EROZYONU ÖNLEME VE KONTROL YÖNTEMLERİ VE ORMANCILIK SEMİNERİ 22-25 Şubat 2011 İstanbul TÜRKİYE DE SEL KONTROL ÇALIŞMALARI Prof. Dr. Hüseyin E. ÇELİK İÜ Orman Fakültesi İstanbul hecelik@istanbul.edu.tr
TÜRKĠYE DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 1. Türkiye de Erozyonun Kapsamı ve Nedenleri 2. Seller ve OluĢma Nedenleri 3. Sel Kontrolu Orman Mühendisliği ĠliĢkisi 4. Sel Kontrol Önlemleri 5. Materyal Toplanma Bölümünde Alınacak Önlemler 6. MTB Yatak Islahı (Stabilizasyon) 7. MTB Yamaç Islahı (Stabilizasyon) 8. MTB AGM nin ÇalıĢmaları 9. MTB DSĠ nin ÇalıĢmaları 10.TaĢıntı Konisinde Alınabilecek Önlemler 11.Sel Kontrolunda Örgütler Arası ĠĢbirliği TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 2
1. Türkiye de Erozyonun Kapsamı ve Nedenleri Türkiye dünyada en fazla erozyona uğrayan G-GD Asya kuģağında yer alır. Birim alanda K Amerika dan 6, Avrupa dan 17, Afrika dan 32 kat fazla toprak kaybeder. Türkiye nin % 90 ında çeģitli Ģiddetlerde, % 60 ında Ģiddetli ve çok Ģiddetli erozyon vardır. Erozyon salt bir toprak aģınma-taģınması değil, sel, taģkın, sedimantasyon, heyelan, çığ gibi olgulardaki payı ile bir zararlı olaylar zinciridir. Bu nedenle hızla önlenmelidir. TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 3
1. Türkiye de Erozyonun Kapsamı ve Nedenleri Erozyon: toprağın aģınma, taģınması Türkiye de su erozyonu (%99) rüzgar erozyonu (%1) TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI Su erozyonu a. Yüzey erozyonu b. Oyuntu erozyonu c. Sel yatağı d. Sel deresi 4
Nallıhan - Ankara
1. Türkiye de Erozyonun Kapsamı ve Nedenleri Türkiye de Orman alanlarının %54 Tarım alanlarının %59 Meraların %64 Orta ve Ģiddetli erozyon TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 6
1. Türkiye de Erozyonun Kapsamı ve Nedenleri Türkiye de erozyon neden yüksektir? Ortalama yükselti 1132m> Asya(1050 m) Yükseltisi >1000 m (dağlık) TR nin % 57 si Kırıklı arazi > TR nin yarıdan fazlası Eğim > %45 TR nin % 45 i Jeoloji kolay aģınır, Anadolu, medeniyetler beģiği, bitki örtüsü tahrip edilmiģ TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 7
2. Seller ve oluşma nedenleri Türkiye nin Ġklim Haritası İklim kıyılar hariç buharlaşma > yağış TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 8
2. Seller ve oluşma nedenleri TÜRKİYE'DE ARAZİ KULLANIMI (Bin Ha) SU1.158 DİĞER 357 2133.385 ÇAYIR + MERA ORMAN + FUNDA 2.972 1.458 18.533 21.770 TARIM 21.780 6.273 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 30.000 I-IV V-VII VIII TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 9
2. Seller ve Oluşma Nedenleri Dünya da doğal afetler içinde sellerin yeri Maddi kayıp % 30 Sel 9% CAN KAYBI Volkan 2% Fırtına 46% DSĠ 1955-2002 1308 sel 1.235 can kaybı 61 bin konut yıkıldı veya kullanılamaz halde YaklaĢık 2 milyar $ maddi hasar Deprem 43% Sel 77% ETKİLENEN İNSAN SAYISI Volkan 0% Fırtına 19% Deprem 4% TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 10
2. Seller ve Oluşma Nedenleri Sel ve TaĢkın Farkı Sel, Ģiddetli yağıģların ardından yanderelerden gelen ve fazla miktarda katı ve iri materyal içeren büyük su kitlesi Yanderelerden gelen sellerin ana akarsuya ulaģmasıyla vadi boyunca suyun taģması ise taģkın Yabancı dillerde (Torrent / flood, upstream, wildbach) Farkları: Sel yukarı havzada meydana geliyor, katı ve iri materyal fazla, sel materyalle bastığı araziyi kullanılmaz hale getiriyor. Sel ve taģkınlar normal akımların 5-11 bin katı TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 11
2. Seller ve Oluşma Nedenleri Rize - ÇamlıhemĢin 10 dakika sonra Ağustos - 2005 TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 12
