Kırım Türk-Tatar Edebiyatı

Kırım Türk-Tatar Edebiyatı Kırım Türkleri yazılı edebiyatları meydana gelene kadar ideallerini, millî karakter özelliklerini, örf ve âdetlerini, medeniyetlerini; sosyal siyasî ve iktisadî durumlarını, arzu ve ümitlerini, dünya görüşlerini çok eski zamanlardan beri yırlar, takmaklar, çınlar, maniler, atasözleri, tapmacalar, latifeler, efsane ve destanlarla nesilden nesile geçen sözlü edebiyatlarıyla günümüze kadar getirmişlerdir. "Çora-batır", "Koplandı-batır", "Esebay-batır", "Ediğe", "Er-targm" gibi epik destanlarda halk içinden çıkan kahramanların doğruluk ve adalet için zulme karşı verdikleri mücadeleler anlatılmaktadır. "Nar-kamış", "Kozu Kurpeç ve Bayan Sulu", "Boz- Yigit" gibi lirik epik destanlarda ise, sevginin gücüyle kendi geleceklerini tayin etmek için her türlü zorluklara karşı verdikleri mücadele dile getirilir. Kazak, Özbek, Karakalpak, Nogay Türkleri gibi diğer Türk boylarında da bu destanların değişik varyantları görülmektedir. Bu destanlar, 1896 yılında Radloff 1, 1980 yılında ise Cafer Bekirov tarafından derlenmiş ve neşredilmiştir. X. yüzyılın sonu ile XI. yüzyılın başında "Deşti Kıpçak" bölgesine yerleşen Kıpçak kabileleri, bu dönemlerde İslâmiyeti kabul ederler. Bu dönemden sonra "Türkistan", "Azerbaycan", "Kazan", "Kırım " gibi İslâm dünyası ile medenî ve edebî alışverişi olan yerlerdeki halkın arasında dinî hikâye ve kıssalar çok yaygınlaşıp benimsenmiştir. "Yusuf ve Züleyha"yı, "Leylâ ve Mecnûn"u, "Seyyit Battal "i, "Ahmediye"yi, "Muhammediye"yi, "Kesik Baş"ı, Yunus Emre'nin ilâhilerini bilmeyen Kırım köylüsü yok gibidir. Daha sonra bunlara "Köroğlu", "Âşıq Garip", "Âşıq Kerem" destanları ile "Ahmet Aqay" ve "Nasrettin Hoca" gibi yeni örnekler de katılmıştır. XIII. asırda Mahmut Kasım'ın yazdığı "Yusuf ile Züleyha" mesnevisi ile XIV. asırda Ebubekir isimli bir düşünür ve âlimin yazdığı Kalendernâme" 2 isimli eser, yazılı edebiyat ürünlerindendir. Altın Ordu devletinin bir ili iken, ondan ayrılıp XV. yüzyıl başlarında 3 Geray soyunun idaresinde bir hanlık kuran Kırım Türklerinin dili, Kıpçak Türkçesinin bir koludur; fakat, adanın güney bölgesinde Oğuz Türkçesinin etkisi çok fazla görülür. Ayrıca I. Hacı Geray'dan sonra tahta geçen I.Mengli Geray, Fatih Sultan Mehmet'e müracaat ederek Osmanlı devletine bağlanır. Böylece daha Altın Ordu zamanında başlayan İstanbul'un kültürel tesiri, kendini daha da fazla göstermeye başlar. Bundan sonra Kırım'da yazılan edebî eserlerde Osmanlı Türkçesinin etkileri hızla artar. Bu kültürel tesirler altında Kırım edebiyatı, Kuzey Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi olmak üzere iki kolda gelişir. Hamdi Giraybay'm Kırım tarihiyle ilgili çalışmasında 4 ve Kırım Şiirleri isimli eserde yer alanmakalesinde 5 ortaya koyduğu ve daha sonra Türk Ansiklopedisinin "Kırım Edebiyatı" maddesi ile Müstecip Ülküsal'ın TDEK'nın birinci baskısında kabul edilen sınıflandırmaya iki dönem daha ilâve etmek suretiyle Kırım Türk edebiyatını altı döneme ayırmak mümkündür. 1 W. Radloff, Kuzey Türkleri Halk Edebiyatları Örnekleri VII, Petrsburg 1896. 2 Eşref Şemizâde, Ömür ve Yaratıcılık, Taşkent 1974, s.97. 3 Leh kaynaklarına göre 1428 yılında kurulduğu belirtilen Kırım Hanlığının 1441-1442 yıllarında basılan para da gözönüne alınarak bu tarihlerde kurulduğu görüşü ağırlık kazanmıştır. Muzaffer Ürekli, Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Himayesinde Yükselişi, An kara 1989,8.11. 4 Hamdi Giraybay, Türk Moğol imparatorluğunun Müstakil Bir Ülkesi Olan Altmordu Devletinin Tarihçesi ve Bu Devletin Bir Ülkesi Olan Kırım, istanbul 1926. (El ile yazılmış olan mezuniyet tezinin sonunda Kırım edebiyatı işlenmiştir.) 5 Hamdi Giraybay, "Kırım Edebiyatına Bir Bakış" Kırım Şiirleri, Romanya /Pazarcık 1935, s.14-33.

1. Hanlık Dönemi 2. Rus İstilâsı Dönemi 3. "Tercüman" Dönemi 4.1905-1917 Dönemi 5.1917-1944 Dönemi 6.1944'ten günümüze kadar olan dönem. 1. Hanlık Dönemi XV. asırdan itibaren Kırım'da Mengli Geray ve Hüseyin Kefevî (15.asır), Bora Gazi Geray (Gazaî) ve Rammayıl Hoca (16. asır), Âşık Umer, Mustafa Cevherî, Leylâ Bikeç, Âşık Arif, Can Muhammed ve Edip Efendi (17.asır) gibi ünlü şâirler yetişir; fakat, Kırım Hanlığı devrinde burada yetişen şâirlerin eserleri Potemkin'in Karasu'da katliam yaptığı senelerde gasp olunmuş ve nihayet Han Saray'ın Rus ordusu tarafından yağma edildiği zaman, oradaki mükemmel kütüphane de imha edilmiştir. Bu yüzden, bu dönemde şiir yazan şâirlerin eserlerinin tamamı bugün elimizde mevcut değildir. Bugün ikinci Kırım Hanı Mengli Geray'm şiirlerinden sadece birkaç mısra bilinmektedir. Tarihçi Seyyid Mehmed Rıza, "Es'seb'u's-Seyyar" 6 adlı eserinde Mengli Geray'a ait mısraları naklederken; Han'ın ilim ve edebiyata çok meraklı olduğunu ve her zaman şiirle uğraştığını bildirmektedir. Mengli Geray, uzun zaman dönemin ilim ve irfan merkezi olan eski Kırım şehrinde yaşamıştır. Bundan dolayı iyi bir medrese tahsili yapmış olması muhtemeldir. Daha sonra Gedik Ahmet Paşa tarafından İstanbul'a götürülen Mengli Geray, Kırım'a döndükten sonra Kırım'da Osmanlı sarayının bir benzerini yaptıracak kadar Osmanlılardan etkilenmiştir. Bu kadar çok Osmanlı tesirine giren Han'ın Osmanlı şâirlerinden de etkilenmesi normaldir. Kırım Hanlığının daha kuruluş yıllarında başlayan bu tesir, bilhassa İstanbul'da terbiye gören hanzâdeler, yani saray vasıtasıyla gittikçe fazlalaşmıştır. 1475 yılında Gedik Ahmet Paşa'nın Kefe'yi almasıyla ilerleyen İstanbul-Bahçesaray münasebeti, Osmanlı Türkçesi ve edebiyatının Kırım Türkçesi ve edebiyatı üzerindeki tesirinin daha da artmasına sebep olmuştur. "Es'seb'u's-Seyyâre" 7 ve "Gülbün-i Hânân"m 8 müellifleri, Mengli Geray Han'ın oğlu Saadet Geray Han'ın çok okuyan âlim bir şahsiyet olduğunu, kütüphanesinde sayısız değerli kitapların bulunduğunu, hatta Ali Şîr Nevaî'nin "Hamse"sinin de bu kitaplar arasında yer aldığını ayrıca şiir yazdığını da belirtmişlerdir.. Ancak bu eserlerde şâirin şiirlerine yer verilmemiştir. Hamdi Giraybay, Kefe valisinin oğlu Abdullah Rıdvan Paşazâde'nin İstanbul'da rehine olarak kalan Kırım hanı Sahip Geray'm Sultan Selim'e Kıpçak Türkçesi ile şiirler söyleyip Osmanlı Türkçesi ile de şiir yazdığını belirttiğini ifade etmektedir. Giraybay ayrıca şâirin şiirinden örnek de vermiştir? Gülbün-i Hânân'da Geray hanedanından I. Devlet Geray Han'ın da şâir olduğu şiirinden alman bir beyitle birlikte kaydedilmektedir. ı0 Şiir yazan geraylarm içinde en meşhuru Bora Gazi Geray Han'dır. Uzun zaman İran'da esir kalan Bora Gazi Geray Han, mükemmel bir medrese tahsili görmüştür. Gülbün-i Hânân isimli eserde Bora Gazi Geray'm musiki ile meşgul olduğu, besteleri bulunduğu belirtildikten sonra, şiirlerinden örnekler vermektedir. 11 Şiirlerinde Gazayî mahlasını kullanan Gazi Geray'm Farsça rubaileri olduğu gibi, gazelleri de Osmanlı şâirlerinin gazelleri kadar mükemmeldir. Gazi Geray Hanı'm Kıpçak Türkçesi ile yazdığı şiirleri de vardır. Osmanlılarla beraber Avrupa seferlerine katılan Bora Gazi Geray'ın oradan padişaha yazdığı manzum mektuplar da çok meşhur olmuştur. 12 Şâirin şiirleri ve manzum mektupları Es'seb'u's-Seyyâre" adlı eserde yer almaktadır. 13 1607 yılında vefat eden Bora Gazi Geray Han'ın şiirleri, bir divançe hâlinde Prof. Dr. İsmail Hikmet Ertaylan tarafından basılmıştır. 14 Selâmet Geray Han'ın oğlu Bahadır Geray Han da Osmanlı Türkçesi ile şiirler yazmıştır. Basılmamış bir divanı olan Bahadır Geray Han'ın şiirleri, Bora Gazi Geray'm şiirleri kadar canlı değildir. Gülbün-i Hânân'da şiirlerinden örnekler verilen şâirin eşinin de şâire olduğu belirtilmektedir. 15 1674'te ölen IV. Mehmet Geray, hece veznini 6 Seyyid Mehmed Rıza, Es'seb'u's-Seyyâre Fi Ahbar Mülûk-i Tatar, Kazan 1832 s.86. 7 Es'seb'u's-Seyyâre, s.89. 8 Halim Geray Sultan, Gülbün-i Hânân, 1328, s.36.(eserin tıpkı basımı Erzurum 1990 yılında neşredilmiştir.) 9 Hamdi Giraybay, "Kırım Edebiyatına Bir Bakış", s.19-20. 10 Gülbün-i Hânân,s.52. lla.g.e.,s.65 12A.g.e.,s.62,65-66. 13 Es'seb'u's-Seyyâre, s.l 12-126. 14 Prof. Dr ismail Hikmet Ertaylan, Gazi Geray Han, İstanbul 1958. 15 Gülbün-i Hânân, s. 92-93.

kullanarak Osmanlı Türkçesi ile ilâhiler yazmıştır. Gülbün-i Hânân'da şâirin Arif mahlasıyla şiir yazdığı işaret edilmektedir. 16 Ancak Fevziye Abdulla Tansel, IV. Mehmet Geray'm mahlasının Arif değil Kâmilî olduğunu iddia etmektedir. 17 Fevziye Abdullah Tansel bu makalede şâirin şiirlerine de yer vermiştir. Osmanlı Türkçesi ile şiirler yazan II. Mengli Geray Han, 1737 yılında vefat etmiştir. Gülbün-i Hânân'ın müellifi şâirin bir şiirine yer vermiştir. 18 1772 yılında Kırım'da doğan Halim Geray, 1823 yılında Çatalca'da vefat etmiştir. Şâirin şiirlerinin toplandığı Divan'ın bilinen tek basılmış nüshası 19, Doç.Dr. Recep Toparlı ve Doç.Dr. M.Sadi Çögenli tarafından Lâtin harflerine aktarılmıştır. 20 Halim Geray'ın Mengli Geray'dan başlayarak, Baht Geray'a kadar kırk dört hanın hayat hikâyelerini anlattığı "Gülbün-i Hânân" isimli eserinde, şiir yazan gerayların şiirlerine de yer verilmiştir. İlk defa 1870 yılında İstanbul'da basılan eserin 1909 yılında Kırımlı Arif zade A. Hilmi tarafından yapılan eklerle yeniden yayınlanan nüshasının tıpkı basımı, Doç.Dr.Recep Toparlı ve Doç. Dr. M.Sadi Çögenli tarafından konu fihristi, yazar, yer ve kitap isimleri indeksi ilâve edilmek suretiyle hazırlanarak 1990 yılında Erzurum'da neşredilmiştir. Bu dönemde gerayların dışında gelişen Kırım edebiyatında da Osmanlı Türkçesinin tesirleri açık olarak görülür. Kırım Hanlığında, İstanbul'dan Kefe'ye, sonra da Bahçesaray'a gelen Osmanlı memur ve tacirleriyle binlerce yeniçerinin bulunması; seferlerde Osmanlı ordusuyla Kırım ordusunun uzun zaman bir arada kalması ve mücadeleyle muzafferiyeti birlikte yaşamaları Kırım Türklerinin dili, edebiyatı ve sanatı üzerinde Osmanlıların çok etkili olmasına sebep olmuştur. 17. yüzyıl Terkî (Öİ.1674) "Es'seb'u's-Seyyâre" adlı eserde yer alan tek gazelinde cemiyetteki bozukluları ve sosyal adaletsizlikleri işlemiştir. 21 Bu devir şâirlerinden Abdülaziz Efendi "Kendim" isimli kasidesinde Orta Asır İslâm felsefesini yansıtmıştır. 22 Kırım klâsiklerinden biri sayılan XVII. asır şâiri Edip Efendi'nin "Sefernâme" isimli manzum destanı realist bir eserdir. Destan tanınmış Kırım seraskerlerinden Toğay Bey'in askerleriyle Ukrayna getmanı Hmelnitski'ye yardım için Polşa Kralı IV. Vladislav'la yaptığı savaşı anlatmaktadır. 23 Aynı konu 17. Asrm diğer bir şâiri Canmuhammed tarafından "Toğay Bey Destanı" veya "Sefernâme" adıyla işlenmiştir. Eşref Şemizâde, Canmuhammed'in de bu sefere Toğay Bey'le gittiğini söylemektedir. 1892 mısradan meydana gelen bu eser, Kırım edebiyatında önemli bir yer tutar. Canmuhammed'in zengin tarihî hadiseleri kronolojik sırayla verdiği eserinden Kırım Türklerinin XVII. asırdaki tarihî, siyasî ve sosyal hayatlarını öğrenmek mümkündür. 24 XVII. asır saz şâiri Âşık Umer (1621-1707), Kırım'ın her bölgesinde tanınıp sevilmektedir. Eline sazını alıp çok genç yaşlarda sefere çıkan Âşık Umer, İran, Suriye, Irak, Suudi Arabistan ve Türkiye'de köy köy dolaştıktan sonra, uzun yıllar Türkiye'de kalır. Gezdiği yerlerin dil ve edebiyatlarına hâkim olan Âşık Umer; Nesimî, Fuzulî, Sadî, Hataî gibi şâirlerin etkisinde kalmıştır. Şâirin gazel, destan, koşma, semaî vb. eserlerinde işlenen ana tema; sevgi, sadakat, iyilik, namus, insanlık, adalet ve merhamettir. Âşık Umer yetmiş yaşmı geçtikten sonra, gezdiği yerlerden doğum yeri olan Gözleve'ye döner ve ömrünün sonuna kadar orada yaşar. 1707 senesinde seksen altı yaşında ölen şâir, Gözleve Kalentir Burnu'na defnedilir. 25 Âşık Umer'in şiirleri, 1894 yılında İsmail Gaspıralı tarafından Bahçesaray'da bulunan Tercüman gazetesinin matbaasında "Divan Aşık Umer" adıyla Gaspıralı tarafından neşredilir. Şâir Riza Halid tarafından kril harflerine aktarılarak iki cilt halinde düzenlenen "Aşıq Umer" isimli eserin, birinci cildi 1998 ve ikinci cildi 1990 yılında ve Taşkent'te basılmıştır. Mustafa Cevheri (öl. 1710) de Âşık Umer gibi çok memleket gezmiş ve uzun yıllar Türkiye'de yaşamıştır. Saz şâiri olan Cevheri sevgi, sadakat, namus gibi konuları işlemiştir. Cevherî'nin 5200 mısra civarında 350'den fazla şiiri vardır. 26 16A.g.e.,s.98. 17 Fevziye Abdullah Tansel, "Kırım Hanı Mehmed Giray IV.'in Kâmili Takma Adıyla Yazmış Olduğu Koşma ve Türküler" Belleten, TTK, c.xxxi,no:124, Ankara 1967, s.647. 18 Gülbün-i Hânân, s.l 67. 19 Halim Giray, Divan-ı Halim Giray, İstanbul, Takvimhane-i Amire 1257,4(59 s. 20 Divan-ı Halim Giray, 2. Baskı, Erzurum 1992. : 21R. Fazıl, S. Nagayev, "Kırım Tatar Edebiyatı Tarihine Bir Nazar", Yıldız, sayı:4,1988.(taşkent) s.96. 22A.g.e. 23 Eşref Şemizâde, a.g.e., s.99. 24A.g.e.,s.lO3. 25 A.g.e., s. 114-125. 26 R.Fazıl, S.Nagayev, a.g.e., s. 99.

