SAYI: 47 NİSAN 2014 Faiz Neden Düşmeli? ERDAL TANAS KARAGÖL, ÜLKÜ ISTIKLAL ORTAKAYA Faiz ödemeleri ile ekonomik performans arasındaki ilişki nasıldır? Faizlerin düşmesi neden önemli? Faizler ile yapısal ekonomik problemler arasındaki ilişki var mı? GİRİŞ Türkiye nin de içinde bulunduğu gelişmekte olan ülkeler için ekonominin en önemli sorunlarından biri faiz ödemeleri olmuştur. Bu bağlamda, Türkiye de 2002 öncesindeki yıllarda artan borçlar, gelirin önemli bir kısmının borç faiz ödemelerine aktarılmasını, faizler arttıkça yükselen bütçe açıkları döngüsünü ve bunun tetiklediği ekonomik ve siyasi istikrarsızlığı beraberinde getirmiştir. 1994 ve 2001 krizleri ile 19 IMF stand-by anlaşmasının arkasında yatan en önemli nedenlerden biri de, bu doğrultuda yüksek faizler olmuştur. Genel itibariyle ele alındığında ise, yüksek faiz oranlarının, bir yandan yüksek maliyetlerin sebep olduğu talep düşüşüne, diğer taraftan da büyük projelerin ve altyapı yatırımlarının ertelenebilmesine ve yapısal sorunlara sebep olduğu düşünüldüğünde, faizin ekonomide meydana getirdiği tahribatın önemli seviyelerde olabileceğini anlamak zor değildir. Bu nedenle faizlerin yükselmesi sonucu ülkeye giren sermaye aracılığıyla kısa dönemde elde edilen kazanımları, yüksek faiz dolayısıyla gerçekleşmeyen ya da azalan yatırımlar ve ekonomide çözülemeyen yapısal problemlerin yüklediği maliyetle karşılaştırılmak anlamlıdır. Aslında, Türkiye 2023 hedef lerine ulaşmaya çalışan bir ülke olarak, önümüzdeki yıllarda, orta gelir tuzağında patinaj yapmaya başlayan bir ülke mi, yoksa düşük faizin de desteklediği bir ortamda yüksek büyüme oranlarını gerçekleştirerek bu tuzağa takılmadan bir üst sınıfa ulaşmış bir ülke mi olacaktır? İşte bu soruyu sormanın tam vaktidir. FAİZ ÖDEMELERİ VE EKONOMİK PERFORMANS Ekonomik büyüme performansının faizler ile ters orantılı bir ilişki sergilediği kabul edilmektedir. Büyüme ve faiz arasındaki söz konusu ilişki, çeşitli kanallar yoluyla farklı etkiler sergileyebilse de, genel olarak yüksek faizlerin GSYH artışına olumsuz etkisi olduğu sonucuna varılmaktadır. Zira faizlerin yüksek olduğu bir ortamda, tüketim ve yatırım talepleri dü- Erdal Tanas KARAGÖL 1992 de İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesinden mezun oldu. Yüksek lisansını ABD de Connecticut Üniversitesi nde, doktorasını İngiltere de York Üniversitesi nde tamamladı. Karagöl ün çeşitli gazete ve dergilerde dış borçlar, cari açık, ekonomik büyüme, savunma harcamaları, enerji, işsizlik, kamu harcamaları, yoksulluk ve sosyal yardım alanlarında makaleleri ve araştırma raporları yayımlanmıştır. TÜBİTAK taki çalışmalarının yanı sıra TÜBA asosiye üyesi olan Karagöl, halen Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi nde öğretim üyesi olarak çalışmakta ve SETA da ekonomi bölümünde çalışmalar yapmaktadır. Ülkü İstiklal ORTAKAYAAnkara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat bölümünden mezun oldu. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim dalında yüksek lisansına devam etmektedir. Enerji ekonomisi, ekonomik büyüme, istihdam, sosyal yardımlar ve yoksulluk alanlarında araştırmalarını sürdürmektedir. SETA da Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Direktörlüğü nde araştırma asistanı olarak çalışmaktadır.
