Þizofreni Hastalarýnda Aile Ortamý ve Duygu Dýþavurumunun Deðerlendirilmesi

Þizofreni Hastalarýnda Aile Ortamý ve Duygu Dýþavurumunun Deðerlendirilmesi Verda TÜZER*, Selma ZÝNCÝR**, Ayþe Devrim BAÞTERZÝ*, Çiðdem AYDEMÝR*, Cebrail KISA*, Erol GÖKA*** ÖZET Duygu dýþavurumu aile ortamýyla ilgili bir ölçüm olarak psikiyatrik relapslarýn önemli psikososyal yordayýcýsýdýr. Bu çalýþmanýn amacý; aile ortamý ve duygu dýþavurumu deðiþkenlerinin psikopatoloji þiddeti ile iliþkisinin araþtýrýlmasýdýr. DSM-IV taný ölçütlerine göre þizofreni tanýsý alan 32 hasta ve bu hastalarýn birlikte yaþadýðý birinci derece aile üyelerinden biri çalýþmaya dahil edilmiþtir. Yatýþta hastalar Pozitif Belirtileri Deðerlendirme Ölçeði (PBDÖ) ve Negatif Belirtileri Deðerlendirme Ölçeði (NBDÖ) ile deðerlendirilirken yakýnlarýna Aile Ortamý Ölçeði (AOÖ) ve Duygu Dýþavurumu Ölçeði (DDÖ) uygulanmýþtýr. Hastalara ayrýca hastaneden taburcu olmadan önce Aile Ortamý Ölçeði (AOÖ) ve Duygu Dýþavurumu Düzeyi (LEE) ölçeði uygulanmýþtýr. Pozitif belirtileri deðerlendirme ölçeði puanlarýyla hasta tarafýndan doldurulan aile ortamý ölçeðinin kontrol alt ölçeði puanlarý arasýnda (p=0.008) pozitif korelasyon vardýr. Pozitif belirtilerle DDÖ toplam puaný arasýnda (p=0.039) ve DDÖ eleþtirellik/düþmancýllýk alt ölçeði puanlarý arasýnda da (p=0.046) pozitif korelasyon vardýr. Negatif belirtileri deðerlendirme ölçeði puanlarýyla DDÖ toplam puaný arasýnda pozitif korelasyon (p=0.04) belirlenmiþtir. Hasta tarafýndan doldurulan aile ortamý ölçeðinin kiþilerarasý iliþkiler alt ölçeði puanýyla LEE ölçeðinin duygusal tepki (p=0.044), hastalýða karþý tutum (p=0.009) ve hoþgörü/beklenti (p=0.01) alt ölçeði puanlarý arasýnda negatif korelasyon vardýr. Þizofreni hastalarýnda aile ortamý deðiþkenleri psikopatoloji þiddeti bakýmýndan dikkate alýnmasý gereken faktörlerdir. Aile ortamýný düzeltmeye yönelik müdahaleler hastalýðýn seyrine olumlu katkýlarda bulunabilir. * Uz. Dr., ** Dr., *** Doç. Dr., Ankara Numune Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi 1. Psikiyatri Kliniði, ANKARA Anahtar Sözcükler: Þizofreni, duygu dýþavurumu, aile ortamý, psikopatoloji düzeyi. SUMMARY Assessment of Expressed Emotion and Family Environment in Schizophrenic Patients Expressed emotion is a measure of the family environment, which is a well-replicated psychosocial predictor of psychiatric relapse. The objective of this study is to investigate the relationship between the family environment and expressed emotion variables with the level of psychopathology. Thirty-two patients diagnosed as schizophrenia according to DSM-IV criteria and one of their family members living in the same house have been included in this study. The patients were assessed by Scale for Assessment of Positive Symptoms (SAPS) and Scale for Assessment of Negative Symptoms (SANS) at the time of admittance, while their relatives were given Family Environment Questionnaire (FEQ) and Expressed