2. Seller ve Oluşma Nedenleri H. E. ÇELİK TÜRKİYE'DE SEL KONTROL ÇALIŞMALARI 13
2. Seller ve oluşma nedenleri H. E. ÇELİK TÜRKİYE'DE SEL KONTROL ÇALIŞMALARI 14
BÖLGELERE GÖRE TAŞKINLAR 1970-2005 KARADENİZ GD ANADOLU D ANADOLU AKDENİZ İÇ ANADOLU B ANADOLU MARMARA 0 50 100 150 200 250 300 350 400 CAN KAYBI TAŞKIN SAYISI DSİ I. ULUSAL TAŞKIN SEMPOZYUMU
2. Seller ve oluşma nedenleri % 50 MEVSİMLERE GÖRE TAŞKINLAR (1970-1997) 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 İLKBAHAR YAZ SONBAHAR KIŞ DSİ I. ULUSAL TAŞKIN SEMPOZYUMU
Sellerin nedenleri 1. Ġklim faktörleri A. YağıĢ özellikleri YağıĢ tipi YağıĢ Ģiddeti YağıĢ süresi YağıĢ dağılıģı YağıĢın hareket yönü YağıĢ öncesi toprak nemi B. Ġntersepsiyon C. Evaporasyon D. Transpirasyon 2. Seller ve oluşma nedenleri 2. Fizyografik faktörler; A. Havza Özellikleri Havza büyüklüğü ve formu Havza ortalama yükseltisi Havza ortalama eğimi Havza genel bakısı Drenaj durumu Toprak tipi Arazi kullanımı (Bitki örtüsü) B. Yatak (mecra) özellikleri Yatak geniģliği ve derinliği Enkesit formu ve alanı Yatak eğimi ve eğim kırıklıkları Kıvrımlılık Yatağı oluģturan malzemenin cinsi TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 17
2. Seller ve oluşma nedenleri Çıplak alan Orman Yağmur damlasının darbe etkisi Yağmur suyunun infiltrasyonu TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 18
2. Seller ve oluşma nedenleri Bitki örtüsünün yüzeysel akıģa ve toprağa sızan su miktarına etkisi Elmalı Barajı Havzası AraĢtırma Sonuçları (BALCI 1956) % 18 % 36 % 56 % 82 % 64 % 44 Orman Çayır TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI Çıplak Toprak 19
3. Sel Kontrolu-Orman Mühendisliği İlişkisi Erozyon ve sel kontrolu için görevler: I. Suların yağıģ havzasından dere yatağına düzenli geçiģini sağlamak, II. Sularla taģınan katı materyali nicelik ve nitelik bakımından normal ölçülere indirmek, III. Bu su ve materyali yatak boyunca çevreye zarar vermeden akıtmak, depolamak, tespit etmek. I ve II YağıĢ havzasının yamaçlarıyla ilgili, orman mühendisinin sorumluluk alanı, III büyük akarsu yataklarında inģaat mühendisinin sorumluluk alanı Ancak dağlık arazilerde yatak yamaç stabilitesini etkilediği yerlerde orman mühendisi TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 20
MTB B TK TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 21
3. Sel Kontrolu-Orman Mühendisliği İlişkisi 3116 Sayılı Orman Kanunu (1937) Madde 79 : Devlet ormanlarının sınırları içindeki ırmak ve çay kenarlarını ve bunların kaynaklarını tanzim etmek, sellerin husulüne ve yer kaymalarına mani olacak her türlü tahkimat ve imalat yapmak orman idaresinin vazifesidir. 6831 Sayılı Orman Kanunu (1956) Madde 58 - Devlet ormanlarının hudutları içindeki ırmak ve çay kenarlarını ve bunların kaynaklarını tanzim edecek, sellerin husulüne ve yer kaymalarına ve toprak aģınma ve taģınmalarına mani olacak her türlü ağaçlamalar ve teknik tedbirler orman idaresince yapılır. TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL 22 ÇALIġMALARI
3. Sel Kontrolu-Orman Mühendisliği İlişkisi 5531 Sayılı Orman Mühendisliği, Orman Endüstri Mühendisliği ve Ağaç ĠĢleri Endüstri Mühendisliği Hakkında Kanun 2006 4a / 7 nolu bend: (orman mühendisinin görevleri) ağaçlandırma, erozyonla mücadele, sel ve çığ kontrolü, havza amenajmanı, entegre havza ıslahı ve kırsal kalkınma planlama, projelerinde ve uygulama çalıģmaları yapmak TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 23