Âşık Umer de, Cevheri de Kırım'ın tamamen Türkiye'nin etkisinde olduğu çağlarda yaşadıkları için, şiirlerini Batı Türk'çesi ile yazmışlardır. Bu devirde Osmanlı tesiri sadece edebî dilde olmayıp, güney yalı boyu ve dağ bölgelerindeki halkın dilinde de hissedilir. Merkez ve çöl kısmında bu tesir daha azdır. Esasen bu devirde edebî dil, Arapça'dan ve Farsça'dan da fazlasıyla etkilenmiştir. Bu dönemde Osmanlı Türkçesi'nin etkileri, edebî dilde olduğu gibi resmî yazılarda da görülür. M.Zernof tarafından Moskova hükümet ar şivindeki evrakların kopyası alınarak "Kırım Han lığına Ait Vesikalar Mecmuası" adıyla yayımlanan eserde, en eski "yarlık-ferman", 1520'de yazılan Mengli Geray'm oğlu Mehmet Geray Han'a aittir. Bu yarlıkta Osmanlı Türkçesinin tesiri hiç hissedilmediği hâlde, 1583'te Devlet Geray Han ta rafından yazılan yarlıkta Osmanlı üslûbu açıkça gö rülür. 27 Bu dönemde Osmanlılara veya Transilvanya prenslerine gönderilen belgelerde Osmanlı Türkçesinin hâkimiyeti çok fazla olduğu hâlde, Rus prenslerine gönderilen belgelerde Kıpçak Türkçesi unsurları hâkimdir. Kırım'da yazılan yarlıklar ve Türkiye'ye gönderilen cevapnâmelerin üslûbundaki akıcılık, imlâsındaki intizam ve ifadedeki açıklık, Bahçesaray'da o dönemin klâsik tahsilini yapan ve Osmanlı Türkçesine hâkim olan kâtiplerin bulunduğunu düşündürür. 28 2. Rus İstilâsı Dönemi XVIII. asra kadar Osmanlı tesirinde gelişen Kırım Türkçesi ve edebiyatı, 1783. yılında Kırım'ın Rusya'ya ilhakı ile gittikçe zayıflar. Bu dönemde Kırım Türkleri ile Osmanlı Türkleri arasındaki siyasî, edebî ve medenî bağlar tamamen kopar. Daha önceki Müslüman Türk halkını Ruslaştırma idealini gerçekleştirmek için açmış oldukları okullarda başarısız olan Ruslar, 1861'den itibaren yaptıkları başarılı çalışmaların sonucu olarak Rus-Tatar okullarını açmaya başlarlar. Bu okullara, hem Kırım halkının itimadını sağlayabilecek hem de siyasî yönüyle Rusların güvenebileceği öğretmen yetiştirmek maksadıyla Rus misyonerlerinin idaresinde, 1871 yılında Akmescit'te Rus-Tatar Öğretmen okulu (Tatarskaya Uçitelskaya Şkola)açılır.29 Bu dönemde Kırım aydını susturulmuş ve pek çok âlim Türkiye'ye göç etmek zorunda kalmıştır. Çar hükümetinin istilâcılık siyaseti sonucu, Potemkin'in ve daha sonrakilerin zulmünden kan ağlayan halk, benliğini korumak için, evini, köyünü toprağını ve vatanını bırakıp göçmeye başlar. Yüzbinlerce insan "Ak Toprak" dedikleri Türkiye ve Dobruca'ya doğru yollara düşer. XVIII. asrm sonuyla XIX. asrm başında yapılan ilk göç akımında yüzbinlerce insan göçmüştür. Bundan sonra göçler biraz sakinleşirse de durmaz. Kitleler hâlinde yüzbinlerce Kırımlı'nın göçleri sonucu Kırım'da medenî ve edebî gelişme 1783'ten 1880 yılma kadar süren mecburî bir durgunluğa itilmiş, sosyal ve siyasî hayat tamamen değişmiştir. Aydın ve âlimlerin göç etmeleri veya susturulmaları sonucu, Kırım'da bu yüzyıllık dönem içinde Kırım Türkçesinin kültürel sahada kullanıldığını gösteren tek bir eser yoktur. Bu devrin sosyal ve siyasî hayatını tam olarak anlatan eserler, Kırımlıların Türkiye'ye ve Dobruca'ya muhacereti sebebiyle Kırımlı âşıkların (kedayların) söyledikleri "Muhaceret Türküleri" veya "Hicret Yırları" ile, halkm duygularım ve arzularını aksettirdiği çınlar, maniler ve yırlardır.xviii. ve XIX. asırlarda kedaylar, köy köy gezip toylarda, cıyınlarda köylüsüyle, yaşlısıyla ve çoluk çocuğuyla yollara dökülen halkın çekdiği ızdırabı, sefilliği ve yadellerde yaşadıkları sıkıntıları, döktükleri gözyaşlarını herkesin anladığı sade bir dille ortaya koyarlar. Bu türkülerde "Ak Toprak" dedikleri Osmanlı topraklarına karşı derin özlem ve anavatanı terk etmekteki kiri* yeis ve keder, şairane mısralarla anlatılmıştır. Bu türküler, pek çok ve çeşitlidir. Bir kısmı Kırım'da halk edebiyatı ile ilgilenen A.Olenitskiy, A.N. Konçevskiy, A.M.Samoyloviç tarafından toplanıp yayımlanmıştır. Bu türkülerin hepsi millî vezin olan hece vezninin 7+5=12,6+5=11,4+4+4=12 şekilleriyle yazılmıştır. XIX. asrm en meşhur çıncı kedaylarından biri olan Eşmirza Kart (1803-1883) 30 Kırım destanları, halk hikâyeleri gibi halk edebiyatı mahsullerini çok iyi bilmektedir. Hakkında fazla bir bilgi verilmeyen Ayder Keday'dan da bir iki cümleyle bahseden R. Fazıl ve S.Nagayev Eşmirza Kart'ın 1894'te öldüğünü belirtmektedirler. 31 Kedaylar çınlarında, şiirlerinde halka yapılan zulümleri, sosyal adaletsizlikleri karalayıp halkın arzu, istek ve hayâllerini anlatırlar. Rus istilâsı döneminde Kırım edebiyatını tem- 27Hamdi Giraybay, a.g.e., s.21. 28A.g.e.,s.24. 29 Hakan Kırımlı, s.35. 30 Cafer Bekirov, Edebiyat Tarihi 8, Taşkent 1982, s.43. 31 R.Fazü, S.Nagayev, a.g.e., Yıldız 4, s. 103.

sil eden bilhassa kedayların şiirleri ve anonim halk şiirlerinde halka yapılan zulüm yanında din adamları ve din adına yapılan olumsuzluklar işlenmiştir. 1794 yılında İslâm dini için İdare-i Ruhaniye'nin kurulması ve 1832 yılında da nizamnamesinin yayımlanmasından sonra oluşturulan ruhanî sınıfın dışında hiç kimsenin din adamı olamaması, zamanla dinle hiç ilgisi olmayan cahil, kimselerin müftü bile olmalarına sebep olmuştur. Bunlardan biri olan Müftü Seyit Celil Efendi, 1883 yılında amme huzuruna zararlı olduğunu iddia ettiği bütün dinî kitapların müsadere edilmesini ve yakılmasını emredebilmiştir. 32 Bu durum, halkın din adamlarına olan güvenlerinin yok olmasına dolayısıyla da kedayların eserlerine sirayet etmiştir. Bu devrede çok kuvvetli olmamakla beraber Kırım edebiyatına dinî - mistik bir hava hâkim olmuştur. Bu dönemde tekke ve medreselerde sufîler tarafından yazılan cönk sayısı çok fazladır. Ancak ne yazık ki, Kırım halkının yaşadığı facialar sufîleri etkilememiş olmalı ki, o dönemde yazılan cönklerdeki ilâhilerin, dinî kıssaların vb. Kırım'ın bağımsız olduğu dönemlerde yazılanlardan hiç farkı yoktur. İsmail Gaspırah, Çar ordusuna Kırımlılardan asker alınması sebebiyle XIX. asrın sonlarında başlayan III. kitle hâlindeki göçü engellemek maksadıyla "Tercüman" gazetesinde seri makaleler yazar ve bu konuda büyük ölçüde başarılı olur. Abdullah Özenbaşlı isimli Tercüman muharriri, hicreti lirik bir şekilde 1902 yılında yazdığı "Ey Gönül" isimli şiiriyle aksettirir. 33 "İsmetî" mahlasıyla anılan bir şâirin "Kefe Destanı" namıyla bilinen yüz mısralık eseri de halk tarafından söylenen hicret yırlarını takliden yazılmıştır. Bu devirde "Alim Aydamak" adlı yiğidin kahramanlıkları âşıklara bitmez tükenmez malzeme sağlarken, halk için de bir moral kaynağı olmuştur. Daha sonra Rus yazarları tarafından da işlenen bu konu "Kırım Haydudu Alim" isminde meşhur bir piyesin yazılmasına sebep olmuştur. Bu dönemde hazırlanan Rus okullarında Tatarca ders kitaplarının yazılması bahane edilerek o güne kadar edebî dil kabul edilen ve Osmanlı Türkçesinden farkı olmayan Güney ağzı mı yoksa Kıpçak Türkçesi hususiyetlerinin daha çok hissedildiği kuzey ağzı mı Kırım Tatar edebî dili olmalı tartışması başlatılır. Bunun neticesinde bazı küçük ders kitapları yazma teşebbüsü olur. 34 Akmescit'teki Rus okulunda öğretmen olarak çalışan Abdurrahman Kırım Hoca, içinde günlük konuşma örnekleri, ata sözleri, masallar, isim ve fiil çekim örneklerinin bulunduğu "Tatarsko Russkie Razgovorı" (Tatarca Rusça Konuşmalar) isimli eserini yazar.bu eserin dili incelendiğinde o dönemin Osmanlı Türkçesinden pek farklı olmadığı görülür. 35 3. Tercüman Dönemi Rusların 1783 yılında Kırım'ı ilhakı, Kırım Türklerini çoğunluğu vatanından göçmek zorunda kalan, içtimaî ve iltisadî müesseseleri tamamen yok edilen darmadağınık bir millet haline getirmiştir.bu durumun tabiî neticesi olarak Kırım edebiyatı, tam bir durgunluk dönemine girmiştir. Neredeyse imkânsız olan bu tablonun değiştirilmesinde rol oynayan en önemli şahsiyet, şüphesiz İsmail Gaspıralı'dır.İsmail Gaspırah sadece Kırım Türklerinin değil, Rusya'daki bütün Müslüman Türk halkının millî uyanış dönemleri için oldukça mühim bir isimdir. İsmail Gaspırah (1851-1914), Bahçesaray'a iki saatlik mesafede bulunan Avcıköy'de doğmuştur. Babasının köyünün Gaspira olması sebebiyle Gaspırah lâkabını almıştır. Kırım'da devam ettiği geleneksel Müslüman mektebi ve Rus okulundan sonra Moskova'ya okumaya giden Gaspırah, buradaki Pan-Slavistlerin Türk düşmanlığından etkilenir ve milliyetçi fikirleri benimser. Bahçesaray'a döndükten sonra Zincirli Medresede Rusça dersleri verir ve iki yıl kaldığı Paris'e gider. Osmanlı zabiti olmak isteyen İsmail Gaspırah, İstanbul'a geldiyse de bürokratik engeller yüzünden bu arzusunu gerçekleştiremez ve Kırım'a döner. İsmail Gaspırah 1879 yılında gazete çıkarmak maksadıyla Çar hükümetine müracaat ederse de bu isteği kabul edilmez. Daha sonra Akmescit'te Rusça çıkan Tavrida gazetesinde "Genç Molla" imzasıyla "Rusya Müslümanları" makalelerini neşreder. Nitekim bu yazıları daha sonra kitap haline getirilmiştir. Gaspırah, bu dönemde çıkardığı küçük risalelerde dil ve tarih birliği konularını işler. Nihayet Türkçe yazılan kısmın yanında Rusça tercümesi bulunması şartıyla gazete çıkarma izni alan Gaspırah, "Dilde, fikirde, işte birlik" şiarıyla "Tercüman" gazetesini çıkarır. Böylece Türkçe ve Rusça olmak üzere iki dilde çıkan gazetenin ilk sayısının Kırım'ın Rusya'ya ilhakının 100. Yılına rastlayan 1883 yılının 22 Nisan günü çıkarılması her halde tesadüf değildir. 32 Hakan Kırımlı, Kırım Tatarlarmda Millî Kimlik ve Millî Hareketler, Ankara 1996, s. 20. 33 İsmail Asanoğlu Kerim, Kırım Tatar Edebiyatı, Akmescit 1995, s.92. 34 Hakan Kırımlı, s. 33. 35 Abdurrahman Çelebi Kırım Hoca, Tatarsko Russkie Razgovon, Kazan 1850.