Emotion Scale (EES). Furthermore, the patients were evaluated by FEQ and Level of Expressed Emotion (LEE) scales before their discharge from the hospital. The "control" subscale of the FEQ has been found to show positive correlation with the SAPS score of the patients (p=0.008). Positive correlations have been found between the SAPS scores and both total EES scores (p=0.039) and criticism/hostility subscales of EES (p=0.046). Positive correlations have been found between SANS scores and EES total scores of the patients, as well (p p=0.04). There are negative correlations between interpersonal relationship subscale of the FEQ scale and emotional response (p=0.044), negative attitude to illness (p=0.009) and tolerance/expectations subscales (p=0.01). Family environment variables need to be taken into consideration in schizophrenic patients, with regards to the 198

ÞÝZOFRENÝ HASTALARINDA AÝLE ORTAMI VE DUYGU DIÞAVURUMUNUN DEÐERLENDÝRÝLMESÝ level of psychopathology. Interventions towards improving the family environment may have positive contribution to the course of the disorder. Key Words: Schizophrenia, expressed emotion, family environment, level of psychopathology. GÝRÝÞ Ruhsal hastalýk belirtilerinin þiddeti ve gidiþi üzerine aile tutumlarýnýn belirleyici bir rolü olduðu ve tedavi sýrasýnda ailenin de ele alýnmasýnýn gerekliliði bir çok araþtýrmada vurgulanmýþtýr (Spiegel ve Wissler 1986, Falloon ve Pederson 1985, Domenici ve Griffin- Francell 1993). Þizofreni hastalarýnýn, 1960'lardan itibaren akýl hastanelerinden çýkýp toplum içinde yaþamlarýný sürdürmeleri ile birlikte, aileler hastalarýn bakýmýyla ilgilenmekle birinci derece yükümlülük kazanmýþlardýr. Günümüzde aileyi dýþarýda býrakan þizofreni tedavi modellerinin etkisiz ya da eksik olduðu artýk gösterilmiþtir (Bellack ve Mueser 1993). Birçok aile yönelimli araþtýrma grubu (Falloon ve ark. 1985, Goldstein ve ark. 1995), bu nedenlerle þizofreni gidiþinde aile tedavilerine odaklanmýþtýr. Günümüzde aile ortamýnýn ve aile bireylerinin tutumlarýnýn þizofreni için bir neden olmadýðý bilinmekle birlikte duygu dýþavurumu, iletiþim þekli, duygulaným tarzý gibi bazý aile özelliklerinin hastaneden taburcu olunduktan sonra hastalýðýn alevlenmesi üzerine etkisinin olduðuna iliþkin kanýtlar artmaktadýr (Leff ve ark. 1985, Barbato ve D'Avanzo 2000). Duygu dýþavurumu kavramýnýn tarihsel olarak Ýngiltere'de Týbbi Araþtýrma Merkezi nin þizofrenili hastalarda alýnan sonuçlar hakkýnda bir seri çalýþmaya dayandýðý belirtilmektedir (Berksun 1992). Buna göre aile ve hasta birey arasýndaki etkileþimlerin duygusal yönünün önemi anlaþýlmýþtýr. Ýfade edilen duygularla ilgili bazý özelliklerin psikiyatrik rahatsýzlýklarýn, özellikle de þizofreninin gidiþini yordayabildiði belirlenmiþtir (Berksun 1992). Yetmiþli yýllarýn sonlarýndan itibaren þizofreni hastalarýnýn ailelerindeki yüksek duygu dýþavurumu bir çok araþtýrmanýn ilgi odaðý olmuþtur (Vaughn ve Leff 1976, Leff