Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü Yayın No: 45 Yayın Tarihi: 15.11.2011 Yağ Gülü Yetiştiriciliği Rafet SARIBAŞ, Hasan ASLANCAN Lütfen Dikkat!... Gül yağı, parfüm ve kozmetik sanayinin yanında antibakteriyel ve antioksidan özelliği nedeniyle ilaç sanayinde ve likör, pasta, sakız, reçel vb. ürünlerde katkı maddesi olarak da gıda sanayinde kullanılmaktadır. Türkiye yılda ortalama 1,5 ton gülyağı ve 4 ton kadarda gül konkreti üretimi ile dünya gülyağı üretiminin yaklaşık % 50 sini karşılamaktadır.
Yağ Gülü Yetiştiriciliği Giriş Gül, süs bitkisi, kesme çiçek ve yağ gülü olarak yetiştirilen önemli bir kültür bitkisidir. Yağ gülü taze çiçekleri için yetiştirilir. Çalı formunda ve dikenli olup, 2 m. ye kadar boylanabilir (Şekil 1). Şekil 1. Gül Bahçesi Parfüm ve kozmetik sanayinin en önemli hammaddelerinden biri gül yağıdır. Bu iki sektör dışında antibakteriyel ve antioksidan özellikleriyle ilaç sanayinde ve likör, pasta, sakız, reçel ve katkı maddesi vb. olarak da gıda sanayinde kullanılmaktadır. Türkiye yılda ortalama 1,5 ton gülyağı ve 4 ton kadarda gül konkreti üretimi ile dünya gülyağı üretiminin yaklaşık % 50 sini karşılamaktadır. Üretilen gül yağının tamamına yakını ihraç edilmektedir. İklim ve Toprak İsteği Yağ gülü ılıman iklim bitkisidir. Ancak özellikle çiçeklenme dönemi kurak geçen ve ilkbahar erken ve geç donlarının yaşandığı bölgeler yağ gülü yetiştiriciliği için uygun değildir. Gül bahçeleri güneye bakan, hafif meyilli araziler Sayfa 2
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü üzerine, soğuk ve sert esen rüzgârlara kapalı olacak şekilde tesis edilmelidir. Yağ gülü yeterli organik maddeye sahip, kumlu-tınlı topraklarda iyi gelişme gösterse de toprak yönünden çok fazla seçiciliği olmayan bir bitkidir. Kireçli ve süzek topraklarda da iyi gelişme gösterir. Bahçe Tesisi Yağ gülü bitkileri vegetatif bir üretme yöntemi olan çelikle üretilir. Bu amaçla 7 12 yaşlarında verimi azalmış gül bahçelerinden alınan çelikler kullanılır. Bahçe tesisi kurulmadan önce arazi sonbaharda derin olarak işlenmeli ve yüzeyi düzeltilmelidir. Daha sonra 3 m sıra arası mesafede iki kulaklı çizi pulluğu ile 40 50 cm derinliğinde dikim arkları açılır. Kasım-Aralık ayları içerisinde açılan dikim arklarına yaşlı bahçelerden elde edilen ortalama 50 100 cm uzunluğundaki çelikler yatırılır ve üzeri çiftlik gübresi ile karıştırılmış toprakla kapatılarak güzelce sıkıştırılır. köklendirilen Bu şekilde bitkiler mevcut yerlerinde büyütülerek yağ gülü üretimi gerçekleştirilir. Bunun yanında köklenen bitkiler aynı yılın sonbaharında tüplenerek bir sonraki yıl tüplü, aşısız yağ gülü fidanı olarak bahçe tesisinde kullanılabilir. Bir dekar gül bahçesi tesis etmek için ortalama 350 450 kg gül çeliği kullanmak gerekir. Son yıllarda yağ gülü Şekil 2. Yağ Gülü Yetiştiriciliğinde Bahçe Tesisi yetiştiriciliğinde, doku kültürü ile üretim, aşıyla üretim ve anaç kullanımı ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır (Şekil 2). Bakım, Sulama ve Gübreleme Yeni tesis edilmiş bir gül bahçesinde en önemli bakım işlemi ilkbahar aylarında köklenerek toprak yüzeyine çıkan gül bitkilerini yabancı otlardan Sayfa 3