Gaspırah'nm Tercüman gazetesinde kullandığı dil zaman zaman Kırım Türkçesine ait deyim veya kelime kullanmakla birlikte oldukça sadeleştirilmiş bir İstanbul Türkçesi'dir. '>' Halkı aydınlatmayı ve halk arasında dayanışma sağlamayı amaç edinen İsmail Bey, dil konusunu bütün sosyal sahalardaki gelişmenin temeli olarak görmüştür. Bütün Türk boylarının sosyal, siyasî ve iktisadî konularda birlik içinde olmasına çalışan Gaspıralı'ya göre dil konusu, sadece Kırım halkının değil, bütün Türk dünyasının reformu şeklinde olmalıdır. Kırım'ın istiklâline sahip olduğu dönemlerden beri gerekliliğine inanılan ve çalışmalar yapılan dilde birlik fikrine İsmail Bey, hareket getirmiştir. İsmail Gaspıralı, günlük konuşma dili ve halk edebiyatı üzerinde çalışarak ve dildeki yabancı unsurları temizleyip bütün Türklere şâmil bir edebî dil meydana getirmeye gayret sarfetmiştir. Bu dilin yalnız âlimlerin değil, İstanbul'dan Çin'e kadar her Türk'ün anlayacağı şekilde olmasına çalışmıştır. Gaspıralı dilde sadelik fikrini savunurken, Türkçe karşılığı olmadığı durumlarda Avrupa dillerinden kelime almaktan sakınmamıştır. 36 Rus imparatorluğu sınırları içinde bulunan Müslüman okulları tdare~i Ruhaniyelerin kontrolüne verilmiş olmasına rağmen, bu okullar kendi haline bırakılmıştır. Bu ilgisizliğin getirdiği kontrolsüzlükten faydalanmak isteyen Gaspıralı, Usul-i Cedid diye adlandırdığı yeni bir maarif sistemi oluşturma çalışmalarına başlar. Usul-i Cedid ile eğitimin en önemli özelliği çocuklara ana dillerini öğretmesi ve dinî eğitimin yanında matematik, tarih, coğrafya ve hayat bilgisi gibi derslerin verilmesidir. Kırk günde okuma yazma öğreten bu yeni eğitim sisteminin başarılı olması, bütün Rus imparatorluğu dahilinde bu sistemle eğitim yapan okulların açılmasına sebep olmuştur. Gaspırah'nm öldüğü 1914 yılında Usul-i Cedid mekteplerinin sayısı 5.000'e ulaşmıştır P İsmail Gaspırah'nm eserleri, Tercüman'da neşredilen yazılar ve yazarla ilgili yazılar bibliyografya halinde 1995 yılında yayımlanmıştır. 38 İsmail Gaspırah'nm yakın çalışma arkadaşı olan Asan Nuri, Türkçe, Arapça, Farsça ve Fransızcayı çok iyi bilmektedir. Tercüman gazetesi ve yaşadığı müddetçe İsmail Bey'in etrafında toplanan şâir, düşünür ve yazarlar, pek çok eser yazıp çeviriler yapmışlar; Rus ve Şark edebiyatı klâsiklerini Kırım- lılara tanıtmışlardır. Puşkin'in, Tolstoy'un, Turenyev'in, Çehov'un, Nevaî'nin, Nizamî'nin eserleri Kırım Türkçesine çevrilip Tercüman'da basılmıştır. Bu dönemde yazılan bütün eserler ya Tercüman'da tefrika edilmiş veya kitap olarak neşredilmiştir. Kırk yıl kadar devam eden bu devre edebiyatına "Tercüman Edebiyatı" (1883-1916) denilebilir.ismail Gaspıralı bütün başarısızlıkların, felâketlerin sebebinin cahillik olduğuna inanır. Bu yüzden hareke ve noktaları kullanarak Arap alfabesinin düzenlenmeye gidilmesi gerektiğini savunur. Bu yeniliklerle, çıkardığı kitap ve gazetelerle okur yazar sayısını arttırmayı hedef almıştır. Tercüman edebiyatı ve Tercüman koleksiyonu yalnız Kırım'da değil, Mısır'dan Kaşgar'a kadar bütün Türk âleminde millî uyanış hareketlerini, Türk medeniyetinin gelişmesini öğrenmek için en büyük kaynaklardan biri olmuştur. Rusların Kırım'ı ilhakıyla durgunluk dönemine giren Kırım edebiyatının XIX. asrın ikinci yansından itibaren canlanmaya başlamasında Gaspıralı ve arkadaşlarının yanında Akmescit Tatar Öğretmen Okulunda yetişen Abdurrahman Kırım Hoca ve Abdurrefî Bodaninskiy gibi yazar ve eğitimciler de oldukça etkili olmuşlardır. Bu şahıslar, medreselerde dinî eğitimin yaraşıra, diğer derslerin de okutulması için gayret göstermişler, Rusça ve ana dilin öğretilmesine de önem veren bu aydınlar, Rusça - Kırım Tatarca, Kırım Tatarca - Rusça sözlükler hazırlamışlardır. Abdurrahman Kırım Hoca'nın "Rusça Tatarca Konuşma Kitabı"nm ilk baskısı 1850 yılında, II. baskısı 1853 yılında Kazan'da yapılmıştır. Abdurrahman Bodaninskiy'nin lügati ise 1873 yılında Odessa'da neşredilmiştir. Bu dönemde İsmail Gaspıralı Bey'in Tercüman'da çıkan politik yazılarının yanında "Kadınlar Ülkesi", "Arslan Kız", "Gündoğdu" gibi hikâyeleri de tefrika edilmiştir. Osman Akçokraklı'nm "Nenkecan Hanım Türbesi" ve "Kırım Goncaları" adlı hikâyeleri ile Abdullah Özenbaşlı'nm "Olacağa Çare Olmaz" adlı oyunu da bu dönemde yazılmıştır. Rusların Kırım'ı işgal ettiği yıllardan beri Türk birliğini bozmak ve Müslüman Türkleri Hristiyanlaştırmak maksadıyla Akmesci'te açılan Rus- Tatar Öğretmen okulunda eğitim kırk elli seneden beri devam etmekte ve öğretmen yetiştirmektedir. Önceleri bu faaliyet, Kırım için zararlı gibi görünse de, bu seminerlerde misyonerler yerine milliyetçi öğretmenler yetişmiştir. Bilhassa bu okuldan mezun olan aydınlardan oluşan ve mahallî Rus idarecileri tarafından "Yaş Tatarlar" ismi verilen gurup 36 Kırımlı Cafer Seydahmet, Gaspıralı İsmail Bey, İstanbul 1934. 37 Hakan Kırımlı, s.56. 38 îsmail-bey Mustafa-oğlu Gaspıranskiy (Binüyografya), Simleropol 1995.

siyasî hareketlerin içinde oldukları gibi, Rus inkılâpçıları ile de çok yakınlaşmışlardır. 39 4. 1905-1917 dönemi 1905 Meşrutiyet inkılâbından sonra Rusya'da yaşayan bütün Türk boylarında olduğu gibi, Kırım Türklerinde de millî edebiyat yolunda çalışmalara hız verilmiştir. Bu dönemin Kırım edebiyatının en verimli seneleri olmasını şu sebeplere bağlayabiliriz. İsmail Gaspıralı bey'in "Tercüman" gazetesi çevresinde yetişen gençler, "Usul-i Cedid mek tepleri için Türkiye'den özel olarak getirilen öğ retmenlerin yetiştirdiği gençler, ve istanbul'da oku yan gençler bu dönemde fikrî ve edebî eserler yazmaya başlarlar. Rus-Tatar Öğretmen okullarından yetişen gençler, Puşkin gibi Rus şâirleri taklid ederek Kırım Türkçesi ile şiirler yazmışlardır. Rusya'da günden güne gelişen fikir hareketleri, diğer milletler de olduğu gibi Kırım Türklerinde de fikir hareketlerinin gelişmesinde; okuyan, düşünen insanların artmasında etkili olmuştur. Abdurreşit Mediyev, Osman Akçokraklı, Bekir Emekdar, Asan Çergeyev, Ali Bodaninskiy, Asan Sabri Ayvazof, İsmail Lemanov, Hüseyin Şamil Toktargazi, Osman Zaatov, Habibullah Kerim, Hüseyin Baliç, Gaffar Şerfeddin, Mehmet Nüzhet, Seyyid Mahmud Rifatov, Seyyid Abdullah Özenbaşlı, Habibullah Odabaşı, Mehmet Niyazi, Mithat Rifatov gibi pek çok aydın, halkı cahillikten kurtarmak ve medenî seviyesini yükseltmek için çalışmışlardır. 3 Mart 1906 yılından itibaren Gaspırah'nın kızı Şefika Sultan Gaspıralı tarafından kadınların kendilerini geliştirmelerini amaçlayan "Âlem-i Nisvan" gazetesi çıkarılmıştır. Ayrıca Gaspırah'nın teşviki ile 1906 senesinde içtimaî hadiseleri mizahî bir dille işleyen "Ha-ha-ha" isimli gazete neşredilmeve başlar. "Tercüman" gazetesinin ölçülü durumunu onaylamayan, pasif bulan "Yaş Tatarlar"ın liderlerinden Reşit Mediyev, Asan Sabri Ayvazov ve Seydamet Çelebi gibi gençlerle birlikte 1906 yılının 1 Mayıs günü Karasupazar'da "Vatan Hadimi" adındaki, daha atılgan, daha ileri görüşlü ve inkılâpçı gazeteyi çıkarmışlardır. Türk dil birliğinin tarafdârı olan "Vatan Hadimi" gazetesi de "Tercüman" gazetesinde olduğu Osmanlı Türkçesi ile neşredilmiştir. Daha gazetenin ilk sayısında Ayvazov, Türk birliği ve dilde birlik konularıyla ilgili dü- şüncelerini yazdığı makaleyle ortaya koymuştur. 40 Hüseyin Şamil Toktargazi'nin "Hâle-i Kırım" adı altında birleştirilen şiirleri bu gazetede basılır ve şâir halka tanıtılır. Gazetede "Baylar ve Fukareler", "Toprak ve Üriyet", "Demokratiya" gibi makalelerin basılması ve Mediyev'in atak inkılâpçı bir yapıya sahip olması gazetenin yedi ay içinde kapatılmasına sebep olur. Bir ay sonra gazete yeniden çıkmaya başladıysa da 1908 baharında tamamen kapatılmıştır. Or şehrinde doğan Reşit Mediyev (1880-1912) bir taraftan "Vatan Hadimi" gazetesini kurarak inkılâpçı milliyetçi fikirleriyle halkı uyandırırken, diğer taraftan da Kırım Türklerinin menfaatlerini II. Devlet Duması'nda kuvvetli ve inandırıcı fikirleriyle savunmuştur. Rus gazetelerinde de makaleler yazan Reşit Bey, ne yazık ki, 32 yaşında veremden ölmüştür. Memleket meseleleri ile ilgili çalışmalarında yorulma nedir bilmeyen İsmail Gaspıralı, 1906 senesinin Eylül ayında haftada bir kere altı sayfadan müteşekkil "Millet" gazetesini neşretmeye başlar. Gaspıralı matbaasında çocuklar için çıkarılan "Âlem-i Sübyan" isimli dergide, fıkralar, masallar, bilmeceler ve hem öğretmenler hem de çocuklar için nasihatlar yer almaktadır. 1906 yılında "Uçkun" gazetesinin çıkarılmaya başlamasıyla sayıları oldukça artan bu gazetelerin çevresinde toplanan yazar ve şâirler halkı uyandırmak için makaleler yazmışlardır. Genel olarak millî eğitim, sosyal problemler, fertlerin zihnî ve fikrî bakımdan geliştirilmesi gibi konuları ele alan bu çalışmalar, edebiyatın ilerlemesine ve gelişmesine yardımcı olurken, halka ekonomik ve sosyal meselelerde yardımcı olmaya çalışmışlardır. 1905 inkılâbının başından itibaren Kırım'da canlanan edebî gelişmede üç edebî dil akımı görülür. Öğretmen yetiştirmek maksadıyla açılan Rus- Tatar Öğretmen okulunda yetişen Reşit Mediyev, şâir İlyas Boraganski; tarihçi, edebiyatçı, etnograf Osman Akçokraklı; şâir Hüseyin Şamil Toktargazi, Asan Çergeyev; etnograf bilgin Hüseyin Bodaniski, bolşevik Ali Bodaniski; aktif gazeteci, tercüman, inkılâpçı Mithat Rifatov; gazeteci sosyolog Mahmut Nedim; filolog İsmail Lemanov; edebiyatçı, tercüman Osman Zaatov, tanınmış aydınlardan Halil Çapçakçı; gazeteci Menseyit Cemilev, Rus şâirlerini taklit ederek Kırım Türkçesi ile eserler yazmışlardır. İstanbul'da okuyan ve Türkiye'den gelen hocalarda yetişen Gafer Seyd Ahmet Kırımer, Asan Sabri Ayvazov ve Cemil Germencikli gibi aydınlar 39 Hakan Kırımlı, s.90. 40 Hakan Kırımlı, a.g.e., s.103.

Osmanlı Türkçesi ile eserlerini yazmışlardır. "And Etkenmen" şiirinin şâiri Çelebi Cihan'm ve Bekir Sıtkı Çobanzâde'nin önderliğindeki bir üçüncü grup ise şiirlerini Kırım Türkçesi, makalelerini Batı Türkçesi ile yazmışlardır. Kırım edebiyatçılarmdaki bu üç dil akımı, 1905'ten 1914 senesine kadar devam etmiştir. Bundan sonra I.Dünya Savaşı'nın başlamasıyla Türkiye ile münasebetler kesilmiş ve İstanbul'un yerini Kazan almıştır. Abdullah Lâtifzâde, Ukrayna diliyle yazdığı "Kırım Edebiyatına Kısa Bir Bakış" isimli makalesinde 1905 inkılâbıyla Kırım'da Şamil Toktargazi'nin Cenup şivesi ve Asan Çergeyev'in Şimal şivesi ile ortaya çıkmasıyla başlayıp 1917'ye kadar süren Kırım edebiyatına "Yeni Devir Edebiyatı" adını verir M Şamil Toktargazi (1881-1913), Kırım'ın Gökgöz köyünde doğmuş, kendi gayretiyle okuyup kendini yetiştirmiş; yılmadan yorulmadan okuması sayesinde Türk ve Rus klâsik edebiyatını öğrenmiş; realist fikirleriyle eserler meydana getirmiş bir şâirdir. Onun "Ne Kerek" (1906), "Çocuk Git Mektebe" (1909), "Küneş" (1909), "O Nedir?" (1909), "Aşımalıyız" (1910) gibi şiirleriyle "Ey Refikler", "Mektepliyiz", "Ey Arkadaşlar" gibi marşları gençleri bilgi ve ilme yöneltmiştir. Şâirin şiirleri sağlığında Azerî ve Başkurt Türkçelerine çevrilmiş; "Hale-i Kırım " adlı hikâyesi de Rusça'ya tercüme edilmiştir. Toktargazi'nin "Mollalar Proyikti" adlı bir tiyatro eseri ile "Saadet Adası" adlı bir romanı da vardır. Asan Çergeyev (1879-1946), Kırım'ın or vilâyetinin Açikeç köyünde doğar. İlk şiirleri, "Kart Bağçacı" ve "Çeşme" adını taşır. "Eşit Mevlâ Ne Söyliyur" hikâyesi 1905'te yazılıp 1909'da basılmıştr. 1909'da yazılıp 1917'de basılan "Takdir" isimli hikâyesi; kadm hakları ve kadınların kendi geleceklerini kendilerinin belirlemeleri konularını işlemektedir. Ayrıca "Ayvanlar Ne Ayta" isimli çocuk şiirleri kitabı ile "Yıl Dönümü" isimli çocuk piyesi ve "Tilki Koyan" adlı derlemeleri vardır. İlyas Boraganski (1852-1942), Bahçesaray'da doğmuştur. 1867'de Türkiye'ye gelerek Nergizî'den Şark hüsn-i hattını öğrenen Boraganski, matbaacılık, ressamlık, nakış sanatlarında da tecrübe sahibi olarak Kırım'a döner. Daha sonra Petersburg'da Rus, Lâtin ve Arap harflerini kullanan ilk özel matbaayı kurar. Basılan eserler arasında Kazak şâiri Abay'm ilk şiirleri de bulunmaktadır. 42 Ali Bodaninskiy (1865-1920), Akmescit'in Badana köyünde doğar. Tercüman'da yazıları da çıkan Bodaninskiy, gazeteci, sanatçı, edebiyatçı gençlerle siyasî yönü de olan bir gurup kurduysa da, Çar hükümetinin baskılarıyla bu gurubun çalışması engellenir. Kırım Türklerinin atasözlerini, bilmecelerini ve deyimlerini derleme çalışmaları da bulunan yazar, Rusça-Tatarca sözlük hazırlar ve Rus edebiyatından bazı örnekleri Kırım Türkçesine tercüme eder. 1919 yılında Mustafa Suphi ile beraber Kırım Türkçesiyle ilk bolşevik gazetesi olan "Yeni Dünya" gazetesini çıkanr.l920'de Kızılordu'ya girerek Kırım'a döner ve Beyaz Ruslarla savaşırken ölür. 43 Abdurrefi Bodaninskiy'nin ikinci oğlu Hüseyin Bodaninskiy, İtalya'nın Pim şehrinde Güzel Sanatlar Akademisi'nde resim ve mimarlık eğitimi yapar. "Ha- ha", "Balalar Dünyası" ve "Tercüman"da devamlı yazıları çıkmış, 1914-1916 yıllarında da kıymetli makaleleri yayımlanmıştır. Bahçesaray'da Hansaray müzesini kurduktan sonra 1930'da Akmescit'te Kırım arkeolojisine ve etnografyasına ait eserleri yayımlanmıştır. "İleri", "Novıy" ve "Vostok" dergilerinde pek çok ilmî makaleleri çıkmıştır. İsmail Lemanov (1871-1942), yabancı ülkelerde bilhassa Arap ülkelerinde çok uzun kaldığı için Arap dilini ve edebiyatını çok iyi bilir. Memleketine döndükten sonra yeni metodlarla öğrenim yapan okullarda ders anlatan Lemanov, "Tercüman"ın redaktörlüğünü de yapmıştır. 1898'de "Tercüman"da bütün Türk şivelerini anlatan "Yeni Devir Tatar Edebiyatı" isimli makaleyi yazan yazar, 1910-12 yıllarında "Millet" gazetesinin redaktörlüğünü yapar. Bahçesaray'ın Akçokrak köyünde doğan Osman Akçokraklı (1879-1938); tercüman, etnograf, folklorcu, edebiyatçı ve tarihçidir. 1899'da Puşkin'in "Bahçesaray Çeşmesi" ve "Tılsım" isimli eserlerini tercüme eder. Tahsilini İstanbul'da yaptıktan sonra Petersburg'a döner. 1906 yılında "Tercüman" gazetesinde redaktör olarak çalışır. Sovyetler Birliği'ndeki diğer Türk illerini, Türkiye'yi, Bulgaristan'ı, Yunanistan'ı, İtalya'yı, Suriye'yi, Kırım ve Almanya'yı görüp buralarda tahsil yaparken Rus, Arap, Fars, Alman ve Fransız dillerini öğrenir. Kırım'da medresede ve Kırım Tatar Dili ve Edebiyatı Fakültesi'nde ders anlatır. "Tercüman" gazetesinde makaleler yazar. 1910'da "Nenkecen Hanım Türbesi"ni sey rettikten sonra bu oyundan aldığı derin tesirle "Hikâyet Nenkecen Hanım Türbesi" adlı tarihî ese rini yazar. 1905'te Reşit Mediyevle "Vatan Hadimi" gazetesinde de çalışan Akçokraklı'nın 20 ve 30'lu senelerde pek çok tercümeleri ve değişik sahalarda 41 R,Halid,S.Nagaycv, "Kırım Tatar Edebiyatına Bir Nazar", Yıldız, No:6,1988 Taşkent, s. 6. 42R.Fazü,S.Nagayev.g.e.,s. 110. 43 R. Fazıl, S.Nagayev, a.g.e., s. 113