ve ark. 1982, Anderson ve ark. 1984, Kavanagh 1992, Woo ve ark. 1997). Yüksek duygu dýþavurumu; hastaya karþý yüksek þiddette eleþtiri, düþmanlýk ya da duygusal aþýrý ilgilenmeyi kapsamaktadýr (Kavanagh 1992). Yüksek duygu dýþavurumu olan aileleriyle birlikte yaþayan þizofreni hastalarýnda, nükslerin ve tekrar hastaneye yatýþ oranlarýnýn belirgin oranda arttýðý gösterilmiþtir (Spiegel ve Wissler 1986, Vaughn ve Leff 1976). Son 10 yýldýr popülerleþen yaþam kalitesi çalýþmalarý, þizofrenide aile ortamýnýn önemini bir kez daha gözler önüne sermektedir (Halford ve Varghese 1991). Pozitif ve negatif belirtili þizofreni türleri arasýnda daha iyi klinik ayrým yapýldýkça, ailelerin þizofreninin bu farklý seyirlerine karþý olan tutumlarýndaki farklýlýklar göze çarpmaktadýr. Negatif belirtiler ailede pozitif belirtilerden daha çok eleþtiriye ve çatýþmaya yol açmaktadýr ve negatif belirtiler ailelerin hastaya karþý olumlu ve destekleyici iletiþimiyle azaltýlabilir (Halford ve Varghese 1991). Þizofrenili hastalarýn aile üyeleri hakkýndaki algýlarý da önem taþýmaktadýr. Þizofrenili hastalar ailelerini saðlýklý kontrollerin ailelerine göre, daha az birbirine baðlý, baþarýya yönelimi düþük ve baðýmsýz bulmaktadýr. Çok sayýda hastane baþvurusu olan þizofrenili hastalarýn ailelerinde çatýþma düzeyi yüksektir ve aile ortamý bireylerin kendilerini serbest olarak ifade etmelerine izin vermez (Schnur ve ark. 1986). Yaþanýlan aile ortamýnda birbirine baðlýlýk, kendini ifade edebilme, çatýþma gibi iliþki alanlarý yanýnda, kurallarýn açýklýðý, kontrol gibi özellikler hastalardaki belirti þiddetini ve yaþam kalitesini etkileyebilir (Halford ve Varghese 1991). Olumlu duygularýn ifade edilmesi ve ailenin hastadan beklenti düzeyinin düþük olmasý, negatif belirtilerin daha az görülmesi ve daha iyi yaþam kalitesi ile iliþkili bulunmuþtur (Halford ve Varghese 1991). Þizofreni hastalarýnýn çoðu hastane çýkýþý sonrasýnda aileleriyle birlikte yaþamaktadýr. Bu nedenle aile ortamýndaki iliþkiler ve duygu dýþavurumunun þizofreni hastalarýnda relaps ve yeniden hastaneye yatýþ açýsýndan önem taþýyabileceði düþünülmektedir. Bu çalýþmanýn amacý; aile ortamý ve duygu dýþavurumu deðiþkenlerinin psikopatoloji þiddeti ile iliþkisinin araþtýrýlmasýdýr. GEREÇ VE YÖNTEM Ankara Numune Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi I. Psikiyatri Kliniði'nde Ocak 2001- Ocak 2002 tarihleri arasýnda yatarak tedavi gören ve sonrasýnda takibe alýnan, bu dönemde DSM-IV taný ölçütlerine göre þizofreni tanýsý alan 32 hasta ve bu hastalarýn en az 5 yýldýr birlikte yaþadýðý birinci derece aile üyelerinden biri çalýþmaya dahil edilmiþtir. Çalýþmaya alýnýrken tüm hastalara ve aile üyelerine araþtýrmanýn amacý açýklanmýþ ve araþtýrmaya katýlmak için onayý alýnmýþtýr. Çalýþmaya katýlmayý reddeden hasta ya da hasta yakýný olmamýþtýr. 199