Yağ Gülü Yetiştiriciliği kurtarmaktır. Bu amaçla ilk çıkış döneminde yeni köklenmiş olan bitkilerin köklerine zarar vermemek için yabancı ot mücadelesi elle yapılır (Şekil 3). Şekil 3. Yeni Kurulmuş Gül Bahçesinde Yabancı Ot Temizliği Yabancı ot mücadelesine bitkiler belirli bir boya ve kök yapısına ulaşana kadar genellikle 2 3 defa olmak üzere bu şekilde devam edilir. Bitkilerin kuvvetlendiği ileriki dönemlerde yabancı ot mücadelesi çapa ile yapılır ve çapalama işlemiyle birlikte aynı zamanda bitki kök boğazları da doldurulur. Boğaz doldurma işlemi bitki gelişimini hızlandırarak daha hızlı bir büyüme sağladığı için son derece büyük bir önem arz eder. Verim çağındaki gül bahçelerinde özellikle hasat dönemi öncesinde tüm sıra arası ve sıra üzerindeki yabancı otların temizlenmesi, gül hasadını kolaylaştırır ve bitki gelişimini olumlu yönde etkiler. Yağ gülü bitkileri susuz koşullarda rahatlıkla yetiştirilebilirse de, dekara çiçek verimi düşük kalmaktadır. Sulama yaparak dekara çiçek verimini artırmak mümkündür. Ancak sulu koşullarda gül verimi artarken gül yağı randımanı azalmaktadır. Sayfa 4
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü Kaliteli ve yüksek verim alabilmek için gül bahçelerinin düzenli olarak gübrelenmesi gerekir. Yapılacak gübreleme yaprak ve toprak analiz sonuçlarına göre belirlenmelidir. Bölgemiz şartlarında dekara ortalama 8 10 kg N, 9 12 kg P 2 O 5 gübrelemesi yeterli olmaktadır. Salma sulama yapılan bahçelerde genel olarak geç sonbahar ve erken ilkbahar döneminde kompoze gübreler gübrelemede kullanılabilir. Damla sulama yapılan bahçelerde ise fertigasyon ile bitkinin ihtiyacı olan gübreyi her zaman vermek mümkündür. Budama Yağ gülü yetiştiriciliğinde 3 farklı budama uygulanır. Bunlardan birincisi çırpma budama olarak tabir edilen budama şekli olup, bitkilerin o yılki sürgünlerinin ortalama 5 8 göz bırakılarak kesilmesi ve bu şekilde bir toplama tablasının oluşturulmasını esas alır. Her ne kadar çırpma budamada ortalama 5 8 göz bırakılması esas ise de pratikte bu standardı yakalamak çok zordur. Çırpma budama, bitkilerin kış dinleme sezonunda ve bitkiler uyanmadan önce Şubat- Mart ayları içerisinde çit budama makası kullanılarak yapılabilir. Bir diğer budama şekli kuru ayıklama dır. Kuru ayıklama, her yıl düzenli olarak bitkilerin kış dinlenme sezonunda kurumuş ve kırılmış dallarının bitkiden uzaklaştırılması işlemidir. Son budama şekli ise yaşlanarak verimden düşmüş gül bahçelerinde uygulanır. Gençleştirme budaması olarak tabir edilen bu budama yönteminde, yaşlı bitkilerin kök boğazları bir çapa yardımıyla açılır ve bitkiler toprağın 5 10 cm altından budama makası ile kesilir. Budama artıkları araziden uzaklaştırıldıktan sonra çapa ile açılan kısımlar tekrar kapatılır. Gençleştirme budaması sonucu ortaya çıkan bitki parçaları yeni bahçelerin tesis edilmesinde kullanılır ya da yakılarak araziden uzaklaştırılır. Hasat ve İşleme Yağ gülü bitkisinde hasat, Mayıs ayı içerisinde başlar ve Haziran ayının son haftasına kadar süren yaklaşık 40 günlük çiçeklenme döneminde yapılır. Gül çiçeklerinin düzenli olarak her gün sabahın erken saatlerinde toplanması gerekir. Gün içerisindeki toplanma zamanı geciktikçe gül yağı verimi düşer. Çünkü yağ Sayfa 5