şüşe geçmekte ve dolayısıyla iktisadi aktivite zayıf lamaktadır. Bu minvalde, Türkiye nin yakın geçmişini faizler ve ekonomik performans açısından sorgulamak önem taşımaktadır. 2002 yılı öncesi döneme bakıldığında, yüksek miktarlardaki Borç/GSYH oranının ve bütçe açığının yanı sıra, düşük tasarruf ve rezerv yetersizliği nedeniyle, gerek iç gerekse dış finansman kullanma zorunluluğu yaşandığı görülmektedir. Bu kapsamda, sermaye ihtiyacını karşılayabilmek için genel olarak yüksek faizin ya da faiz artışlarının hâkim olduğu bir ekonomik ortam söz konusu olmuştur. İç ve dış borçların yanı sıra, söz konusu dönemdeki faizlerin yüksek olmasında bir diğer etken ise, ekonomik ve siyasi istikrarsızlığın mevcudiyeti nedeniyle Türkiye nin risk priminin yüksek seviyelerde seyretmesi olmuştur. Dolayısıyla, ülkeye sermaye çekilmek istenen bir ortamda, yatırımcıların risk almasını sağlayabilmek için, faiz oranlarında risk primlerinin yukarı yönlü etkilerinin kaçınılmaz olarak gerçekleştiği gerçeğini göz ardı etmemek gerekmektedir. Söz konusu yıllarda büyüme performansı ise inişli çıkışlı olmuş; fahiş faizler ve sürdürülemez bütçe açığı kısır döngüsü içerisindeki ekonomi 2001 yılında sarsıcı bir kriz geçirmiştir. Bu dönemde, istikrarsızlık, risk, enf lasyon, faiz, bütçe açığı gibi birçok faktörün birbirini olumsuz yönde tetikleyerek ekonomiyi krize sürüklediği anlaşılmaktadır. Özellikle beklentileri şekillendirerek ekonomik performansın temelini oluşturan istikrarın, 2002 sonrası dönemde kazanılmasıyla birlikte, başta kamu maliyesi olmak üzere ekonomide yapılan çeşitli reformlar hem borçların düşüşünü hem de yatırımların artışını beraberinde getirmiş; daha istikrarlı bir yapıya kavuşan ekonomide faizler ve enf lasyon düşmüştür. Esas itibariyle, tüm bu başarılar birbirini olumlu etkilemiştir. Nitekim bütçe açıklarında ve kamu borçlanma gerekliliğinde meydana gelen azalma, enf lasyon ve faizlerdeki düşüşleri de tetiklemiştir. Bu bağlamda 2001 yılında merkezi yönetim bütçesi içerisindeki faiz giderlerinin GSYH oranı yüzde 17,1 iken 2013 yılında ise bu oran yüzde 3,4 e kadar düşmüştür. 2014 ve 2015 yılları içinse bu oranın sırasıyla yüzde 3,2 ve yüzde 3 e düşürülmesi hedef lenmektedir (Grafik 1). Diğer yandan, 2001 yılında toplanan vergilerin tamamına yakın kısmı faiz giderlerine harcanırken, 2009 yılında bu oranın yüzde 30,9 lara kadar düştüğü ve 2012 yılına gelindiğinde yüzde 17,4 e indiği gözlemlenmekte- GRAFIK 1. MERKEZI YÖNETIM BÜTÇE İÇERISINDEKI FAIZ GIDERLERININ GSYH YE ORANI (YÜZDE ) 18 16 14 12 10 17.1 14.8 12.3 12.9 10.1 8 6 4 7 6.1 5.8 5.3 5.6 4.4 3.3 3.4 3.4 3.2 3 2 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Gerç- Tahmini 2015 Gerç- Tahmini Kaynak: Maliye Bakanlığı 2