TÜZER V, ZÝNCÝR S, BAÞTERZÝ AD, AYDEMÝR Ç, KISA C, GÖKA E. DSM-IV taný ölçütlerine göre þizofreni tanýsý konan 32 hasta yatýþta belirti þiddeti açýsýndan Pozitif ve Negatif Sendrom Ölçeði ile deðerlendirilmiþ, taburculuk öncesinde sosyodemografik veri formu, Aile Ortamý Ölçeði, Duygu Dýþavurumu Ölçeði (DDÖ) uygulanmýþtýr. Aile üyelerine de hastalarýn hastanede yattýklarý süre içinde Aile Ortamý Ölçeði ve Duygu Dýþavurumu Ölçeði (DDÖ) ve Level of Expressed Emotion (LEE) uygulanmýþtýr. Aile Ortamý Ölçeði: (Family Environment Questionnaire) Fowler (1982) tarafýndan geliþtirilmiþtir. Ölçeðin Türkçe geçerlilik ve güvenirlik çalýþmasý Usluer tarafýndan (1989) yapýlmýþtýr. Toplam 26 maddeden oluþan ölçeðin iki alt testi vardýr: Kiþilerarasý iliþkiler (16 madde) ve kontrol (10 madde). Aile bireylerine uygulanan bir kalem-kaðýt testidir. Duygu Dýþavurumu Ölçeði (DDÖ): Berksun (1992) tarafýndan geliþtirilen ve þizofrenili hastalarýn yakýnlarýna verilen bir ölçektir. 41 sorudan oluþan ölçek eleþtirellik/düþmancýllýk ve aþýrý ilgi-koruyucu-kollayýcý-müdahalecilik alt ölçeklerine sahiptir. Level of Expressed Emotion (LEE): Cole ve Kazarian (1988) tarafýndan geliþtirilmiþtir. Hasta yakýnlarýnýn hastaya tutumunu inceleyen bu ölçekte müdahalecilik, duygusal tepki, hastalýða karþý tutum ve hoþgörü/beklenti olmak üzere 4 alt ölçek vardýr. Ölçeðin Türkçe'ye uyarlanmasý ve geçerlilik-güvenirlik çalýþmasý Berksun (1992) tarafýndan yapýlmýþtýr. Pozitif Semptomlarý Deðerlendirme Ölçeði (SAPS): Andreasen tarafýndan geliþtirilmiþ bu ölçeðin ülkemizde geçerlik güvenirlik çalýþmasý Erkoç ve arkadaþlarý (1991) tarafýndan yapýlmýþtýr. Her maddesi 0-5 puan arasýnda deðerlendirilen bu ölçek, 4 alt ölçek ve 34 maddeden oluþmuþtur. Negatif Semptomlarý Deðerlendirme Ölçeði (SANS): Andreasen tarafýndan geliþtirilmiþtir. Ülkemizde bu ölçeðin geçerlilik ve güvenirlik çalýþmasý Erkoç ve arkadaþlarý (1991) tarafýndan yapýlmýþtýr. Her maddesi 0-5 puan arasýnda deðerlendirilen bu ölçek 5 alt ölçek ve 23 maddeden oluþmuþtur. BULGULAR Araþtýrmaya 32 þizofreni hastasý ve bu hastalarýn 1. derece aile üyesi olan 32 kiþi katýlmýþtýr. Þizofreni hastalarýnýn yaþ ortalamasý 31.68±8.14'tür. Hastalarýmýzýn %65.6 sý erkek (n=21), %34.4 ü kadýndýr (n=11). %40.6 (n=13) bekar, %40.6 (n=13) evli, %18.8 (n=6) ayrý ya da duldur. Aile yapýlarýna göz Tablo 1. Sosyodemografik bulgular Yaþ ortalamasý 31.68± 8.14 Cinsiyet Medeni durum Eðitim Durumu Aile Yapýsý atýldýðýnda %75'i çekirdek aile yapýsýna sahipken, %25'inde geleneksel aile yapýsý mevcuttu. Hastalarýn ortalama 12 yýl eðitim gördükleri saptandý. Hastalarýn hastalýklarý ortalama 6 yýldan fazladýr sürmekteydi ve ortalama 3 hastane yatýþlarý vardý (Tablo 1). Hasta ve yakýnlarýna ait betimleyici psikometrik bulgular ise Tablo 2'de görülmektedir. Ýstatistiksel Analiz Sonuçlarý: %65.6 erkek %34.4 kadýn %40.6 bekar %40.6 evli %18.8 ayrý/dul Ortalama 12 yýl %75'i çekirdek ailelerden geliyor Hasta ve yakýnlarýnýn sosyodemografik özellikleriyle DDÖ, LEE ve aile ortamý ölçeklerinin toplam ve alt ölçek puanlarý