Yağ Gülü Yetiştiriciliği gülü bitkisi diurnal varyabilite (bitkideki etken maddenin günlük hatta saatlik değişimini ifade eden bir terimdir) gösterir (Şekil 4). Şekil 4. Yağ gülü hasadı Sabahın erken saatlerinde toplanan gül çiçeklerinin mümkün olabilecek en kısa sürede işlemeye alınması gerekir. Aksi taktirde işleme süresi geciktikçe gül yağı miktar ve kalitesinde önemli ölçüde azalma ve bozulma meydana gelir. Bir gül bahçesinden ortalama susuz koşullarda 350 500 kg/da, sulu koşullarda 900 1000 kg/da verim elde edilir. Gül çiçeklerinden farklı yöntemlerle gül yağı çıkarmak mümkündür. İnce gül yağı elde edilmesinde kullanılan yöntem, su veya buhar distilasyonu yöntemidir. Bunun dışında gül konkreti (katı gül yağı) ve absolüt üretimi için organik çözücüler (hekzan, kloroform, petrol eteri, etil alkol vb.) kullanılır. 1 kg gül yağı Sayfa 6
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü elde etmek için yaklaşık 3500 4000 kg. 1 kg gül konkreti üretmek için ise 350 400 kg. taze gül çiçeği kullanılır (Şekil 5). Şekil 5. Gülyağı çıkarılması Gül yağı eldesi dışında gül çiçekleri farklı işleme yöntemleriyle gıda sanayinde (gül lokumu, gül çayı, gül reçeli vb.), hediyelik eşya sanayinde (tespih vb.) ve kurutulmuş gül olarak da değerlendirilmektedir. Hastalık ve Zararlılar Yağ gülü bahçelerinde en fazla yaprak biti, kırmızı örümcek, koşnil, gül filiz burgusu, gül filiz arısı, kabuklu bit, gül gal böceği ve gül hortumlu böceği zarar yapar. Hastalık olarak ise en fazla gül pası ve gül küllemesi görülür. Hastalık ve zararlılarla mücadelede dikkat edilmesi gereken en önemli husus ilaçlama zamanı ve ilaçlama dozudur. Bu husus gerek mücadele etkinliği açısından, Sayfa 7
Meyvecilik Araştırma İstasyonu Müdürlüğü gerekse insan sağlığı açısından son derece büyük önem arz eder. Son yıllarda yüksek dozda ve yanlış zamanda yapılan ilaçlamalardan dolayı ilaç kalıntı miktarları yüksek bulunmuş, bu durum tamamına yakını ihraç edilen gül yağı ticaretini olumsuz etkilemiştir. Bu sebeple hastalık ve zararlılarla mücadelede ilaçlama dozuna ve zamanına dikkat etmek gerekir. Mümkün olduğunca çiçeklenme döneminde ilaçlama yapılmamalıdır. Çiçeklenme dönemi öncesinde yapılacak ilaçlamalarda ya kontak etkili ilaçlar kullanılmalı, ya da sistemik ilaçların kullanılması zorunlu ise etki süresi çiçek açma zamanından önce sona eren ilaçlar tercih edilmelidir. Şekil 6. Başlıca Yağ gülü hastalık ve zararlıları Adres Kızılçubuk Mah. 2. Sok. 32500 Eğirdir / Isparta No: 46 Telefon: 0 246 313 24 20-21 Faks: 0 246 313 24 25 E-posta: marim@marim.gov.tr İnternet : www.marim.gov.tr