yüzden fazla edebî, ilmî makalesi ve birçok bediî eserleri vardır. 1905 Rus inkılâbında Rus ihtilâlcileri ve Genç Tatarlarla,1908 Osmanlı inkılâbında da Jön Türklerle birlikte çalışmış ateşli bir inkılâpçı olan 44 Asan Sabri Ayvazov (1878-1938), Reşit Mediyev ile birlikte Vatan Hadimi gazetesini çıkarır. Daha sonra Tercüman gazetesinde çalışan Ayvazov, Gaspıralı'nm ölümünden sonra bu gazetenin baş muharriri olarak çalışmalarına devam eder. "Neden Bu Ala Kaldık", "Usul-ı Tedris", "Tayfun", "Hayat Akam", "Esaret Kurbanları", "Halaskar Bomba" gibi eserlerinin yanında dil ve imlâ ile ilgili makaleleri ve tercüme eserleri de bulunan yazar, dille ilgili görüşlerini Vatan Hadimi gazetesinin ilk sayısında açıklamaktadır. Sade bir İstanbul Türkçesi ile yazılan makalede, Rusya'daki Müslümanların çoğunluğunun Türk olduğunu, aynı kökten gelen bu kardeş halkların dillerinin kökeninin de bir olduğunu ve ortak bir dil kullanmanın zarurî olduğunu açıklamaktadır. 45 Asan Sabri Ayvazov'un basılmış eserleri ile ilgili teferruatlı bilgi 1994 yılında Akmescit'te basılan "Bibliografik Seçmeler" isimli eserde işlenmiştir. 14 Eylül 1923 tarihli "Yeni Dünya" gazetesinde "25-yıllık yubiley" başlığı ile çıkan yazıda Asan Sabri Ayvazov'un "Türk-Tatar Dili ve Edebiyatı Tarihi" isimli üç ciltlik bir eser hazırladığı ve eserin ilk cildinin tamamlanmış olduğu bildirilmektedir. 46 1917 yılma ise Akmescit'te "Millet" isimli bir gazete çıkarır. Sülkeviç döneminde İstanbul'da Kırım temsilciliği yapan Ayvazov, Kırım Tatar Millî Kurultayı'nın başkanlığını da yapmıştır. 1920'li yıllarda Kırım Alfabe Komisyonunda çalışan yazar, Lâtin harfleri ile "Köz Aydın" adlı bir dergi neşretmiştir. 1930'larm başında işsiz bırakılan Asan Sabri Ayvazov, 1938 yılında kurşuna dizilmek suretiyle cezalandırılmıştır.. 47 Çocukluk yıllarında çmcılarm, kedayların çınlarını, manilerini; halk destanlarını, masal ve atasözlerini dinleyerek büyüyen Mehmet Nüzhet (1888-1933), halk yırlarının tekrarlanmaz ezgilerim içine sindirmiş, çeşitli millî âdet ve ananeleri yaşamıştır. Çocukluğunda farkına varmadan topladığı, zihninde sakladığı bu malzemeleri yaratıcılık ve sanat gücünü katarak işler. Mehmet Nüzhet, şiirlerinde toplumun menfî âdetlerini, dinî hurafeleri, feodalizm kalıntılarını tenkid edip, insanların olumsuz yönlerini, içkiye olan düşkünlüklerini, aç gözlülük ve bencilliklerini 44 Hakan Kırımlı, s.188. 45 Hakan Kırımlı, s.102. 46 İsmail Asan Oğlu Kerim, Medeniy Esnas, Simferopol 1997. 47lsmaü Asan Oğlu Kerim, Kırım Tatar Edebiyatı, s. 114. 48 E. Şemîzâde, a.g.e, s.23-79. komik bir şekilde eleştirmiştir. Şâirin "Nogay'm Adağı", "Uzun Kulak Aziz", "Ava Sertiygen", "Menden de Geçen Hayır", "Sokur Közden Saadet", "Türkülü Namaz", "Çoban ve Eçki", "Nogaynen Molla", "Tek Mağa Körünme" gibi eserleri "Lenin Bayrağı", "Edebiyat Hrestomatiyası" ve Eşref Şemizâde'nin "Ömür ve Yaratıcılık" adlı kitaplarında yayımlanmıştır. 48 Mehmet Nüzhet'in "Selim Sohta", "Bahıtsız Koranta" adlı hikâyeleri Kırım edebiyatında tenkidi realizm metoduyla yazılan ilk eserlerdendir. Ekim inkılâbını heyecanla karşılayıp yaşayan Mehmet Nüzhet 1920'lerde şekillenen Kırım edebiyatının da gelişmesinde oldukça etkili olmuştur. Abdullah Lâtifzâde (1890-1938), 1905 inkilâbından sonra adını duyuran kuvvetli bir şâir, coşkun bir gazeteci, iyi bir tercüman ve teşkilâtçı bir yapıya sahiptir. Şiirin her türünde şiiriyetin bütün özelliklerini mükemmel bir şekilde kullanan şâir, düşünce ve hislerini, coşturucu duygularını çok usta bir şekilde ifade etmiştir. Gözleve'de doğan Lâtifzâde, okuldan kovulduğu ve hiç bir okula kaydedilmediği için kendi gayretiyle Arap, Rus, Fransız ve Lâtin dillerini öğrenir. Daha sonra okumak için Türkiye'ye giden şâir, babasının ölümü üzerine tahsilini tamamlayamadan Kırım'a döner. Gözleve ve Akmescit'te öğretmenlik yapan şâirin şiirleri "Tercüman" ve "Vatan Hadimi" gazetelerinde yayımlanmıştır. İsmail Gaspıralı'nm yakın dostu olan Seyyid Abdullah Özenbaşlı, (1867-1924) Kırım Tatar Millî Hareketinin de temsilcilerindendir. Şâir, haksızlığa, adaletsizliğe, dine hurafe karıştırılmasına ve cahil mollalara karşıdır. Tercüman'da pek çok makalesi çıkan Özenbaşlı'nm edebî sahada da çok önemli çalışmaları olmuştur. Şiirlerinin çoğu "Tercüman"da basılan şâir, 1900 yılında Türkiye'ye göçleri engellemek için şiirler yazmıştır.kırım ekonomisini canlandırılması için yetiştirilen bağ bahçe ürünlerinin korunması ve pazarlanması gerektiğine inanan Abdullah Özenbaşlı,1902 yılında halkı bu sahada eğitebilmek maksadıyla "Bağçasaray Destanı" isimli şiirini ata sözleri ve deyimlere yer vererek yazar. Bu kadar teknik bir konunun bu kadar şairane bir şekilde işlenmesi oldukça şaşırtıcıdır. Şâirin eğitim ve öğretimle ilgili şiirleri bazı yazarların makalelerinde yer almaktadır. Yazarın üç perdelik "Olacağa Çare Olmaz" isimli tiyatro eseri 1897 yılında yazılmış olmasına rağmen, 1902 yılında Tercüman gazetesinin mat-

baasmda basılmıştır. Eser ilk defa sahneye konulduğu zaman, baş kadın rolünü yazarın kendi oynamıştır. 49 Yakup Şakir Ali (1890-1930) Bahçesaray'da doğmuştur. Gaspıralı'nın basımevinde işçi olarak çalışırken; Tercüman, Vatan Hadimi gibi gazetelerle diğer yayımları okuyarak kendini yetiştirmiştir. Daha sonra kendi de şiir yazmaya başlar ve şiirleri "Tecüman"da basılır. Şiirlerinde işçilerin me selelerini işlemekle beraber; eğitime ve kültüre de ağırlık vermiştir. Eserleri "Yanı Dünya", "Yaş Küvet" gazeteleriyle "Yanı Çolpan" ve "Okuv İşleri" der gilerinde basılmıştır. 50 5. 1917-1944 Dönemi 1917 Devrimi Kırım Türklerinin siyasî ve sosyal hayatlarında yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. 25 Mart 1917'de Kırım Müslüman Kongresi toplanarak Kırım Türklerinin millî, kültürel ve dinî işlerini yetkisinde toplayan Kırım Müslüman Merkezî İcra Komitesini seçer. 26 Mart 1917'de Kırım Halk Cumhuriyeti ilân edilir ve Numan Çelebi Cihan'm başkanlığında Kırım Millî hükümeti kurulur. 26 Ocak 1918'de Bolşeviklerin Kırım'ı işgal etmeleri üzerine bu hükümet, yerini Bolşevikler tarafından kurulan Tavrid Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bırakır. Bu hükümette İbrahim İbrahimov, Süleyman İdrisov, Ali Bodaninskiy gibi Kırım Türkleri de yer alır. 16 Nisan 1918'de Almanlar Kırım'ı işgal edince, 25 Haziran 1918'de general Süleyman Sülkiviç başkanlığında Kırım Ülke Hükümeti kurulur. Bu hükümet zamanında Kırım'da "Kırım Uyrukluğu", "Yabancı memleketlerde yaşayan Kırım Türklerinin Kırım'a dönmelerini kolaylaştırmak" gibi kanunlar çıkarılmıştır. Kırım'da ilk Kırım Üniversitesi açılmış; Türkiye, Almanya, Ukrayna gibi ülkelerle siyasî ve ticarî ilişkiler kurulmuştur. Fakat, savaş sonrası Almanya ve Türkiye'nin mağlup olmasıyla 16 Kasım 1918'de Beyaz Rus Ordusu, 11 kasım 1920'de ise Kızılordu Kırım'ı işgal etmiş ve Sovyet hâkimiyeti Kırım'a tam olarak yerleşmiştir. Kırım'da Sovyet hâkimiyetinin kurlmasında Mithat Rifatov, Osman Deren Ayırlı, Halil Çapçaklı gibi pek çok Türk aydınının da etkisi olmuştur. Sovyet hâkimiyetinin ilk yıllarında Kırım'da tam bir imha siyaseti uygulanmıştır. Kırımlılar, Bolşevikler tarafından öldürülürken yiyecek maddeleri de müsadere edilerek Kırım'da sun'î açlık yaratılmıştır. Bu karışık ve karanlık devirde Çarlık döneminin hem maddî hem manevî baskıları hatta kat- liamları ile yok olmak üzere olan bir millete hiç olmazsa bir nebze nefes alma imkânı verir umuduyla, Kırımlı aydınlar, şâir ve yazarlar Kırım'da kurulan Sovyet hâkimiyetini benimseyerek halkın yeni yaşam biçimine uyum sağlamalarına yardımcı olmuşlar ve eserlerinde sosyalizm'in getirdiği değişiklikleri işleyerek halka sunmuşlardır. Sonradan Bolşevikler tarafında öldürülen şâir Hamdi Giraybay'ın "Hoş KeldiGz Bolşevikler Kırım'ğa" dörtlüğü ile Sovyet hâkimiyetini Kırımlılar adına selâmlaması son derece trajiktir. Sovyet hükümeti, azınlıkların sempatilerini kazanmak için bazı tavizler vermeye başlar. Bu tavizlerin sonucu 18 Ekim 1921'de kurulan "Kırım Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti", Kırım'ı "Tatarlaştırma" döneminin başlangıcı olmuştur. Bu dönemde Tatar okulları, ilmî kurumlar, müzeler, tiyatrolar, kütüphaneler, yayınevleri gibi kültürel eğitim kuruluşları açılmıştır. Kırım Türk aydınları, için, bütün Kırım halkına hitap edecek yeni Kırım Sovyet edebiyatını meydana getirmeye çalışmışlardır. Ancak 1927-28 yıllarından sonra yaşanmaya başlanan şiddetli baskı, pek çok aydını etkilemiştir. Bu dönemde milliyetçi olmakla suçlanan aydınlar âdeta önce gazetelerde yargılanıyor, sonra yönetim tarafından cezalandırılıyorlar. Bu dönemde edebî eser verenler, inkılâptan önce de Kırım'da faal olarak çalışan Asan Çergeyev, Mehmet Nüzhet, Abdullah Lâtifzâde, Umer İpçi, Bekir Çobanzâde, Yakup Şakirali gibi ediplerle Abdurrahim Altaylı, Ziyaddin Cavtöbeli, Cafer Gaffar, İlyas Tarhan, Irgat Kadir, Mahmut Nedim, Eşref Şemizâde, Kerim Camanaklı gibi gençlerdir. Bunlar edebî eserlerinde yeni hayatın heyecanını yaşatmışlar; eski ananevî biçimlerle sosyalist fikir ve düşüncelerini ifade etmiş ve aşılamaya çalışmışlardır. Lâtifzâde'nin "8 Martka", Umer İpçi'nin "Deniz", Irgat Kadir'in "Irgatnın Hatresi", Ziyaddin Cavtöbeli'nin "Kızıl Bayrak", "Altan", Mehmet Nüzhet'in "Köylünün Şanı", Eşref Şemizâde'nin "Lenin'ge" adlı şiirleri bu maksatla yazılan eserleridir. Bahçesaray'da doğan Umer İpçi (1897-1955) edebiyatın hemen her türünde eserler vermiştir. Şiirleri, hikâyeleri, tiyatro eserleri, makaleleri ve tercüme eserleri bulunan İpçi'nin, bu eserlerinde savaşın getirdiği büyük sıkıntılar ve açlık; Kırım tarihi, Kırım halkının yaşadığı acılar işlenmiştir. 1917 yılında yazdığı "Gazı Mansur" isimli şiirinden sonra "Alim", (1925), "Nenkecan Haram"(1926), "Şain Giray" (1929) isimli tiyatro eserlerinde "Tair ile 49 ismail Asanoğlu Kerim, Kırım tatar Edebiyatı, Akmesdt 1995, s.88. 50 R.Fazü, S.Nagayev, Yıldız 6 (1988), s.120.