arasýndaki iliþkiler Mann Whitney U testi ve Kruskal Wallis testiyle sýnandý ve anlamlý bir iliþki saptanmadý. Hasta ve hasta yakýnlarýnýn aile ortamý ölçeðinin her iki alt ölçeðinden aldýklarý puanlarla, DDÖ ve LEE ölçekleri toplam puanlarý ve alt ölçek puanlarýnýn, pozitif ve negatif belirtileri deðerlendirme ölçekleri puanlarýyla kýsmi korelasyonlarý araþtýrýlmýþtýr. Anlamlý düzeyde korelasyon saptanan durumlar aþaðýda görülmektedir: Pozitif belirtileri deðerlendirme ölçeði puanlarýyla hasta tarafýndan doldurulan aile ortamý ölçeðinin kontrol alt ölçeði puanlarý arasýnda pozitif korelasyon vardýr (r=0.5495, p=0.08). Pozitif belirtileri deðerlendirme ölçeði puanlarýyla DDÖ toplam puaný arasýnda (r=0.8113, p=0.039) ve DDÖ eleþtirellik/düþmancýllýk alt ölçeði puanlarý arasýnda (r=0.8267, p=0.046) pozitif korelasyon vardýr. Negatif belirtileri deðerlendirme ölçeði puanlarýyla DDÖ toplam puaný arasýnda pozitif korelasyon vardýr (r=0.8419, p=0.04). Hasta tarafýndan doldurulan aile ortamý ölçeðinin kiþilerarasý iliþkiler alt ölçeði puanýyla LEE ölçeðinin 200

ÞÝZOFRENÝ HASTALARINDA AÝLE ORTAMI VE DUYGU DIÞAVURUMUNUN DEÐERLENDÝRÝLMESÝ Tablo 2. Psikometrik bulgular Ölçek Ortalama Puan Pozitif belirtileri deðerlendirme ölçeði 34.52±20.65 Negatif belirtileri deðerlendirme ölçeði 40.61±23.30 Aile ortamý ölçeði kiþilerarasý iliþkiler alt ölçeði (hasta) 33.53±7.94 Aile ortamý ölçeði kontrol alt ölçeði (hasta) 18.94±4.74 Aile ortamý ölçeði kiþilerarasý iliþkiler alt ölçeði (hasta yakýný) 32.67±6.37 Aile ortamý ölçeði kontrol alt ölçeði (hasta yakýný) 18.58±5.18 DDÖ toplam 19.33±3.96 DDÖ eleþtirellik/düþmancýllýk alt ölçeði 10.50±3.58 DDÖ aþýrý ilgi alt ölçeði 8.83±1.19 LEE toplam 22.03±11.95 LEE müdahalecilik alt ölçeði 7.47±2.82 LEE duygusal tepki alt ölçeði 5.50±3.33 LEE hastalýða karþý tutum alt ölçeði 4.00±3.56 LEE hoþgörü/beklenti alt ölçeði 5.06±4.16 duygusal tepki (r=-0.4543, p=0.044), hastalýða karþý tutum (r=-0.5411, p=0.009) ve hoþgörü/beklenti (r= -0.5387, p=0.01) alt ölçeði puanlarý arasýnda negatif korelasyon vardýr. TARTIÞMA Aile ortamýnýn, diðer sosyal ortamlar gibi ailede yaþayan bireyler üzerine etkisi olduðu bilinmektedir (Usluer 1989). Aile ortamýnýn aile içindeki baðlýlýk ve açýklýða karþý çatýþmayý gösteren iliþkiler alaný ile aile kurallarý, aile düzeninde katýlýk ve planlý organizasyonu gösteren kontrol alaný, aile yapýsýný göstermektedir. Bizim çalýþmamýzda pozitif belirti þiddeti yüksek olan hastalar aile ortamlarýný katý ve aþýrý kuralcý olarak algýlamaktadýrlar. Pozitif belirtiler arttýkça hastanýn algýladýðý aile içi kuralcýlýk, aile düzenin katýlýðý da artmaktadýr. Þizofrenili hastalarýn hastane yatýþlarý arttýkça ailelerini daha çatýþmalý algýladýklarý, açýklýða daha az izin veren bir yapýda gördükleri bildirilmiþtir (Schnur ve ark. 1986). Yine bir baþka çalýþmada aile ortamýnda açýklýk ve baðlýlýk olmasýnýn daha iyi sonuçlara iþaret ettiði belirtilerek hem hastanýn hem de