4. Sel Kontrolu I. Materyal toplanma bölümünde alınacak önlemler a. Yatak stabilizasyonu TaĢıntı barajı, toprak bent, geçirgen baraj, çamur deposu, taban kuģağı ve brit, yatak kaplaması kıyıların stabilizasyonu b. Yamaç stabilizasyonu kitle stabilizasyonu, oyuntu ile savaģ, yüzey stabilizasyonu II. Taşıntı konisinde alınacak önlemler Yatak temizliği, kıyı tahkimi, yatağın doğrultulması TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 24
Kargılı dere / Aydın Nazilli TÜRKĠYEDE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 25
5. Materyal toplanma bölümünde alınacak önlemler Sorunlar: Yatakta kazılma Kıyı oyulmaları Heyelanlar Oyuntular Yüzey erozyonu a. Yatak ıslahı TaĢıntı barajı, toprak bent, geçirgen baraj, çamur deposu, taban kuģağı ve brit, yatak kaplaması kıyıların stabilizasyonu TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 26
6. Materyal toplanma bölümünde alınacak önlemler Yatak Islahı: TaĢıntı barajı SEL VE ÇIĞ KONTROLU 27
6. Materyal toplanma bölümünde alınacak önlemler Yatak Islahı: Taşıntı barajı SEL VE ÇIĞ KONTROLU 28
6. Materyal toplanma bölümünde alınacak önlemler TaĢıntı barajı, kontrbaraj ve düģü havuzu SEL VE ÇIĞ KONTROLU 29
6. Materyal toplanma bölümünde alınacak önlemler Geçirgen baraj: düģey aralıklı, yatay aralıklı SEL VE ÇIĞ KONTROLU 30
Toprak bent 6. Materyal toplanma bölümünde alınacak önlemler Çamur deposu TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 31
6. Materyal toplanma bölümünde alınacak önlemler 32 Taban kuģağı ve brit SEL ve ÇIĞ KONTROLU
6. Materyal toplanma bölümünde alınacak önlemler 33 Kıyı stabilizasyonu SEL VE ÇIĞ KONTROLU
7. MT Bölümü Yamaç Islahı kitle stabilizasyonu Heyelan Taşıntı barajıyla heyelan stabilizasyonu (Bernard 1927)
7. MT Bölümü Yamaç Islahı kitle stabilizasyonu Kayan kitlenin drenajı Heyelan alanının ayrıntılı etüd ve planı Drenaj sistemi: toplama kanalı, akıtma kanalı
7. MT Bölümü Yamaç Islahı kitle stabilizasyonu Kazıklar Kartaltepe-İstanbul
7. MT Bölümü Yamaç Islahı Oyuntu kontrolu Kuru Duvar EĢikler TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 37
7. MT Bölümü Yamaç Islahı Oyuntu kontrolu Aydın ġerabat deresi, kuruduvar eģikler ve bitkilendirme
7. MT Bölümü Yamaç Islahı Oyuntu kontrolu ÇEVİRME HENDEĞİ TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 39
7. MT Bölümü Yamaç Islahı Oyuntu kontrolu Örme çit TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 40
7. MT Bölümü Yamaç Islahı Oyuntu kontrolu Çuvallı Toprak Sedde TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 41
7. MT Bölümü Yamaç Islahı Oyuntu kontrolu Kafes Tel EĢik TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 42
7. MT Bölümü Yamaç Islahı Oyuntu kontrolu HarçlıtaĢ Yapılar TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 43
7. MT Bölümü Yamaç Islahı Yüzey stabilizasyonu Örme çitler Teraslar Çayırlandırma, ağaçlandırma TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 44
7. MT Bölümü Yamaç Islahı: Yüzey stabilizasyonu Teraslar: eğimli, eğimsiz TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 45
7. MT Bölümü Yamaç Islahı: Yüzey stabilizasyonu Teraslar: eğimli, eğimsiz Eğimsiz teraslar: su ekonomisi ve erozyon koruma: kurak Eğimli teraslar : erozyon koruma: yağıģlı bölge Gradoni tipi teras TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 46
Kanallı gradoni 7. MT Bölümü Yamaç Islahı: Yüzey stabilizasyonu Teraslar: eğimli, eğimsiz
7. MT Bölümü Yamaç Islahı: Yüzey stabilizasyonu TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 48
7. MT Bölümü Yamaç Islahı: Yüzey stabilizasyonu Örme çit takviyeli teras TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 49
7. MT Bölümü Yamaç Islahı: Yüzey stabilizasyonu Teras aplikasyonu su terazili pergel TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 50