FAIZ NEDEN DÜŞMELI? GRAFIK 2. FAIZ HARCAMALARI/VERGI GELIRLERI (YÜZDE ) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 85.7 70.9 56.3 38.2 33.4 31.9 30.9 30.1 22.9 17.4 16.6 16.6 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Kaynak: Maliye Bakanlığı dir (Grafik 2). Bu dönemde görülen iyileşmelerle birlikte, enf lasyon çift haneli rakamlardan tek haneli rakamlara düşmüş, ayrıca faizler de benzeri bir gelişim göstermiştir. 2002 yılında yüzde 64 seviyelerinde olan DİBS faizlerinin, sonraki 10 yıl içerisinde yüzde 6,5 seviyesine indiği gözlenmiştir. Söz konusu süreçte, faizlerin düşük seyretmesi, tüketim ve yatırımlar kanalıyla iç talebi destekleyerek Türkiye nin çarpıcı bir büyüme performansına imza atmasında da önemli rol oynamıştır. Dolayısıyla, faizlerin düşmüş olmasıyla ekonomik performansın kuvvetlenmesi arasındaki ilişki tesadüf değildir. Sonuç olarak bugün gelinen noktada, faizin durumu ve etkenleri itibariyle değerlendirilecek olduğunda, önceki dönemlerde var olan kamu borcu sorunuyla karşılaşılmadığı anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, ithalat bağımlılığı kaynaklı olarak yüksek seyreden cari açığın finansmanı amacıyla dış sermayeye duyulan bağımlılık halen devam etmektedir. Bu ise, yukarıda da ifade edildiği gibi, faizlerin ülkenin riskiyle olan bağlantısını hatırlatmaktadır. Nitekim istikrarsızlık ya da belirsizlik gibi algıların oluştuğu bir ortamda yabancı sermaye giriş ve çıkışlar anlamında oynaklıklar gösterebilmektedir. Bu ise, cari açık finansmanı noktasında sıkıntı teşkil edebilmektedir. Dolayısıyla, cari açıktaki yapısal sorunlar giderilmediği takdirde halen ihtiyaç duyulan yabancı sermayenin ülkede kalabilmesi için faizlerin mevcut riski de içinde barındırması gerekmektedir. Öte yandan, 2013 yılında yaşanan Gezi olayları ve 17 Aralık sürecinin sonucunda oluşan belirsizlik ve karmaşanın, Türkiye nin risk primini önemli ölçüde yükselttiği, bunun da faiz oranlarına yansıdığı bilinmektedir (Grafik 3). Spekülatif müdahalelerin de önemli etkisi altında kalan sermaye hareketlerinin kurlar üzerinde kurduğu baskıyı yumuşatmak ve enf lasyonu kontrol altında tutmak amacıyla, bu süreçte, Merkez Bankası önemli bir faiz artışına gitmiştir. Bu artış sonrasında, piyasalardaki volatilite ve gerginlik kademeli olarak nispeten yatışmış, Mart ayındaki seçimlerden çıkan istikrar mesajıyla birlikte rahatlama belirgin bir şekilde artmıştır. Bu bağlamda, Nisan ın ikinci haftası itibariyle dolar kuru Aralık seviyesine geri dönerken, borsada da benzer olumlu gelişmeler yaşanmış; DİBS faizleri tek haneli seviyeleri görmüştür. Bütün bunlar, kaos ortamının büyük ölçüde geride kaldığı ve ekonomik performansın umut verici olduğu algısının işaretleri olarak görülebilir. Bu noktada, 3. grafikte de görüldüğü gibi, Türkiye nin CDS risk primlerinin de son haftalarda düşüş trendini sürdürdüğü gözlemlenmektedir. Aralık ayında baş gösteren olayların giderek tırmanmasıyla birlikte Şubat ayında 276 puan seviyesini gören risk primi, Nisan ın ilk haftası itibariyle Aralık olayları öncesindeki seviyeler civarına gerilemiştir. Faizlerin yüksek seviyelerde olmasının ekonomi için bir kayıp olduğu ve iktisadi aktiviteyi yavaşlattı- 3