yakýnýnýn aile ortamýný olumsuz olarak deðerlendirmesinin ise negatif belirtilerin þiddeti ile ilgili olabileceði belirtilmiþtir (Halford ve ark. 1991). Bizim çalýþmamýzda aile içinde kendini ifade etmeye karþýlýk çatýþmayý temsil eden bu alandan çok aile içindeki kuralcýlýk ve katýlýðý gösteren alanda hastalar aile ortamlarýný olumsuz algýladýklarýný belirtmiþlerdir. Bu durum pozitif belirtiler nedeniyle bir kriz durumuyla karþýlaþan ailenin geçici bir süreyle yapýsýný katýlaþtýrmasý olarak yorumlanabilir. Öte yandan Türkiye gibi geleneksel kültürlerde aile iliþkilerinin karþýlýklýlýðý ve bütünlüðü (Kaðýtçýbaþý 1996) ile güçlü aile/akraba baðlarý (Rittersberg-Tilic ve Kalaycýoðlu 1998) vurgulanmaktadýr. Bu karþýlýklýlýk ve içiçelik hastalýðýn alevli döneminde aile içi kuralcýlýða ve katýlýða dönüþebilir. Yüksek duygu dýþavurumunun þizofrenide hastalýk alevlenmesine yol açtýðý hipotezi geniþ ölçüde kabul görmüþtür. Pozitif ve negatif belirti þiddetleri arttýkça hasta yakýnlarýnýn algýladýðý duygu dýþa vurumu da artmýþtýr. Kavanaghda (1992) þizofrenili hastalarýn ailelerinde; yüksek duygu dýþa vurumu söz konusuysa nüks oranlarýnýn %48, düþük duygu dýþavurumu mevcutsa bu oranýn %21 olduðunu belirtmiþtir. Bu da bizim çalýþmamýzdaki gibi belirti þiddeti ile yüksek duygu dýþa vurumu arasýndaki iliþkiyi desteklemektedir. Duygu dýþavurumunun hastalýk þiddeti ile iliþkisi konusunda tartýþmalý sonuçlar vardýr. Ayrýca hastayla yakýnlarý arasýnda yüz yüze iletiþimde olumsuz bir etkileþimin olmasý (Doane ve ark. 1986) ve ailede olumlu duygusal dýþavurumun düþük olmasý (Spiegel ve Wissler 1986) ile de hastalýk alevlenmeleri arasýnda iliþki olduðu gösterilmiþtir. Öte yandan, son zamanlarda yapýlan bir çalýþmada (Lenior ve ark. 2002), duygu dýþavurumunun hastalýk þiddeti ile iliþkisi gösterilememiþtir. 201

TÜZER V, ZÝNCÝR S, BAÞTERZÝ AD, AYDEMÝR Ç, KISA C, GÖKA E. Çalýþmamýzda pozitif belirtilerin þiddeti arttýðýnda hasta yakýnýnýn algýladýðý eleþtirellik/düþmancýllýk da artmýþtýr. Bizim çalýþmamýza benzer þekilde, þizofrenili hastalarýn ailelerinde, hastaya karþý aþýrý eleþtiricilik veya aþýrý duygusal ilgilenme durumunda daha sýk hastalýk alevlenmesi olduðunu gösteren çalýþmalar mevcuttur (Vaughn ve Leff 1976). Yüksek duygu dýþavurumu olan ailelerde pozitif belirtilerin oraný artmýþ olarak bulunmuþtur (Glynn ve ark. 1990). Baþka bir çalýþmada hasta yakýnlarýnýn aþýrý ilgi puanlarýnýn eleþtirellik/düþmancýllýk puanlarýna göre daha yüksek olmasý daha geleneksel bir kültür olmamýza baðlanmýþtýr (Karanci ve Ýnandilar 2002). Belirti þiddeti arttýkça hasta yakýnlarýnýn daha yüksek duygu dýþavurumu sergiledikleri belirlenmekle birlikte yüksek duygu dýþavurumu ile ilgili yapýlan çalýþmalarýn bir takým açmazlarý vardýr. Ailelerin yüksek ya da düþük duygu dýþavurumuna sahip olmalarýna göre sýnýflandýrýlmalarý, "iyi" ve "kötü" aileler þekilde damgalanma riskini ortaya çýkarmaktadýr (Hinrichsen ve Lieberman 1999). Öte