7. MT Bölümü Yamaç Islahı: Yüzey stabilizasyonu 7. MT Bölümü Yamaç Islahı Kültürel önlemler OTLANDIRMA Önce stabilizasyon sağlanır. Toprak hazırlığı, mevcut bitkiler korunur. Otlandırma - çalılandırma birlikte Bazı ot türleri: ayrık, agrostis, festuca, poa yonca, korunga, üçgül, fiğ Ot ekimi: çizgi ot ekimi, çayır kalıpları, malçlama. AĞAÇLANDIRMA TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 51
8. MTB AGM nin çalışmaları Ağaçlandırma Erozyon Kontrolu Rehabilitasyon YeĢil KuĢak Özel Ağaçlandırma Mera Islahı TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 52
8. MTB AGM nin çalışmaları TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 53
8. MTB AGM nin çalışmaları Kahramanmaraş-1935 Kahramanmaraş-2009 TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 54
8. MTB AGM nin çalışmaları Akşehir 1965 Akşehir 2009 TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 55
8. MTB AGM nin çalışmaları Isparta Ġli, Senirkent Ġlçesinde 13.7.1995 tarihinde meydana gelen sel ve toprak akmaları sırasında, ilçe merkezinde 74 vatandaģımız hayatını kaybetmiģ, 46 kiģi yaralanmıģ, 195 ev yıkılmıģ ve 125 bina hasar görmüģtür. 2602 ha. sahada erozyon kontrolu çalıģması ve 490 ha. mera ıslah çalıģması yapılmıģtır. TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 56
8. MTB AGM nin çalışmaları 1980 yılı ilkbaharında Seyhan nehrinin bir kolu olan ve Seyhan baraj gölüne dökülen Çakıt Çayı taģmıģ E-5 karayolunu ve demiryolunu tahrip etmiģ. Adana ilini ise tehdit eder konuma gelmiģtir. Adana Çakıt Çayı Projesi Niğde Bor ve UlukıĢla ile Adana Pozantı Ġlçeleriyle 39 köyü içine alan Çakıt Çayı Erozyon Kontrol Projesi 1982 yılında uygulamaya baģlanmıģtır. TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 57
8. MTB AGM nin çalışmaları Ġzmir KarĢıyaka Erozyon Kontrolu Projesi TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 58
9. MTB DSİ nin çalışmaları Yatak ve yamaç ıslahı Denizli Çivril Irgıllı yan dereleri Aydın Nazilli ġerabat deresi Isparta Uluborlu Kuru ve GüreĢyeri dereleri Yatak ıslahı Erzincan Vasgirt dere Hatay Ġskenderun AĢkarbeyli dere Manisa Salihli Yenipazar dere TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 59
9. MTB DSİ nin çalışmaları: Senirkent TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 60
9. MTB DSİ nin çalışmaları
9. MTB DSİ nin çalışmaları
9. MTB DSİ nin çalışmaları
9. MTB DSİ nin çalışmaları Kuru duvar eģik
9. MTB DSİ nin çalışmaları AlaĢehir Horzum Embelli Dere
9. MTB DSİ nin çalışmaları
9. MTB DSİ nin çalışmaları
9. MTB DSİ nin çalışmaları
9. MTB DSİ nin çalışmaları Geçirgen tersip bendi
9. MTB DSİ nin çalışmaları Çok amaçlı seki
9. MTB DSİ nin çalışmaları
9. MTB DSİ nin çalışmaları TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 72
73 10. Taşıntı Konisinde Alınabilecek Önlemler Yatak temizliği Kıyıların tahkimi Kıyı duvarları yapımı Yatağın doğrultulması SEL ve ÇIĞ KONTROLU
11. Sel Kontrolunda Örgütler Arası İşbirliği Teknik anlamda sel kontrol çalıģmaları 1950 ler OGM ve DSĠ 1960-69 arası iki örgüt de hem yamaç, hem yatak ıslahı 1969 dan itibaren AGM ve DSĠ arasında iģbirliği protokolü ĠĢbirliği: yatak ıslahı DSĠ, yamaç ıslahı AGM 1995 MASK, 1998 AGM-DSĠ iģbirliği protokolü 2007 AGM, OGM ve DSĠ Çevre ve Orman Bakanlığına bağlı Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolu Eylem Planı 2008-2012 TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 74
Poligon deresi Yukarı Havza Islahı: AGM + DSĠ : Teras, ağaçlandırma ve ıslah sekileri
TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 76
TEġEKKÜRLER TÜRKĠYE'DE SEL KONTROL ÇALIġMALARI 77