Zöre" (1927), "Taraktaşlı Seitoğlu Seydamet" (1930) gibi eserlerinde tarihî konuları işlemesi ve gene konularını tarihten alan "Alim Kırım Yiğidi" isimli film senaryosu ve "Alim" romanını yazmaya başladığı İleri gazetesinde (1930, N 7,c.l4) resmen ilân edilmesi 1927-1928 yıllarında işletilmeye başlayan çarkın, İpçi'yi de pençesine almasına ve iki üç yıl önce birlikte çalıştığı arkadaşlarının suçlamalarının gazete sayfalarını doldurmaya başlamasına sebep olmuştur. Umer İpçi, 24 Eylül 1937 tarihli "Yaş Küvet" 51 gazetesinde bazı Kırımlı yazar ve şâirlerle birlikte o günün moda suçlaması burjuva milliyetçiliğiyle suçlanır. Yazara 23 Ekim 1937 tarihinde İ. Narhan ile yolda 15' sobet ettiği ve bir gün yarım saat Tarhan'ın evinde bulunduğu gerekçesiyle Japon ve Alman casusluğu ile suçlanarak on iki yıl hapis cezası verilir. Hemen hemen bütün edebî türlerde eser veren Umer İpçi, pek çok şiir, hikâye, tiyatro, makale yazdığı gibi dünya ve Rus klâsiklerinden tercümeler de yapmıştır. Şâir şiirlerinde cemiyetteki haksızlığa ve adaletsizliğe karşı insanların mücadele etmeleri gerektiğini vurgular. "Medrese", "Evlere Bakkanda", "Kimden Yardım?", İpçi'nin ilk şiirlerindendir.ekim inkılâbından sonra yazdığı "Balıkçılar", "Cigitke", "De(iz" gibi şiirlerinde inkılâpla ilgili duygularını anlatan şâirin şiirleri, 1926'da "Şark Kadınlığı", 1928'de "Küreş İçün" adlı şiir kitaplarında yer alır. Hikâyelerinde halkın yaşadığı hayatı tarafsız ve realist bir şekilde ifade eden Umer İpçi, yaptığı yeniliklerle Kırım nesrinin seviyesini yükseltmiştir. 1917'de "Arkadaş ve Yoldaş" isimli kolhoz dergisinde hikâyeleri çıkan İpçi, aynı sene "Bosağa" adlı hikâyesini de yazmıştır. İpçi, 1924'te "Zeynep Tize", 1926'da "Kaklık Bazarında", 1925'te "Açlık Hatireleri", 1925'te "Traktör", "Küreş", 1927'de "Avcı", "İlki Bolşevik" gibi hikâyelerini Kırım edebiyatına kazandırmıştır. İpçi'nin Kırım dram ve tiyatrosunun gelişmesinde de çok büyük hizmetleri olmuştur. Umer İpçi, tiyatro yazarı olmanın yanında rejisör olarak da tiyatronun gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Yazar, "Faişe", "Alim" (1924); "Nenkecan Hanım" (1926); "Motor", "Ayınıklar", "Azat Halk" (1930), "Şaingeray" (1929), "Düşman" (1933) gibi eserleri tiyatroya kazandırmıştır. Dil ve edebiyat meselelerine çok önem veren İpçi, edebî dil konusunda açılan tartışmalara katılarak bu konuda pek çok makale yazmıştır. "Bizde İmlâ Meselesi" (1923), "Til ve İmlâ", "Yazı Meselesi", "İmlâ ve Til Konferentsiyası Münasebetiyle" (1924) makaleleri edebî dil konusunda yazılmıştır. Ayrıca "Kırım Mektepleri" (1926), "İftira Değil Hakikat" (1926) makaleleri okullarda okutulan dil ve edebiyat dersleriyle ilgilidir. "Nefis Edebiyat Tercümesi" (1932), "Edebiyatımızın Muvaffakiyetleri ve Bazı Eksiklikleri" (1935); "Edebiyatta Eksiklikler Yok Edilmeli" (1934) gibi makalelerinde Kırım yazarlarının vazifeleri hakkındaki görüşlerini belirtir. "Teatr Ömürinde" (1925), "Köyde Teatr İşlerimiz" (1932), "Millî Opera" (1937) isimli makaleleriyle tiyatronun gelişmesini engelleyen problemleri ortaya koyarak eksiklikleri ve yapılması gereken işleri gösterir. Umer İpçi, sosyalizm için yaptığı bunca edebî çalışmanın sonunda ne yazık ki, Stalin'in gazabından kurtulamayarak sürgünlerde, kamplarda her türlü azap, işkence, mahrumiyet çektikten sonra 1955'te Tomsk şehrinde ölür. Umer İpçi'yle ayı devirde yaşayıp Kırım edebiyatının temelini atanlardan biri olan Cafer Gafar (1898-1938) Akmescit'in tavdayır köyünde doğar. Edebiyata 1921'de "Duygularım" şiiriyle giren şâir, bu şiirinde "İnternatsional Çalına" adlı şiirinde Ekim inkılâbını anlatır. "Amansız Küreşte", "Eşitiğiz!" gibi şiirleriyle de halkın hayatında meydana gelen sosyal değişmeleri gösterir. 1924'te Kominist Partisine giren Cafer Gafar, bu gazetelerin etrafında pek çok gencin toplanmasına ve onların kuvvetli edebiyatçılar olarak yetişmesine çok gayret sarfetmiştir. Bu dönemde nesir yazmaya başlayan Cafer Gafar, hikâyelerinde aktüel kouları işler. Eserlerinde zengin ve yoksul arasındaki sınıf farklılığını işleyen sanatçının esas özelliği psikolojik derinlik ve dil sadeliğidir. Halk dilini tam olarak benimseyen Cafer Gafar'ın savaştan evvel "İnkılâbî Şiirler" (1926), "Ömürden Örnekler" (1927), "Hikâyeler ve Şâirler" (1933) isimli kitapları yayımlanmıştır. Ne yazık ki, sosyalizmin kurulması ve yerleşmesi için yaptığı çalışmalara rağmen 1938 yılında Stalin'in zulmüne uğramaktan kurtulamayan Cafer Gafar'ın mezarı bile belli değildir. 52 Edebî çalışmalarına 1917 inkılâbından önce Tercüman gazetesinde başlayan Abdullah Lâtifzâde (1891-1938), inkılâbdan sonra da çalışmalarına devam eder. Uyanık fikirli, zeki, halkına ve milletine bağlı bir şâir olan Lâtifzâde inkılâbın getirdiği yenilikleri tam olarak benimsemiş; şiirlerinde halkı taassuptan kurtaracak, medeniyet ve kültürlerini geliştirecek arzu ve düşüncelerini sade bir dille anlatmıştır. Abdullah Lâtifzâde'nin "Ömür", "Şâire", "Şâirin Ruhu", "Kozaydın", "Baar Türküsü", "Ahır Zaman 51 İsmail Asan-Oğlu Kerim, "Medeniy Esnas", Simferopol 1997, s.444. 52R.Fazü,S.Nagayev / Yıldız3(1989),s.l09.

Kuşu", "Hayırsız Tuş", "Mücde" gibi şiirleri Kırım edebiyatına konu ve şekil bakımından büyük yenilikler getirmiştir. Sade bir dille yazdığı şiirleri okuyucuda derin bir tesir bırakır. "Ber!", "Cermay Türküsi", Bir Tamçı Kan", "Tegenekli, Çiçekli Yol", "Lenin Öldi" gibi eserlerinde ise Mayakovski'nin tesirleri görülür. Şâir şiirlerini toplayarak 1928'de "Yeni Saz" ismindeki kitabında yayımlamıştır. Alfabe ve terminoloji komisyonlarında çalışan Lâtifzâde, okullarda garp edebiyatı dersleri de vermiştir. Abdullah Lâtifzâde, Kırım kültürüne dil ve edebiyat konularında yazdığı makalelerle de hizmet etmiştir. Lâtifzâde 1927'de yazdığı "Kırım Tatar Edebiyatının Kısa Obruzı" isimli makalesinde Umer İpçi, Mahmut Nedim, Cafer Gafar, Ziyaddin Cavtöbeli, Eşref Şemizâde gibi şâir ve ediplerin eserlerini de inceleyerek Kırım edebiyatının gelişmesini açıklamıştır. Bir kaç sene oynanan "Ömür Baari" adlı piyesi yazan Abdullah Lâtifzâde, Kırım dramatoloji sanatının gelişmesinde de önemli rol oynamıştır. Kırım edebiyatı ve kültürünün gelişmesinde çok hizmetleri olan Lâtifzâde, 1938 yılındaki toplu sürgün ve idamlar sırasında bir çok Kırımlı yazar ve şâir gibi yok edilmiştir. Hamdi Giraybay'ın (1901-1930), doğum tarihi Cafer Seydahmet Kırımer'in "Kırım Şiirleri" isimli eserin başında yer alan yazısında 1901 33, R.Fazıl, S.Nagayev'in yazdıkları makalede ise 1898'dir. 54 Gi~ raybay, çok genç yaşlarda "Öksüz Kart Ali", "Yaz", "Kış", "Bahar" isimli küçük şiirlerini yazmıştır. Hamdi Giraybay, Akmescit'te iken Beyaz Rusların Kırım halkına yaptığı zulüm, haksızlık ve adaletsizliklere şahit olmuş ve bolşeviklerin Kırım Türklerinin başından geçen faciaları anladıkları zaman yaşanan zulmün biteceği, hatta Kırım'dan Osmanlı topraklarına göç etmek zorunda kalan Kırım Türklerinin de Kırım'a dönmelerine yardımcı olunacağı fikrine inanmıştır. Bu duygular içinde 1921'de Kırım'a giren bolşevikleri karşılamak için "Hoş Keldi (iz!" şiirini yazar. Bu inançla 1926 yılında Türkiye'den Kırım'a dönen Hamdi Giraybay, pek çok Kırım aydını gibi 1929-30'daki katliamda yok edilmiştir. 55 Şâirin 1921-1922 yılları arasında yazdığı "Cigitke", "Açlık", "Tatar Ocasma", "Şarklılarğa", "Şatlık İmtiyan" gibi şiirleri "Yaşlarğa" isimli şiir kitabında toplanmıştır. Ayrıca şâirin kardeşi Ezel Giraybay'ın oğlu Latif Azim tarafından bu güne kadar bilinmeyen şiirlerini de içine alan şiir kitabı Romanya'da basılmıştır. 56 53 "Kırım Şiirleri", s. 6. 54 R.Fazü, S.Nagayev, Yıldız 3 (1989) 55 Cafer Seydahmet Kırımer, "Hamdi Giraybay'ın Hayatı", Kırım Şiirleri, s.6. 56 Hamdi Giraybay, Yaş Tatarlarga, Bükreş 1994. 57 A.K.Aliekberof-R.H.Tagıyev "Bekir Çobanzâde", Kardaş Edebiyatlar, No:6, Erzurum 1983, s.36-38. 1926'da mezun olduğu İstanbul Üniversitesi'nde hazırladığı Kırım tarihini incelediği mezuniye tezinin sonuna ilâve ettiği "Kırım Edebiyat Tarihine Bir Bakış" başlıklı yazı "Kırım Şiirleri"nde de yer almaktadır. Kırım'da yetişen en büyük şâirlerden olduğu gibi en iyi dil bilginlerinden biri olan Bekir Sıtkı Çobanzâde (1893-1939), ilk ve orta tahsilini Karasupazar'da yaptıktan sonra 1909'da liseyi okumak için istanbul'a gelir. Burada Arapça ve Fransızca'yı öğrenen Çobanzâde, 1915'te Odesa'ya giderek Slav dillerini öğrenir. 1916'da Budapeşte Üniversitesi'ne giden âlim, burada Codeks Cumanicus'u inceler ve 1920'de bu üniversitede doktor unvanını alır. 1920'de Kırım'a dönen Bekir Sıtkı Çobanzâde'nin değişik okullarda Kırım Türkçesi ve edebiyatı dersleriyle Türkçe'nin Mukayeseli Grameri konusunda verdiği dersler çok önemlidir. Bu dönemde "Ya(ı Çolpan", "İleri" ve "Okuv İşleri" dergilerinde ilmî makaleler yazar. Değişik üniversitelerde profesör, dekan ve rektör olarak çalışan Çobanzâde, 1926 yılında Baku'da toplanan I. Türkoloji Kongresi'nde "Türk Lehçeleri Arasında Karşılıklı İlişkiler" ve "Türk Tatar Dillerinde İlmî Terminoloji Meydana Getirme" konularında önemli tebliğler verir. Sovyetler Birliği Yeni Alfabeler Merkez Komitesi, Azerbaycan Terminoloji Komitesi gibi komisyonlarda çalışan Çobanzâde'nin Türk lehçelerinin alfabeleri, imlâsı ve terminolojisi konularında pek çok çalışmaları olmuştur. Bu büyük Türkoloji âliminin Türk dili ve edebiyatı tarihi sahasında büyük yekûn tutan çalışmaları bulunmaktadır. Almanca, Fransızca, Arapça, Farsça, Macarca, Çekçe ve Lehçe'yi çok iyi bilen Çobanzâde, Türk şivelerinin hemen hepsiyle ilgili eserler vermiştir. "Rusya Tatarlarının Kültür Hayatının Gelişmesi Üzerine Bir Deneme" (1915), "Türk edebiyatında Yeni Akımlar" (1916), "Kırım Tatarcası'mn Grameri Hakkında İlmî Bir Deneme" (1924), "Kumuklarm Dili ve Sözlü Edebiyatı Üzerine Etütler" (1926), "Nevaî'nin Dili Üzerine" (1926), "Türk-Tatar Diyalektolojisi" (1927), V.Tomsen" (1927), "Azerbaycan Türk Edebiyatının Yeni Dönemi" (1930), "Azerbaycan Türk Dilinin İlmî Grameri" (1930), "Yabana Dil Öğretiminin Temel Metodu Meseleleri" (1932), "Özbek Dilinin Öğretiminin Temel Metodu" (1932), "Karaçay-Balkar Dili Üzerine Notlar" (1932), "İbni Mühenna'nm Türk Grameri" (1933), "Leylâ ile Mecnûn Konusunun Tarihine Doğru" (1934), "Kitab-ı Dedem Korkut'un Edebî Lengüstik Tahlili" (1935) gibi eserleri bugün hâlâ ilmî değerini muhafaza etmektedir. 57

Büyük bir türkolog olan Bekir Sıtkı Çobanzâde, âlimliği kadar şairliği ile de ün kazanmıştır. Onun "Yaz Akşamı Üy Aldmda", "Tuvdım Bir Üyde", "Oy Suvuk Şu Gurbet", "Ah Tabılsam", "Suv Anası", "Dunay Taşa", "Anam", "Bulutlar" gibi şiirlerinin bulunduğu "Boran" isimli şiir kitabı 1927 yılında basılmıştır. 58 Şâirin şiirlerinden bir kısmı, Abdullah Latifzâde'nin şiirleriyle beraber bir kitap hâlinde Eşref Şemizâde tarafından (1971'de) neşredilmiştir. Bekir Sıtkı Çobanzâde de sistemin kurulmuş çarkı neticesinde belli dönemlerde arkadaşlık yaptığı yazar ve şâirler tarafından burjuva milliyetçisi olmakla suçlanmış ve dönemin acımasız zulmünden kurtulamayarak 1939'da gönderidiği sürgünde helak olmuştur. Romanya'da doğan Şevki Bektöre (1888-1961), İstanbul'da tasilini tamamladıktan sonra 1916'da Kırım'a gider ve burada öğretmenlik yapar. 1920 senesinde "Bilgi" ve "Yad Çolpan" gazetelerinde çıkan "Erkinekon", "Hancami Karşısında", "Ey Coşkun Dalgalar", "Çatırtavnın Yakınları", "Aşkım Üçün", "Kâbem" şiirlerinin de bulunduğu bir şiir kitabı neşredilir. Şâir, bazı eserlerinde "Carlı" mahlasını kullanmıştır. Bektöre'nin "Sarf ve Nahv" isimli gramer kitabı ise 1922 yılında basılır. Kırım'da milliyetçi olduğu için suçlandığı bir sırada Dağıstan'a davet edilen Şevki Bektöre, orada da öğretmenlik yapar. Daha sonra Türkmenistan'a öğretmenlik yapması için davet edildiği Türkmenistan'da Türkmen Türkçesinin gramerini yazar. 1932 yılının Mart ayında tutuklanan Şevki Bektöre, götürüldüğü Taşkent hapishanelerinde yapılan işkenceye dayanamaz ve hafızasını kaybeder. Mahkûmiyetten kurtulduğu iki yıl boyunca işsiz yarı aç yarı tok yaşayan şâir, 1949'da Sibirya'ya sürülür. 1956'da Türkiye'de yaşayan karısı ve çocuklarının daveti üzerine Türkiye'ye gitmesine izin verilen Bektöre, yaşadıklarını anlattığı "Volga Kızıl Akarken" isimli kitabını yazarsa da çok yaşamaz, burada ölür. 59 R.Fazıl ve S. Nagayev'e göre şâirin ölüm tarihi 1963'tür. 60 Kırım şâirlerinden Abdurrahman Kadrîzâde (1894-1939) Arap, Fars ve Rus dillerini öğrenmiştir. "Ya(ı Dünya" gazetesinde çalışırken siyasî kitapları, ders kitaplarını ve edebî eserleri Kırım Türkçesine tercüme eder. Diğer Türk boylarının folklorunu ve Kırım sözlü edebiyatını çok iyi bilen Kadrîzâde, halk arasında anlatılan masalları, tekerlemeleri, yır ları, çınlan ve atasözlerini derleyerek gazetelerde yayımlar. 58 R.Barmlı, "işte Sana Çoban Oğlu" Yıldız No:4,1988, s.108-110. 59 Rüstem Muyedin, "Toprağının, Taşının Kurbamman Vatanım", Yıldız, No:3,1991, s.46-54. 60 R.Fazü, S.Nagayev, Yıldız 3 (1989), s.l 18. 61 R.Fazıl, S.Nagayev, Yıldız 3 (1989), s.120. Kadrîzâde, masallardan, fıkralardan faydalanarak "Molla Nefsi", "Aksak Temir ve Nasreddin", "Çırk Mırk mı, Mırk Çirk mı?", "Nasreddin Oca ve Karısı" gibi satirik eşeler de yazmıştır. Abdurrahman Kadrîzâde 1927 senesinde "Kızma Be Yau!", "Bir Kaç Öğütler" veya "Öğütlerim" gibi şiirlerinde insan hayatındaki eksiklikleri, çirkinlikleri tenkid ederek kendi düşüncelerini, öğütlerini anlatır. 1921-1926 seneleri arasında Abdulkerim Altanlı, Ziyaddin Cavtöbeli, îlyas Tarhan, irat Kadir, Eşref Şemizâde, Kerim Camanaklı, Cemil Seydamet, Gafar Bulganaklı gibi edipler de Kırım edebiyatının gelişmesinde oldukça etkili olmuşlardır. Bu şâirler de daha önceki dönemin şâirleriyle birlikte sosyalizmin insan hayatında meydana getirdiği heyecanı, köydeki değişmeleri kendilerine has üsluplarıyla aksettirmişlerdir. Abdurrahim Altanlı Şeyhzâde (1898-1976), bu dönemin en verimli şâirlerinden biridir. Altanlı'nm 1922 yılında gazete ve dergilerde şiirleri yayımlanmaya başlar. "Yaş kominist Yırı" isimli eserini "Yoksul" imzasıyla neşreder. 1928'de "Traktör"; 1930'da "Ateşli Satırlar"; 1932'de "Yeniş Yırları" isimli şiir kitapları çıkar. V.Mayakovski'nin tesirinde kalarak yazdığı bu şiirlerinde eski dönemlerdeki bozulmayı ve yeni dönemlerde sosyalizm uğruna verilen mücadeleyi anlatmaktadır. 1935 yılında "Bu Epoha" adlı eserinde şiirlerini, hikâyelerini denemelerini toplamıştır. Abdurrahim Altanlı'nın şiirleri yanında edebî bir tenkidçi olarak yazdığı edebî ve sosyal makaleleri de vardır. "Hüseyin Şamil Toktargazi ve Asan Çergeyev" isimli makalesi, 1924'te "Ya(ı Çolpan" dergisinde basılır. 1934-36 senelerinde derin bilgisi ve araştırmalarına dayanarak hazırladığı edebiyat tarihiyle ilgili makaleleri "Bolşevik Yolu" ve "İleri" dergilerinde basılmıştır. Altanlı, çok takdir ettiği V.Mayakovski'nin şiirlerini Kırım Türkçesine tercüme etmiştir. 61 1905'de Kerç bölgesinin Cavtöbe köyünde doğan Ziyaddin Cavtöbeli Menliazizov, Tokayköy Teknik Okulunu bitirdikten sonra öğretmenlik yapmaya başlar. Bu dönemde "Okuv İşleri" ve "İleri" gibi gazetelerde makale ve şiirleri yayımlanmaya başlamıştır. "Dinlernin Zuurı ve Zararları", "Oraza", "Kurban", "Sünnet", "İslâm Dininin Sınıfiy Maiyeti" gibi ateizmi savunan makaleler yazmıştır. Şâir; Asan Çergeyev, Mehmet Nüzhet, Abdullah Lâtifzâde gibi şâirlerin diliyle yazdığı "Kızıl Proletariy", "Kızıl Yaşlıkka", "Kerç Kızlarına", "Ka-