yandan çalýþmalarýn çoðunun erkek hastalarla yapýlmýþ olmasý, kadýn hastalarýn aileleri konusunda bilgi sahibi olmamýzý engellemiþtir (Yazýcý 2000). Araþtýrmaya alýnan hastalarýn hastalýk öncesi öykülerinin farklý oluþu, kültürel farklýlýklarýn ihmal edilmesi ve ilk atak sonrasýnda ortaya çýkan yüksek duygu dýþavurumunun benzer etkili olup olmayacaðý da bu konuda yapýlan araþtýrmalara itiraz edilmesini kolaylaþtýrmaktadýr. AOÖ'nün kiþilerarasý iliþkiler alt ölçeðinden alýnan puanýn azalmasý aile içi çatýþmanýn arttýðýna iþaret eder. Bizim çalýþmamýzda þizofreni hastalarýnýn deðerlendirilmelerinde; kiþilerarasý iliþki puanlarý ile LEE ölçeðinin duygusal tepki, hastalýða karþý tutum ve hoþgörü/beklenti alt ölçeði puanlarý arasýnda negatif korelasyon saptanmýþtýr. Hasta aile ortamýndaki iliþkileri çatýþmalý olarak algýladýkça kendini açýk bir þekilde ifade etmesinin de kýsýtlandýðýný düþünmektedir. Buna baðlý olarak hastalar yakýnlarýnýn kendilerine karþý olan tutum ve tepki biçimlerini daha tepkili, hoþgörüsüz ve olumsuz olarak algýlamaktadýr. LEE ölçeðine göre hasta yakýnlarý, hastanýn hastalýðýna kýzgýnlýk ya da þiddetli kaygý gibi aþýrý duygusal tepki verirler. Hastalýða karþý olumsuz bir tutum takýnarak, hastanýn gerçekten hasta olduðundan þüphe duyarlar. Belirtilerin üstesinden gelemediðini düþünürler. Sýklýkla hastayý durumundan ötürü suçlar ya da sorumlu tutarlar. Hastaya karþý toleranslarý düþüktür ve yüksek beklentileri vardýr. Hastanýn gerçekten hasta olduðuna inanmadýklarý için hem davranýþ bozukluðuna hem de uzun dönemdeki sosyal bozulmaya karþý toleranssýzdýrlar (Cole ve Kazarian 1988). LEE ölçeðinden alýnan puan arttýkça hastalarýn fonksiyon düzeylerinin düþtüðü belirtilmektedir (Berksun 1992). Buna göre hem aile ortamý hem hastalýk belirtilerinin þiddeti hem de ailedeki duygu dýþavurumunun hastalýðýn gidiþi ile ilgili önemli yordayýcýlar olduðu söylenebilir. Son yýllarda artan yaþam kalitesi çalýþmalarý da, þizofrenide aile ortamýnýn önemini bir kez daha gözler önüne sermektedir (Halford ve Varghese 1991). Þizofrenili hastalarýn ailelerine uygulanan psikoeðitimsel programlar, aile terapisi ve grup tedavileri sayesinde hastalýk tekrarý ve hastalarýn yeniden hastaneye baþvurma oranlarý azalmýþtýr (Leff ve ark. 1982, Bellack ve ark. 2000). SONUÇ Þizofrenili hastalarda aile ortamý psikopatoloji þiddeti bakýmýndan dikkate alýnmasý gereken bir faktördür. Araþtýrmamýzýn sonuçlarýnýn da ortaya koyduðu gibi; aile içi çatýþmalar hastalýðýn seyrine olumsuz etki yapmaktadýr. Bu çatýþmaya yapýlacak müdahaleler hastalýðýn daha iyi seyir göstermesini saðlayacak ve hastanýn ve ailesinin yaþam kalitesini arttýracaktýr. Anderson CM, Hogarty G, Bayer T ve ark. (1984) Expressed emotion and social networks of parents of schizophrenic patients. Br J Psychiatry, 144:247-255. Andreasen NC, Olsen S (1982) Negative v positive schizophrenia: definition and validition. Arch Gen Psychiatry, 39:789-794. Andreasen