GRAFIK 3. TÜRKIYE NIN RISK PRIMI (CDS, PUAN) 300 275 250 225 200 175 150 125 100 111 184 220 11.04.2013 18.04.2013 26.04.2013 08.05.2013 16.05.2013 24.05.2013 04.06.2013 14.06.2013 25.06.2013 04.07.2013 06.08.2013 14.08.2013 29.10.2013 06.11.2013 14.11.2013 22.11.2013 02.12.2013 11.12.2013 18.12.2013 31.12.2013 07.01.2014 14.01.2014 21.01.2014 28.01.2014 04.02.2014 11.02.2014 18.02.2014 25.02.2014 05.03.2014 13.03.2014 20.03.2014 27.03.2014 188 248 276 213 Kaynak: Deutsche Bundesbank ğı düşünüldüğünde, ideal büyüme rakamlarının arzu edildiği önümüzdeki dönemde faizlerin düşük seviyelere inmesi gerektiği aşikârdır. Bu doğrultuda, riskler ve bunun ilişkili olduğu sermaye girişleri anlamında ekonominin girmiş olduğu olumlu çizginin sürdürülmesi durumunda faizlerde bir düşüşe gidilmesi en doğal bir beklenti olacaktır. Zira, Türkiye nin önümüzdeki dönemde yüksek gelir grubu ülkeleri arasına girmesi, global değer zincirinde üst basamaklara çıkması, yoksulluk ve gelir dağılımı gibi toplumsal refahı etkileyen problemleri aşması, ancak düşük faizin hüküm sürdüğü bir ortamda gerçekleşecektir. FAİZ VE YENİ EKONOMİ 2000 li yıllarda Türkiye nin ekonomik performansı, gerçekleştirilen reformlarla ve başarılı ekonomi politikalarıyla birlikte gözle görülür bir biçimde yükselmiştir. Bugün gelinen noktada ise, Türkiye nin 2023 ve sonrasında ulaşmayı hedef lediği seviyeler için yeni bir dönüşüme ihtiyaç duyulduğu bir gerçektir. Söz konusu bu dönüşümün etkili, kaliteli ve sürdürülebilir olması için, yatırımların yanı sıra teknolojik gelişime öncelikli önem verilmesi şarttır. Ayrıca, dış sermayeye bağımlılığı körükleyen cari açık probleminin, ithalat bağımlılığını indirgemek anlamında çözüme ulaşması da bir anlamda bunlara bağlıdır. Bu sorunların çözülmesi durumunda ise, zaten riskler önemini kaybedecek ve faizler de sermayeye bağımlı bir seyir izlemeyecektir. Dolayısıyla, Türkiye ekonomisinin bundan sonraki rotasını belirleyecek tüm bu faktörler, uygulanacak politikalar çerçevesinde birbiriyle iç içe olacaktır. Öte yandan, bu unsurlar, Türkiye nin nispeten zayıf seyreden yatırımlar ve Ar-Ge konularında kaynaklara ve yeni politikalara öncelikli olarak ihtiyaç duyduğuna işaret etmektedir. Bu noktada, faizin mümkün olan en minimum seviyelerde seyretmesi önem taşımaktadır. Düşük faiz, 2023 hedef lerinin gerçekleştirilmesi ve Türkiye nin içinde bulunduğu orta gelirli ülke seviyesinden çıkması kapsamında en önemli adım olacaktır. Zira böylelikle, ekonominin yapısal problemlerini çözmeye destek olacak olan mega projelerin gerçekleşmesi çok daha mümkün olacaktır. Bu bağlamda, enerji, ulaşım, finans, altyapı ve savunma gibi alanlarda birçok dev projenin hayata geçirilmesi planlanmakta olup bu projelerin bir kısmı hayata geçirilmeye başlanmıştır. Söz konusu projeler hem yatırımcı çekme hem de ciddi istihdam ve kaynak yaratma kapasitesi ile Türkiye ekonomisinin gelecek dönemdeki performansına büyük ölçüde katkı yapacaktır. Bu nedenle, bu projelerin de maliyetler anlamında faizlerden olumsuz etkileneceğinin altını da çizmek gerekir. Özet olarak, Türkiye nin önündeki yeni ekonomi planında, gerek talebi canlı tutacak gerekse projelerin hayata geçmesini sağlayacak düşük bir faiz ortamına ihtiyaç duyulduğu ortadadır. 4