dınlarğa", "Bay ve Fukare", "Al Tan", "Komsumol Yın", "Lenin" gibi şiirlerinde sosyalizmi, eşitliği, hak va adalet gibi konulan işlemektedir. 1926'da "İnkılâbı Şiirler" isimli şiir kitabıyla, 1937'de "Bahıtlı Buvın Yırlan" isimli çocuk şiirleri kitabı neşredilmiştir. Sosyalizm uğruna verdiği bunca mücadeleye rağmen, Cavtöbeli de diğer yazar ve şâirlerin akıbetine uğrayarak 1938'de hapsedilir. 1964 yılında ise affa uğrayarak hapisten çıkar. Asıl adı Halil Kadiroğlu olan Irgat Kadir'in (1905-1945), "Yaş Küvet" gazetesinde "Irgat'ın Hatırası", "Komsomol", "Turğan Köyüm" şiirleri 1923'te yayımlanır. Propaganda yapan dernek ve partilerde faaliyet gösteren Irgat Kadir, Kırım Tatar Devlet Drama Tiyatrosunda direktör olarak da çalışır. Şâirin aktüel konuları, sosyalizm ruhuyla işlediği şiirleri gazete ve dergilerde devamlı yayımlanır. "Komsomol", "Libkneth", "Zemane Yahşi", "Vasiyet", "Tuvğan Köyüm", "Köyden Mektup Var", "Kel Aptem", "Lanet" gibi şiirleri 1929'da "Irgat'ın Yırları" isimli kitabında çıkar. Bu şiirler teknik yönüyle zayıf olmakla birlikte konu bakımından dönemin siyasî ve sosyal yönünü işlemektedir. 1932'de çıkan "Üçüm" adlı şiir kitabında "Kızıl Asker Marşı", "Kolhoz Marşı", "Komsomalka" gibi yırları da bulunmaktadır. 1941 yılında gittiği cephede 1945 yılında ölür. Kırım'da daha hanlık döneminde başlayan dil meselesi, bu dönemde de aydınların ilgilendiği konular arasında yer alır. Yerlileşme politikası sonucu mahallî şivenin ilmî tetkikine ve okuma yazma bilmeyenler arasında yayılmasına, Rusça ile beraber resmî dil olarak kullanılmasına destek verilir. Sovyetler Birliği'ndeki Türk aydınları arasında alfabe reformu, imlâ ve telâffuz, yazılı dilin hangi ağız üzerine kurulacağı gibi tartışmalar, bu dönemde önemli bir yer tutar. 1922 ile 1924 yıllan arasında Sovyetler Birliği Merkezî Hükümeti tarafından dergilerde tartışmalar açılıp konferanslar verilmiş, komite ve komisyonlar kurulmuştur. 1924 yılı Kırımlılar arasında dil konusunda ve Arap alfabesinden Lâtin alfabesine geçiş konusunda şiddetli tartışmalar yapılmıştır. Bazı Kırım Türkleri Merkezî hükümetin desteklediği Lâtin alfabesini kabul ederken; Veli İbrahimov, Asan Sabri Ay vazov ve dil âlimi Bekir Sıtkı Çobanzâde gibi aydınlar, buna itiraz ederek şiddetle mücadele etmişlerdir. Merkezî hükümetin de baskısıyla 1929'da 31 harfli Lâtin alfabesinin kabulü, bütün bu tartışmalara son verir. 1928'de Kırım Tatar Edebî Dilinin İmlâsı Üzerinde Birinci İlmî Konferansı, Akmescit'te toplanarak step ve dağ bölgeleri arasında kalan şeridin, (Bahçesaray ağzının) yazı dili olmasına karar vermiştir. Daha sonra 1929'da ikinci, 1934'te üçüncü ilmî konferanslar toplanarak gramer, imlâ, telâffuz, terminoloji ve sözlüklerin düzenlenmesi konularında çalışmalarını sürdürürler. 1938'de Stalin döneminde bir kanunla bütün Slav olmayan (Ermenice ve Gürcüce hariç) dillerde olduğu gibi, Kınm Türkçesinde de Kiril alfabesi kullanılmaya başlanır. 6.1944'ten Günümüze Kadar Olan Dönem Stalin dönemde yaşanan katliamlar, Kırımlı aydmlann hemen hemen tamamının yok edilmesi, sürülmesi veya hapishanelerde sürünmeleri neticesinde Kırım edebiyatı ciddî bir durgunluk dönemine girmiştir. Ancak bunlarla yetinmeyen Stalin, Kınm Türklerini tamamen yok etme, tarihten silme gayesini gütmektedir ki, bunu da 1944 senesinde Kınm Türklerinin tamamını anavatanlarından sürerek oluşturmaya çalışmıştır. Nazi işgal kuvvetleriyle iş birliği yapmakla suçlanan Kırım Türkleri, 1944 yılında yapılan katliamdan sonra toplu olarak Türkistan içlerine sürülmüşlerdir. Sürgün yeden olan Özbekistan'da Kınm Türklerine uygulanan "Özel İskân" rejimi ile, büyük şehirlere yerleşmeleri, ziraatle uğraşmaları, askerlik yapmalan engellenmiştir. Kültürel gelişmeleri tamamen durdurulan Kınm Türklerinin tarihleri ve kültürel mirasları yok sayılmış, Kırım'da Kınmlılan hatırlatacak her şey imha edilmiştir. Kınm Türklerinin Kınm ideallerini yok etmek için, isimlerindeki Kırım unvanı kaldırılarak sadece Tatar isminin kullanılmasına izin verilmiş, ayrıca bir yazı dili olan Kınm Türkçesinin Kazan Tatar Türkçesinin ağzı hâline getirilmesine çalışılmıştır. On yıldan fazla süren bu mecburi suskunluk dönemi, 1950 yıllarının sonlarına doğru partinin kontrollü bir şekilde geri çekilmesiyle sona erer. Bundan sonra Kırım Türkleri sosyal, iktisadî ve kültürel haklarının korunması, etnik varlıklarının tanınması için ve Kırım'a dönüp orada yaşama hakkı kazanabilmek için mücadele etmeye başlarlar. Kırım'da ve Kırım dışında yetişen aydınlar, Kırım Türk konuşma ve edebî dilinin, edebiyatının ve sanatının geliştirilmesi için 1950'li yıllarda çalışmalara başlarlar. Kırım Türkleri'nde dil ve edebiyatın canlanmasında basının çok önemli rolü olmuştur. 1

Mayıs 1957 yılında Kırım Türkçesi ile yayımlanmaya başlayan "Lenin Bayrağı" gazetesi, Kırım Türk şâirleri, yazarları, sanatçıları ve âlimleri için bir toplantı merkezi olmuştur. 1965 yılma kadar küçük hacimde haftada iki kere çıkan gazete, bu yıldan sonra daha büyük hacimde hafatada üç kere çıkarılmıştır. Gazetede edebiyat sayfaları oluşturulmuş, Kırımlı yazar ve şâirler eserlerini bu gazetede yayınlamaya başlamışlardır. Ayrıca diğer Türk boylarının şâir ve yazarlarının eserleri de Kırım Türkçesine aktarılarak muntazam bir şekilde gazetede neşredilir. Lenin Bayrağı, Kırım Türklerinin millî, sosyal ve kültürel hayatlarında meydana getirdiği etkiyle "Tercüman" gazetesini hatırlatmaktadır. 1957 yılında, Özbekistan Yazarlar Birliği içinde oluşturulan Kırım Tatar Şubesi, Kırım Türk edebiyatının durgunluk dönemine canlılık getiren mühim bir hadisedir. Bu şubede Stalin mezaliminden kurtulup sağ kalabilen Şamil Alâdin, Abduraim Altanlı, Abdulla Dermenci, Eşref Şemizâde, Yusuf Bolat, Ziyadin Cavtöbeli, Raim Tmçerov, Reşid Murad, Fetta Akim, Gafar Bulğanaklı gibi yazar ve şâirler toplanarak Kırım Türk edebiyatını canlandırmaya çalışmışlardır. 1957'de Kırım Türkçesiyle otuz Kırımlı müellifin hikâyeleri,denemeleri ve şiirlerinden oluşan ilk kitap olan "Baar Ezgileri" yayımlanır. Bu eser 1941'den sonra Kırım Türkçesiyle basılan ilk eserdir. Bu dönemde, Kırım Türklerinin artık unutulmaya yüz tutmuş dillerini ve kültürlerini muhafaza etmeleri açısından oldukça olumlu gelişmelerden biri radyoda Kırım Türkçesi ile programlar yapılmaya başlaması, diğeri ise sonradan "Kaytarma" adı verilen Kırım Türkleri oyun ve yır gurubunun kurulmasıdır. İlk eserlerini ta 1941 yılından önce bastırmaya başlayan Riza Halid, Seitumer Emin, Enver Selâmet, Remziy Burnaş, Çerkez Ali, Yakub Zekki, Cevdet Ametov, Cevaire Mecitova, Yunus Temirkaya, Amet Mefayev, Zeynep Abbasova, Mambet Aliyev, İbraim Paşi gibi yazar ve şâirler edebî sahada aktif olarak çalışmaya başlamışlardır. 1968 yılında Gafur Gulam Neşriyatı bünyesinde kurulan Kırım Tatar yayınları bölümünün oluşturulması, Kırım Türkçesi ile yılda 13-14 kitap neşretme imkânını doğurmuştur. Kırım edebiyatının yeniden canlanmasında Gafur Gulam neşriyatının çok büyük rolü olmuştur. Bu dönemde diğer Türk yazar ve şâirlerin eserleri de Kırım Türkçesine aktarılarak yayımlanmaya başlamıştır. 1976 yılında Kırım Türkçesi ile hazırlanan "Yıl- dız" almanağı yılda iki kere çıkarılırken, 1980 senesinde iki ayda bir çıkarılan "Yıldız" dergisine çevrilmiştir. 7500 nüsha çıkan dergi, genç yazarları etrafında toplamıştır. Bundan sonra yazılan roman, hikâye ve şiirlerin hemen hemen hepsi önce bu dergide yayımlanmaya başlar. Lenin Bayrağı gazetesinde olduğu gibi Yıldız dergisinin her sayısında diğer Türk lehçeleriyle yazılmış olan eserler Kırım Türkçesine aktarılarak neşredilmiştir. 1968 yıllarında Nizamî adına Taşkent Pedagoji Enstitüsü'nde Kırım Tatar Dili ve Edebiyatı Bölümü kurulmuştur. Bu bölümde Kırım Türkçesi tarihi, edebiyat tarihi ve folklorunu inceleyen dersler okutulup Kırım Türk edebî dili sahasında çalışacak dilci öğretmen kadrolar hazırlanmaktadır. 1970'li yıllarda Özbek, Kazak, Rus okullarında okuyan çocuklar artık ana dillerini de öğrenmeye başlarlar. Bu dönemde Mehmet Bekirov ile Yusuf Bolat, üçüncü sınıflar için "Ana Tili" (1974); S. Müjdabayev ve Yusuf Bolat, dördüncü sınıflar için "Ana Tili" (1979); A.M. Gargavets, yedinci sınıflar için "Ana Tili" (1988) ve A.Memetov, fakülte öğrencileri için "Tatar Tili Grammatikasınm Praktikumı" (1980) isimli gramer kitaplarını,a.m.gargavets "Ana Tilinde" (1988) isimli okuma ders kitabını; S.A.Asanov, A.M.Gargavets, S.M.Useyinov "Krımskotatarsko - Russkiy Slovar" (1988) ve S.M. Useyinov "KrımskoTatarsko -Ruskiy Slovar" (1994) isimli Kırım Türkçesi - Rusça sözlükleri neşretmişlerdir. Ancak sistemin sıkı kontrolü ve katı baskısı, bütün sovyet edebiyatında olduğu gibi, hatta çok daha fazla bir şekilde Kırım edebiyatında hissedilmektedir.yazar ve şâirler eserlerinde duygularını, düşüncelerini hadiseler karşısındaki tavırlarını istedikleri gibi yazma hakkından mahrumdurlar.öyle ki, eserlerinde Kırım, vatan gibi kelimelerin yasaklanması bir yana Kırım'ı hatırlatır korkusuyla deniz, dalga gibi kelimelerin bile kullanılması suç unsuru olmuştur.böyle resmî nezaret ve baskıların haricinde yazar ve şâirler tıpkı 1920'lerde olduğu gibi birbirlerini de kontrol etmeye başlamışlardır.eserin muhtevasından, edebî yönünün gücünden önce,eserde işlenen millî duygu, millî ahenkle ilgili tek bir satır hatta tek bir kelime arayıp bulmak,yazarı bununla suçlamak oldukça sık karşılaşılan bir durum olmuştur. 1987 yılında şâir Şakir Selimov'un "Bar Güçnen!" isimli siyasî manzumesi bu baskı zincirini kıran mühim bir dönümün başlangıcı olmuştur. Bütün bunlara rağmen yazar ve şâirler kendilerine tanınan imkânlar nisbetinde eserlerini ortaya çıkarmaya, ana dillerini ve edebiyatlarını; ya-

