkınma politikalarında ekolojik dengenin korunması önemlidir. Boru hatlarının geçtiği bölgelerdeki inşa işlemleri ve boru hatlarının güvenliği için oluşturulacak güvenlik bölgeleri tarımsal arazileri kullanılamaz hale getirecektir. Bu durum, Türkiye nin tarım sektörüne olumsuz yansıyacaktır. Diğer yandan, teknolojisi gelişen dünyada yeni enerji kaynaklarının bulunup dönüşümün buna göre sağlanması, boru hatlarını uzun vadede etkisiz kılabilir. Geçmiş dönemlerden bugüne önemli bir enerji girdisi olan petrol yerini doğalgaza bırakmak üzeredir. Diğer bir ifade ile doğalgaz petrolün ikamesi haline gelmiştir. Orta ve uzun vadede gelişen teknoloji ile yeni, temiz ve sürdürülebilir enerji kaynakları her iki doğal kaynağı daha az kullanılabilir hale getirebilecektir. Buda petrol ve doğalgaz ticaretinin azalmasına neden olacaktır. Bu sebeple doğal kaynak taşımacılığının önemli unsurlarından bir olan boru hatlarının ekonomik ömürleri ve getirilerini belirleyen anlaşmaların ülke politikalarına uygun yapılması önem arz etmektedir. KAYNAKÇA ÇELEPÇİ, Fuat,(2000) Petrol ve Doğal gaz Arzı, Hatlar, Stratejiler Konulu Panel Konuşması, Türkiye 8. Enerji Kongresi Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi Paneli, Poyraz Ofset, Ankara, DPT,(2001), Ulaştırma Özel İhtisas Komisyonu Raporu Boru Hattı Ulaştırması Alt Komisyonu Raporu, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ankara GÖKIRMAK, Mert,(1996) Türkiye-Rusya ilişkileri ve Petrol Taşımacılığı Sorunu: Jeopolitik Bir değerlendirme, Değişen Dünya ve Türkiye İçinde, Bağlam Yayınları, İstanbul Narin, Müslüme,(2006), Avrasya Bölgesindeki Türk Cumhuriyetlerinin Enerji kaynakları ve İletim Hatlarının Türkiye'ye katkıları, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: VI, Sayı 1, web erişim, http://turkoloji.cu.edu.tr/genel/muslume_narin_turk_cumhuriyetleri_enerji_kaynaklari_turkiy eye_katkilari.pdf, Erişim Tarihi:17.03.2011 Saatçioğlu, Cem ve İsmail Küçükaksoy, (2004) Türkiye Ekonomisinin Enerji Yoğunluğu ve Önemli Enerji Taşıma Projelerinin Ekonomiye Etkisi Dumlupınar SBE Dergisi,Sayı:11 SAE, Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, (2007), Türkiye nin Enerji Satrancı, Ekonomi Çalışma Raporu, İstanbul - 12 -

Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, (2011), İpek Yolu, web adresi: http://tr.wikipedia.org/wiki/%c4%b0pek_yolu, Erişim Tarihi: 8.03.2011 Yılmaz, Necip Fazıl,(2005), Petrol ve Doğal gaz Boru Hatları Üzerine Genel Bir Değerlendirme, Tesisat Mühendisliği Dergisi, Sayı:87 Web Adresleri http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/ead/konjokturizlemedb/pdgb.doc, Tarihi:26.03.2011 Erişim - 13 -