FAIZ NEDEN DÜŞMELI? SONUÇ Türkiye nin, ekonomide son 11 yıllık dönemde belirgin bir ilerleme kaydettiği iyileşmeleri ve elde ettiği kazanımları daha ileri boyutlara taşımak, ancak düşük faiz oranları ile mümkün olacaktır. Dolayısıyla bu süreçte yüksek faizlerin kalıcı olmasını istemek, tüketim ve yatırımların düşmesini, faiz giderlerinin bütçe içerisindeki payının artmasını, kaynakların faizlere transfer edilmesini ve dolayısıyla Orta Vadeli Program da belirlenen hedef lere ulaşılmasını engelleyecektir. Öte yandan, siyasi istikrarın, ekonomideki etkinliğini ve reformlarını sürdürmek amacıyla hedef lediği projeleri hayata geçireceği beklenmektedir. Dolayısıyla bu projelerin yüksek maliyetlerle karşılanması ekonomiye ciddi bir yük getirecektir. Bu yükten en uygun şekilde kaçınmak anlamında, para politikası mekanizmasının kararlarının da planlanan yeni ekonomik dönüşüm süreci ile uyumlu olması önem taşımaktadır. Sonuç olarak, Türkiye ekonomisinin 2000 li yıllarda tecrübe ettiği Yeni Ekonomi süreci ile birlikte makroekonomik göstergeler iyileşmiş, özellikle kamu maliyesi alanındaki disiplinin sürdürüldüğü gözlemlenmiştir. Bu durum Türkiye nin hem yatırımcılar açısından güvenilir bir liman olarak görülmesini sağlamış hem de Türkiye için hayati derecede önemli yeni ve dev projelerin gerçekleştirilmesine imkân vermiştir. Gelinen süreçte Türkiye ekonomisinin bölgesel bir ekonomik aktör olduğu kabul görmüş ve dünyanın en büyük ilk on ekonomi içerisinde yer alması için hedef ler belirlenmiştir. Son dönemde yaşanan olaylarla ekonomide artan belirsizlik algısı ise, yerel seçimler sonrasında çıkan istikrar mesajıyla birlikte yerini daha güvenli bir atmosfere bırakmıştır. Para piyasalarından gelen verilerin yanı sıra, düşen CDS risk primleri ve aynı zamanda iktisadi aktivitedeki temponun devam ettiğine dair makroekonomik göstergeler bunu ispatlamaktadır. Bundan sonra yapılması gerekenlerin başında, yatırımların ve ihracatın artırılması, ithalata olan bağımlılığın azaltılması ve bununla paralellik taşıyan teknolojik gelişimin sağlanması gelmektedir. Bu takdirde, cari açıkta da önemli düşüşler kaydedilecek ve dış sermayeye olan bağımlılık azalacaktır. Bu temel güzergâhlar üzerine çizilmesi gereken Türkiye nin 2023 e giden yeni yol haritasında hedef lenen noktaya ulaşabilmek ise, ancak ve ancak düşük faizin eşlik ettiği bir yolculukla sağlanabilecektir. www. info@ @setavakfi SETA Ankara Nenehatun Caddesi No: 66 GOP Çankaya 06700 Ankara TÜRKİYE Tel:+90 312.551 21 00 Faks :+90 312.551 21 90 SETA İstanbul Defterdar Mh. Savaklar Cd. Ayvansaray Kavşağı No: 41-43 Eyüp İstanbul TÜRKİYE Tel: +90 212 395 11 00 Faks: +90 212 395 11 11 SETA Washington D.C. 1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106 Washington, D.C., 20036 USA Tel: 202-223-9885 Faks: 202-223-6099 SETA Kahire 21 Fahmi Street Bab al Luq Abdeen 5 Flat No 19 Kahire MISIR Tel: 00202 279 56866 00202 279 56985