satmaya, canlandırmaya çalışmışlardır. Bu dönemde bütün Sovyet edebiyatında işlenen emek, işçilerin hayatı,köylülerin hayatı, gibi mevzular Kırım edebiyatında da işlenmiştir. Türk milletinin hayatında daha beşikte ninnilerle başlayıp sagu, mersiye, ağıt gibi isimler alarak mezara kadar canlı bir şekilde yaşayan şiir tabii ki, Kırım Türklerinin de başlangıçlarından itibaren yaşadıkları her dönemde heyecanlarını, sevgilerini, acılarını, ızdıraplarım aksettirdikleri bir edebiyat türü olarak karşımıza çıkar. II. Dünya Savaşından sonraki devirde nesir türü çok yaygınlaşmış olmasına rağmen, şiir hususi çizgisini muhafaza ederek devam ermiştir. Genç şâirler ise son yıllarda dar ananevî şiir şeklinin çerçevesini genişletmek için oldukça ciddî adımlar atmışlardır. Eşref Şemizâde, Abdureim Altanlı, Ziyadin Cavtöbeli, Reşid Murad, Çerkez Ali, Enver Selâmet, Riza Halid, Seitumer Emin, Cevariye Mecitova, Remziy Burnaş, Yunus Temirkaya gibi daha önce de şiir yazan ve ana dillerine hakim olan şâirler bu dönemde oldukça etkili bir rol oynamışlardır. Ana dili ile konuşmanın bile yasaklandığı bir ortamda, şâirlerin şiirlerini ortaya çıkarmaları ancak, ana dili dışında başka bir dil ile mümkündür ki, bu da ya kendi dillerinin kardeşi olan Özbek Türkçesi olacak, ya da öğrenmek ve ana dili yerine kullanmak zorunda kaldıkları Rusça olacaktır. Kırım Türkçesinin kullanılmasına izin verilene kadar eserlerini Rusça veya Özbek Türkçesi ile yazan şâirlerin, daha sonra ana dilleri ile de şiir yazmaya başlamaları, bu dönemde iki dilde şiir yazmayı oldukça yaygın bir hâle getirmiştir. Ervin Umerov, Emil Amit, Amet Adil, Tair Halilov gibi şâirler hem Rusça, hem de Kırım Türkçesi ile şiir yazan şâirler arasında yer alırlar. İsa Abduraman, Mambet Ablâlimov, Zakir Kurtnezir, Venera ibraimova ise hem ana dilde hem de Özbek Türkçesi ile şiir yazan şâirlerdir. Sürgün döneminde yeni yetişmekte olan şâirler için âdeta bir mektep vazifesi gören Kırım Türk edebiyatının meşhur şâiri Eşref Şemizâde (1908-1978), Kezleve şehrinde doğmuştur.çocukluğunda halk yırlarını, çınları, maneleri, masalları, rivayetleri, destanları dinleyerek büyüyen şâir, ilerki yıllarda da halk edebiyatına ilgi duyacağı gibi şiirlerini vücûda getirirken de bu edebiyatın etkisini devamlı hissedecektir. Kırım Türklerinin kültürüne, diline, edebiyatına ve tarihine hakim olduğu gibi, Rus dilini ve edebiyatını da iyi bilmektedir. Tahsilini Moskova Sinema Enstitüsü'nün Se- naryo bölümünde tamamlayan şâirin ilk şiirleri 15-16 yaşlarında basılır. Eserlerinde Kırım halkının arzu ve ümitlerini dile getiren şâir, halk arasında çok sayılıp sevildiği gibi şâirler arasında da itibarlı bir yere sahiptir. Şâirin hatırasına şiir yazmayan şâir neredeyse yok gibidir. O'nun eseri sadeliği, dilinin zenginliği ve derin muhtevasıyla fark edilir. Şâirin şiirleri "Kaval" (1965), "Toğan Kaya" (1969), "Şiirler ve Poemalar" (1978) isimli şiir kitaplarında basılmıştır. Bu eserler 1944 sonrası Kırım Türk şiirini yeniden canlandıran numuneler olmuştur. Bu dönemde yazdığı "Alime" ve "Asıl Han" adındaki destan türünde yazılmış şi irleri Kırım Türk edebiyatının ve dilinin zen Ir ginliğini ortaya koyan önemli eserlerdir. Halk arasında "Asıl Han Destanı" ismiyle bilinen "Közyaş Divar"(1994) adlı eseri ancak şâirin ölümünden sonra, kendi vatanında bastırılabilmiştir. Şemizâde bu eserini çok seneler önce yazmış olmasına rağmen, o dönemde yaşanan baskılardan dolayı, ancak eserin bir kısmı "Toğan Kaya" ve "Asıl Han" isimleriyle bazı şiir kitaplarında yayımlanmıştır. Dil ve üslûp bakımından halk destanlarından farksız olan eser, halk arasında da halk edebiyatı ürünü gibi çok tanınıp sevilmiştir.kınm Türkçesinin bütün zenginliğini büyük bir ustalıkla sergileyen bu eserde destan kahramanları yanında pek çok halk deyimi ve ata sözünden de faydalanılmıştır. Vatanına kavuşamadan sürgün yerinde vefat eden şâir, ölümünden sonra vasiyeti üzerine vatanında defnedilmiştir. Şiir yazmaya 1922 yılında vatan Kırım'da başlayan Abdureim Altanlı (1898-1976), sürgün bölgelerinde de Kırım Türk şiirinin canlanmasında ve genç şâirlerin yetişmelerinde oldukça önemli bir rol oynamıştır. Eserlerinde sosyalizmin yarattığı yeni hayatı ve yeni insan tipini kendi görüşlerim de açıklayarak ortaya koyan şâir, şiirlerinde geleneksel şiir ile yeni şiiri birleştirmiştir. Şâirin bu dönemde yazdığı şiirleri "Sevem Seni Partiyam!" (1962), "Menim İzlerim" (1970), "Kanatlı Kuvançım" (1972), "Şiirler" (1979) isimli şiir kitaplarında neşredilmiştir. Sürgünden önce şiirleri basılan şâirlerden olan Ziyadin Cavtöbeli (1908), bu dönemin en verimli şâirlerinden biridir. Gerek dil, gerekse edebî açıdan yeni neslin yetişmesinde büyük gayretleri olmuştur. Şiirlerinde sosyal konuları işleyen şâir, ananevî şiir tarzından ayrılmamakla birlikte, muhteva

olarak oldukça farklı bir çizgi çizmiştir. Cavtöbeli'nin şiirleri "Yırla İnsan" (1970), "Şiirler" (1978), "Yaş Dostlarıma" (1987) isimli şiir kitaplarında toplanmıştır. Eski şiir geleneğine bağlı kalarak şiir yazan ve İkinci Dünya Savaşı öncesi şâirlerinden olan, Kerim Camanaklı (1905-1966) şiirlerim "Dostlarıma" (1973) adlı eserde; Gafar Bulganaklı (1905-1987) ise "Yıllar ve Yırlar" (1966), "İnsan" (1973), "Ekinci Yaşlığım" (1977) ve "Ayat Bahşişi" (1986); adlı eserlerde toplamıştır. Eski şiir geleneğine bağlı şâirlerin hemen ardından gelen nesil, Rus klâsik şiirlerini inceleyerek hem muhteva hem de şekil bakımından yeni tarzda şiirlerler yazarlar. Daha Kırım'da iken şiir yazmaya başlayan Reşid Murad'm (1915) şiirleri, "Bir Kucak Çeçek" (1958), "Açık Gönülden" (1971), "Yıldırım" (1976), "Beklenilgen Al Yelkenler" (1983), "Yükseklik" (1986) adlı kitaplarında yer almıştır. İkinci Dünya savaşından önce şiirleri gazetelerde çıkan Enver Selâmet (1917-1980), yaptığı edebî araştırmalarının sonucunu eserlerine aksettirerek devamlı gelişme gösteren, dolayısıyla da Kırım Türk şiirinin inkişafında mühim rol oynayan şâirlerden biridir. 62 Şâirin "İçken Suvlarım" (1970), "Bilgen Olsa Prometey" (1977), "Tayan Omuzıma" (1980) adlı eserlerinde bu gelişmeyi takip etmek mümkündür.şâirin Kırım'da iken çocuklar için yazdığı "Ay Balta" isimli eseri 1971 yılında Özbek Türkçesine aktarılmıştur. Seitumer Emin (1921), İkinci Dünya Savaşından önce şiir yazmaya başlayan nesil ile 196O'lı yıllarda şiir yazamaya başlayan nesil arasında bağ kurabilen şâirlerdendir. Şiirleri "Beyaz Çeçekler" (1968) ve "Ateşli Kültler" (1969) adlı şiir kitaplarında; Rusça yazdığı şiirleri ise, "Alevli Dalgalar" (1977), "Yol" (1980), "Sesler" (1983) ve 'Menim Sesim" (1987) adlı şiir kitaplarında yayımlanmıştır. Eserlerinde vatana duyulan sevgi, iyilik ve adalet konularının yanında halkın geleceği, nesillerin devamlılığı gibi konularda da düşüncelerini ortaya koymaktadır. Kırım Türk şiirinin gelişmesinde en önemli rol oynaya şâirlerden biri de Çerkez Ali'dir. (1932) Şâirin "Köz Nurlarım" (1985) isimli eserinde yer alan şiirleri, yırları, baladları ve lirik manzumelerinde sovyet vatanperverliği, dünyada barışının sağlanması için mücadele, insanların geleceği gibi konuları işlemiştir. "Solmaz Çeçekler" (1975) manzumesi, Asan ve Asan'ın başından geçenlerin hikâyesidir ki, bu bütün Sovyetler Birliği içinde yaşayan halkın durumunu anlatmaktadır. "Ukuklar" (1969), "Arzularım" (1971), "Yer Nefesi" (1979) eserlerinde yer alan şiirleri ise Kırım Türk şiirinde önemli yer tutan eserlerdir. Son dönem Kırım şâirleri içinde en önemli yerlerden birini işgal eden Şakir Selimov (1942), halkından hiç bir dönemde kopmamış, onun bütün problemlerini, meselelerini ta yüreğinin derinliklerinde yaşatmış, bu özelliğiyle de tabiî olarak milletine tercüman olmuştur. Şâirin 1987 yılında yazdığı "Bar Küçnen" adlı manzumesi ile sürgünde yaşayan bu milleti bağışladıklarını ilân ettikleri hâlde, çıkan gazete ve dergilerinde tek bir harfin bile hesabını soran zihniyete baş kaldırmış ve bu isyanı başarılı olmuştur. Şakir Selim'in ilk eseri "Akbardak"(1974) adlı şiir kitabıdır. Şâir bu eserde yer alan şiirlerinde, ideallerine sadık kalarak, bunlar için sonuna kadar mücadele edenlerin hiç bir zaman unutulmayacaklarını işlemektedir. "Duygularım" (1979), "Sevgi Alevi" (1981), "Uyanuv" (1986) isimli şiir kitapları da, şâirin lirik şiirin temsilcilerinden olduğunu göstermektedir. Şakir Selim'in 1989'da Kırım'a döndükten sonra yazdığı şiirler "Tüşünce" (1997) adlı şiir kitabında toplanmıştır. Şakir Selim 1996 yılında "Kutlu Doğum Haftası" münasebetiyle bütün Türk devlet ve toplulukları şâirleri arasında Ankara'da düzenlenen şiir yarışmasında birincilik, gene aynı yıl Türkiye'de Yazarlar Birliği tarafından düzenlenen Türk Dünyası Uluslararası Şiir Festivali'nde "Arif Nihat Asya" şiir ödülünü almıştır. Hem ana dilinde hem de Rusça şiir yazan Riza Halid'in (1918) şiirleri, "Bağçada Bülbüller" (1969), "Eyilik" (1972), "Baar mücdesi" (1974), "Uzak Yalılar" (1981) isimli kitaplarında toplanmıştır.. Ancak şâirin baskılardan dolayı yayımlayamayıp değişik senelerde yazdığı şiirleri "Eyilik Duygulan" (1984) isimli kitabında yayımlanmıştır. Şâir bu eserde yer alan şiirlerinde, ana vatan ve hayatı boyunca yaşadıkları hakkında duygu ve düşüncelerini anlatmıştır. Şiir yazmanın yanında araştırmaları, deneme türü yazıları ve klâsik edebiyatla ilgili çalışmaları da bulunan Riza Fazü'm şiirleri "Navrez" (1970); folklor eserleri "Kayda Birlik Anda Tirlik" (1971), "Maneler ve Çınlar" (1976); hikâyeleri "Analar yaş Ekende" (1977), "Sadıkhk" (1979) isimli eserler de yer alır. 196O'lı yıllarda şiir yazmaya başlayan İsa Abduraman'm"(1937) "Çırak", "Nal", "Yürekteki Kırtış"; 62 Yıldız, 1989-5,127

Bilâl Mambet'in (1935) "Yağmur", "Baar Nağmeleri", "Dağ Lâlesi"; Mambet Ablâlimov'un (1935) "Çokrak", "Senin Sevgin", "Ayat Kuvançı"; Şeryan Aliyeva'nın (1937) "Ömür Dağları", "Çağala"; Eskender Fazıl'm (1934) "Melevşe", "Kart Emen"; Amet Adil (1942) "Çam" isimli şiir kitaplarında yer alan şiirleri de Kırım Türk edebiyatının canlanmasında mühim yer tutan eserlerdendir. Bu şâirlerin çoğu ilk şiirlerini Özbek Türkçesi ile yazmışlardır ve Kırım Türkçesi ile yazdıkları şiirlerinde de Özbek şiirinin etkisi hissedilmektedir. Bir sonraki nesli temsil eden şâirler, sürgün edildikleri yerde doğdukları için ana dillerini ne evlerinde, ne de okullarında öğrenme imkânına sahip olamadıkları gibi, ana dilleri ile yazılmış şiir hikâye gibi edebî ürünleri okuma fırsatı da bulamamışlardır.bunun tabiî sonucu olarak dil bakımından oldukça zayıf eserler ortay çıkmıştır. Bununla birlikte, devrin gerçeklerini görebilen bu nesil, idealleri için mücadele edilmesi gerektiğini şiirlerinde çok açık bir şekilde dile getirmişlerdir. Ayrıca Kırım Türk edebiyatının bundan sonra devamını sağlayacak olanlar bu nesil temsilcileridir. Genç nesli temsil eden şâirlerden Ayşe Kokiyeva, Venera İbraimova, Şurkiy Appazov, Reşid Memiş, Yunus Kandimov, Gülzar Dermenci, Naciye Ametova'nın şiirleri "Karılgaç" (1982) isimli şiir kitabında toplu olarak yayımlanmıştır.ayrıca Ayşe Kokiyeva'nın şiirleri "Kısmetim Menim" (1987) ve Yunus Kandimov'un şiirleri "Sen Denizge Oşaysın" adlı şiir kitaplarında neşredilmiştir. 63 Kırım Türk edebiyatında bu dönemi diğer dönemlerden ayıran özelliklerden biri de nesir sahasında yapılan çalışmalardır. Bu dönemde roman, hikâye, deneme türü oldukça gelişmiş, diğer Türk edebiyatındaki nesir türü ile yazılan eserlerin seviyesine ulaşmıştır demek mümkündür. Tabiî ki dönemin baskıları yazarların istedikleri her konuyu işlemelerine imkân vermemekteydi. Bu dönemde konularını gerçek hayattan veya gerçek kahramanlardan alan hikâye türü de oldukça yaygın bir şekilde yazarlar tarafından tercih edildi. Bu sahada Raim Tmçerov, Abdulla Dermenci, Çerkez Ali, Reşid Murad, Ervin Umerov, Emil Amit, Uriye Edemova gibi yazarlar önemli gelişmeler kaydettiler. 70'li yıllarda ise aktüel konularda yazılan realist hikâye ve romanlar Kırım Türk edebiyatının bu şartlarda elde edebildiği hususî zaferlerdendir. Raim Tmçerov'un "Baar Ta(mda", Şamil Alâdin'in "Teselli", Çerkez Ali'nin "Doğmuşlar", Timur Dağcı'nm "Unutılğan Yır" isimli konularını gerçek hayattan alan hikâyeleri yeni hayat tarzını tahlil eden eserlerdir. Bu dönemde çok fazla olmasa bile tiyatro eserleri de yazılmıştır. Bu sahada Yusuf Bolat, G.Murad, E.Umerov'un çalışmaları görülür. Kırım Türk edebiyatında 60'h yıllarda diğer nesir eserlerin yanında deneme türü yazılar da oldukça mühim bir yer işgal etmektedir. Bu yıllarda Ayder Osman, Uriye Edemova, Ervin Umerov, Riza Fazıl, Emil Amit, Saf ter Nagayev, Ablâziz Veliyev, Rüstem Aliyev gibi yazarlar, eserlerinin konularını kahramanlığıyla, eserleriyle veya yaptığı işlerle toplumda sayılıp sevilen şahısları belgelere dayanarak anlatan deneme ve hikâye türünde eserler yazmışlardır. Kırım edebiyatını tanıtma maksadıyla yazar ve şâirlerinin hayatı ve eselerini konu edinen, basit bir şekilde de olsa, Kırım edebiyat tarihinin hazırlanmasında yardımcı olabilecek yazıların veya kitapların teşekkülünde de ciddî adımlar atılmıştır. M.Koşcanov, Ş.Alâdin'in; C.Seydamet, İ.Kadır ve A.Dermenci'nin, A.Baliç, Y.Bolat'ın edebî yönlerini inceleyen yazılar yazmışlardır. 64 A.Altanlı, A.Dermenci, E,Şemizâde, Ş.Alâdin, Z. Cavtöbeli, S.Nagayev, R. Fazıl, A. Osman, İ.Kerimov çalışmaları ile Kırım edebiyatı tarihine ışık tutacak ciddî çalışmalar yapmışlardır. Bu dönemde bütün sovyet edebiyatında olduğu gibi, Kırım Türk edebiyatında da ana konu emek ve emekçidir. Elbette, sürgün hayatı yaşayan Kırım Türklerinin pek çok haklarından mahrum edildiği bir dönemde, halkın hayat şartlarının edebiyata da yansıtılması beklenmektedir. Ancak bütün sovyet edebiyatında olduğu gibi Kırım Türk edebiyatı da ideolojik baskıların altındadır. İkinci Dünya Savaşından önce tiyatro türünde eserler yazan Yusuf Bolat (1909-1986), bu dönemde roman, hikâye ve tiyatro türünde eserler yazmıştır. Yazarın "Saf Yürekler" (1962), "Anife" (1969) ve bu romanın devamı olan "Sadakat" (1979) isimli romanları, konu olarak bir yenilik getirememiş olsalar da, kahramanların ve olayların tahlili ve Kırım Türkçesini canlandırması bakımından Kırım edebiyatında oldukça önemli bir yer tutmaktadır. Yusuf Bolat'm 1941 yılında "Sovyet Edebiyatı" dergisinde neşredilen "Alim" romanının devamı olan "Alim Atka Mindi" romanı 1980'de "Yıldız" dergisinde neşredilmiş, 1983 yılında ise kitap halinde basılmıştır. Bu eser Sovyet dönemindeki Kırım Türk edebiyatının ilk tarihî romanıdır. Yazarın "Zoraki Kelin" isimli komedi türünde yazılmış eseri Kırım Türkleri tarafından kurulan 63 R.Fazü, S. Nagayev, a.g.e., Yıldız 5 (1989) 64Yıldızl989 / 5

müzik ve gösteri gurubu tarafından oynanmıştır. "Dubaralı Toy" isimli müzikal oyunu ise, Özbek Türkçesine aktarılmıştır. 1974 yılında "Toy Devam Ete" isimli tiyatro eserlerini topladığı kitabı neşredilmiştir. Ayrıca "Ömür ve Ezgiler" (1984) isimli eserin içinde hikâyelerinin yanında tiyatro eserleri de bulunmaktadır. İkinci Dünya Savaşından sonra Sovyet edebiyatında bazı şâirlerin nesir sahasında da eser vermesi oldukça sık karşılaşılan bir durumdur. Kırım Türk edebiyatında da bu şekilde nesir türünde eserler ortaya koyan pek çok şâir bulunmaktadır. İkinci Dünya Savaşından önce daha Kırım'da yaşama hakkına sahipken şiir ve hikâyeleri yayımlanmaya başlayan Şamil Alâdin (1912), romanlar, hikâyeler, deneme türü yazılar ve makaleleri ile Kırım Türk edebiyatının gelişmesi açısından oldukça önemli bir şahsiyettir. Yazarın konularını gerçek hayattan alan 1957 yılında "Teselli" ve "Çauş Oğlu" isimli hikâyeleri, 1961 yılında "Eğer Sevsen", 1969'da "Rüzgârdan Sallangan Fenerler" isimli romanları neşredildi. Şamil Alâdin daha sonra "Elmaz" ve "Furtuna Tıngan Son" adlı hikâyelerini yazmıştır. Şamil Alâdin'in 1979 yılında yazdığı "İblisnin Ziyafetine Davet" isimli hikâyesinde ise; 1913 yılında vahşice öldürülen Usein Şamil Toktargazi'nin hayatı tarihî belgelere dayandırılarak işlenmiştir. Yazarın Kırım edebiyatının bilhassa İkinci Dünya Savaşından sonraki dönemini incelediği yazılarını toplayan "Yüksek Hizmet" (1983) isimli eseri Kırım edebiyatı tarihi açısından önemli bir açığı kapatan eser olarak oldukça önemlidir. Daha önce şiir yazığı halde daha sonra roman ve hikâye yazmaya başlayan Reşid Murad (1915), 1968'de "Dağlar Sonatası" romanını, 1975'te ise "İnat Torunlp.r" ve "Kartallar Yatağında" isimli hikâyelerini neşretmiştir. Kırım Türk edebiyatını şiirleriyle yeniden canlandıran şâirlerden biri olan Çerkez Ali (1925), "Sabalar Kucağında" (1973) ve "Cumertlik" (1983) adlı romanlarla "Doğmuşlar" ve "Yeşil Dalgalar" isimli hikâyeleri yazmıştır. Orta nesil yazarlarının da romanlarının yayımlanmaya başlaması Kırım Türk romanında ciddî bir gelişme başladığını gösteren önemli bir değişikliktir. Bu nesil yazarlarından olan Emil Amit'in (1938) "İşanç" (1986) adlı romanı 30'lu senelerin başında Kırım'da başlayıp Özbekistan'da devam eden bir devreyi işlemesi açısından oldukça dikkat çekicidir. Bu roman Moskova'da Rusça'ya da tercüme edilmişti. Eserlerini Rusça ve Özbek Türkçesi ileyazan Ervin Umerov'un (1938) Kırım Türkçesi ile yazdığı "Er Daim Küneş Olsun" (1970), "Eki Ateş Arasında" (1975), "Ekinci Kelin" (1978) ve "Yıldızlarga Doğru" (1983) isimli hikâye kitapları basılmıştır.yazarın Gani Murad ile birlikte bastırdığı tiyatro eserleri de bulunmaktadır. Emil Amit'in (1938) Kırım Türkçesi ile yazdığı "Sığın Çokradı", "Men Hainni Atar Edim" povestleri çok başarılıdır. Bu neslin temsilcilerinden olan Uriye Edemova (1938), Kırım Türklerinin ilk kadın yazarıdır. Lenin Bayrağı gazetesinde hikâyeleri yayımlanan yazarın ilk kitabı "Kırmızı Gül" (1970) adlı hikâye kitabında köy manzaraları tasvirleri ve kahramanlarının karakterlerini çizmede oldukça başarılıdır. 65 İkinci kitabı olan "Nişan Yüzügi"nde (1974) öğrencilerin yaşayışı işlenmiştir. "Ömürlük Yanımdasın" (1977) ve "Yürek Ateşi" (1985) adlı hikâye kitaplarında yazar, insanın kaderini etkileyip etkileyemeceğini sorgulamaktadır. Eserlerde gerek hadiseler, gerekse kahramanlar oldukça canlı bir şekilde tasvir edilmişti r 66 Kırım Türk edebiyatına hikayeleriyle katkıda bulunan Ayder Osman'ın (1938-1997), "Tanış Közler" (1975) isimli hikâyelerinin toplandığı eseri, aynı kitabın başında yer alan tanıtım yazısında "Bu kitabına yazar son yıllarda yazdığı hikâyelerinden bir kısmını aldı. Canlı bir dille, derin gaye ve duygu ile yazılan bu hikâyeler..." 67 cümleleriyle tanıtılmaktadır. Yazarın Iy81 yılında yayımlanan "Yıllar ve Dostlar" adlı hikâyelerinin yer aldığı kitap için İbrahim Paşi"... bu kitabındaki kahramanları bizim yaşıtlarımızdır. Onlar hayatlarının en ateşli dönemlerinde gençlik gayretine, cesarete, fedakârlığa en çok ihtiyaç duyulan yerlerde bulunurlar. Edip, eserlerinde emeğe saygı aşılıyor, pervasızlığa ve kurnazlığa karşı mücadele veriyor, ahlâki ve içtimaî problemleri bediî bir şekilde çözmeye çalışıyor." 68 Ancak yazarın edebî yeteneği tam olarak "Tutuşuv" (1989) isimli eserde yer alan hikâyelerinde kendini göstermiştir. Ayder Osman'ın hikâyelerinin kahramanları çok düşünen, iyilik, dostluk, insaniyetlik gibi vasıflara sahiptir. 69 Ayder Osman'ın eserleri Kırım Türkçesinin dışında Türk lehçelerine de aktarılmıştır. Tercüme sahasında da oldukça başarılı olan yazar, Rusça'dan 65 Uriye Edemova, Ömürlük Yanımdasın, Taşkent 1977s.l88 (Eserin Çerkez Ali tarafından yapılan tanıtım yazısı) 66 Uriye Edemova, Yürek Ateşi, Taşkent 1985, s.4. (Eserin redaktörü C. Ametov tarafından yazılan tanıtım yazısı) 67 Ayder Osman, Tanış Közler, Taşkent 1975, s.2. 68 Ayder osman, Yıllar ve Dostlar, Taşkent 1981, s.2. (Eser hakkında bilgi y zan Ibraim Paşi" 69 Yıldız 1989-5, s.122

Kırım Türkçesine pek çok eseri çevirdiği gibi, Kırım Türkçesi ile yazılmış eserleri de Rusça'ya tercüme etmiştir. Ayrıca yazarın Özbek Türkçesinden Kırım Türkçesine yaptığı aktarmaların yanında Kırım Türk yazarlarının eserlerini Kırım Türkçesinden Özbek Türkçesine aktarmıştır. Yazarın belgelere dayanarak yazdığı deneme türündeki yazıları "Emcenden Selâm" (1972) adlı kitabında Toplanmıştır. Yazarın deneme türünde yazdığı eserlerin yanında tenkidî eserleri de bulunmaktadır. Çocuk edebiyatı hakkında inceleme yazıları yazan Ayder Osman'ın "Ösüv Basamakları" (1984) isimli eserinde yazar ve şâirler hakkında yazdığı makaleler yer alır. Orta nesil yazarlarından Nüzet Umerov'un (1934) Rusça yazdığı "Demirciler Vadisi", Rüstem Aliyev'in (1936) "Buruluşta" (1988),İsa Abduraman'ın (1937) "Baar" (1989) isimli romanları "Yıldız" dergisinde neşredilmiştir Bu dönemde Cevdet Amet'in "Ateş Başında" (1972), "Toplar Suskanda" (1976), "Kurşunnen Toktaülgan Yır" (1987),Yakub Zekkiy'in "Baht Anahtarı" (1969), "Kıtıklı tkâyeler" (1972), İbraim Paşi'nin "Çeçek ve Kan" (1970), "Yürek Emirinen" (1974), "Yıldızlı Geceler" (1978), Mambet Aliyev'in "Men Sana Keldim" (1974), "Yahşi Adamlar Arasında" (1981); Tair Halilev'in "Fesilgen Kokusı" (1985), "Birinci Kar" (1988) isimli hikâye kitapları basılmıştır. Şiir yazmanın yanında nesir türünde yazılan eserleri bulunan Riza Fazıl (1929), pek çok tercüme esere imza attığı gibi halk edebiyatı ürünlerini de toplamaktadır.rıza Fazıl, çalışmamızda çok faydalandığımız Kırım Türk edebiyatı tarihinin incelendiği "Kırım Tatar Edebiyatına Bir Nazar" isimli makaleler serisinin de yazarlarındandır. Klâsik dönem eserleri ile ilgili çalışmalar da yapan yazar, XVII. asır klâsik şâirlerinden Âşık Umer'in eserlerinin yer aldığı iki ciltlik eseri basıma hazırlamıştır. 70 Ders kitabı olarak hazırladığı "Tuvğan Edebiyat" adlı eserde yazar ve şâirlerin hayatlarını kısaca verdikten başka, eserlerinden de örnekler verilmiştir. Ayrıca yazarın belgelere dayalı deneme türünde L. Sofu ile birlikte yazdığı "Ahmet-Hannm Yıldızı" (1982) adlı eseri de bulunmaktadır. Ablâziz Veliyev'in konusunu gerçek hayattan alan "Baht Yıldızı" (1984) ve "Bayrakka Tamgan Közyaş" isimli hikâye kitapları bulunmaktadır. Kırım edebiyatında şâir olarak ün kazanan Eşref Şemizâde, edebî eserlerin tenkidi ile ilgili çalışmalarıyla da tanınmıştır. Şemizâdenin bu sahada yaptığı çalışmalar "Ömür ve Yaratıcılık" (1974) ve "Halk Hizmetinde" (1977) isimli kitaplarında toplanmıştır. Saf ter Nagayev kahramanlarını gerçek hayattan seçtiği "Sahralar Alevi" (1983) "Buz Üstünde Faradey" (1987) isimli hikâye kitapları bulunmaktadır.. Safter Nagayev'in Edebiyat tarihi sahasında, "Yaşlıkka Has Duygunen" (1979) isimli eseri ve Riza Fazıl ile birlikte hazırlayıp Yıldız dergisinde ve Lenin Bayrağı gazetesinde seri halde neşrettiği "Kırım Tatar Edebiyatı Tarihine Bir Nazar" makaleleri bulunmaktadır. Abdullah Dermenci'nin deneme türü yazılarının toplandığı "Ayat Destanı" (1971) ve edebî makalelerinin toplandığı "Ayat Yolunen" (1973) gibi kitapları neşredilmiştir. Sanatkâr ve rejisör Gani Murad'ın "Kırılgan Kade" isimli kitabında ise tiyatro türünde yazdığı eserleri yer almaktadır. Genç nesilden Sabriye Seytova, Gülnar Ziyadinova, Seyare Mecitova gibi genç yazarlarında eserleri de neşredilmeye başlamıştır. Sabriye Seytova "Alem Masmavi" (1989) isimli hikâyelerini topladığı eseri yayımlanmıştır. Çalışmalarında İsmail Asanoğlu Kerim adını kullanan İsmail Kerim (1955), son yıllarda Kırım edebiyatı tarihinde şimdiye kadar işlenmemiş konuları araştırmaktadır. Yazarın Umer İpçi'nin hayatı ve edebî çalışmalarını incelediği "Terenlik" (1988), 1832'den sonraki Kırım Türkçesi ile yazılmış eserlerin bibliyograftasın! topladığı "Bibliyografik Seçmeler" (1994), Kırım Türklerinin bilhassa sun'î açlık dönemlerinde yaşadıkları faciaları işleyen hikâyeleri ve bu hikâyelerin yazarlarını tanıttığı "Kırım tatar Edebiyatı" (1995), XIX. asrın sonu ile XX. Asrın başında eser veren Kırım Türkü olan edipleri incelediği "Eki Asır Arasında" (1995) isimli kitaplarının yanında bir kaç tane hikâye ve şiiri de yayımlanmıştır. Kırım Türklerinin 1920-1938 yılları arasındaki durumunu incelemek isteyenlere çok önemli bir kaynak oluşturacak eseri "Medeniy Esnas" (1997) isimli kitapta, İkinci Dünya Savaşından önce Kırım'da çıkan "Yeni Dünya" ve "Yaş Küvet" gazetelerindeki 1920-1938 yılları arasında çıkan dil, edebiyat, sosyal yapı, din, folklor, etnografi,tarih ve sanatla ilgili makalelerin tamamını ya tam olarak, ya önemli kısımlarını ya da sadece isimlerini tarih sırasıyla verilmiştir. Bu devirde çocuk edebiyatı da oldukça gelişme göstermiştir. Çocuklar için şiirler, hikâyeler, masallar yazılmıştır. Abdureim Altanh'nın "Eki Yalan ve Bir Akikat" (1976) isimli eseri şiirsel bir dille yazılmış masallardan oluşmaktadır. Enver Selâmet'in 70 Aşık Umer, Taşkent 1988 ve Aşık Umer, Taşkent 1990