NC (1982) Negative symptoms in schizophrenia. Arch Gen Psychiatry, 39:784-788. KAYNAKLAR Barbato A, D'Avanzo B (2000) Family interventions in schizophrenia and related disorders: a critical review of clinical trials. Acta Psychiatr Scand, 102:81-97. Bellack AS, Mueser KT (1993) Psychosocial treatment for schizophrenia. Schizophr Bull, 19:317-336. Bellack AS, Haas GL, Schooler NR ve ark. (2000) Effects of behavioral family management on family communication and patient outcomes in schizophrenia. Br J Psychiatry, 177:434-439. Berksun OE (1992) Þizofrenide aile faktörü: expressed emo- 202

ÞÝZOFRENÝ HASTALARINDA AÝLE ORTAMI VE DUYGU DIÞAVURUMUNUN DEÐERLENDÝRÝLMESÝ tion (EE): ölçek geliþtirme ve uyarlama denemesi. Ankara Üniversitesi. Yayýnlanmamýþ uzmanlýk tezi. Cole JD, Kazarian SS (1988) The level of expressed emotion scale: a new measure of expressed emotion. J Clin Psychol, 44:392-397. Doane JA, Goldstein MJ, Miklowitz DJ ve ark. (1986) The impact of individual and family treatment on the affective climate of families of schizophrenics. Br J Psychiatry, 148:279-287. Domenici N, Griffin- Francell C (1993) The role of family education. J Clin Psychiatry, 54(Suppl 1):31-35. Erkoç Þ, Arkonaç O, Ataklý C ve ark. (1991) Pozitif belirtileri deðerlendirme ölçeðinin güvenilirliði ve geçerliliði. Düþünen Adam, 2:20-24. Erkoç Þ, Arkonaç O, Ataklý C ve ark. (1991) Negatif belirtileri deðerlendirme ölçeðinin güvenilirliði ve geçerliliði. Düþünen Adam, 2:16-18. Falloon IR, Pederson J (1985) Family management in the prevention of morbidity of schizophrenia: the adjustment of the family unit. Br J Psychiatry, 147:156-163. Falloon IRH, Boyd JL, McGill CW ve ark. (1985) Family management in the prevention of morbidity of schizophrenia. Arch Gen Psychiatry, 42:887-896. Glynn SM, Randolph ET, Eth S ve ark. (1990) Patient Psychopathology and expressed emotion in schizophrenia. Br J Psychiatry, 157:877-880. Goldstein MJ, Miklowitz DJ (1995) The effectiveness of psychoeducational family treatment of schizophrenic disorders. J Marital Fam Ther, 21:361-376. Halford WK, Varghese FN (1991) Effects of family environment on negative symptoms and quality of life of psychotic patients. Hosp Community Psychiatry, 42:1241-1247. Hinrichsen GA, Liebermen JA (1999) Family attributions and coping in the prediction of emotional adjustment in family members of patients with first episode schizophrenia. Acta Psychiatr Scand, 100: 359-36. Kagýtcibasi C (1996) Family and human development across cultures: a view from the other side. Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey. (Aktaran: Karanci AN, Ýnandýlar H (2002) Predictors of components of expressed emotion in major caregivers of Turkish patients with schizophrenia). Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 37:80-88. Karanci AN, Ýnandýlar H (2002) Predictors of components of expressed emotion in major caregivers of Turkish patients with schizophrenia. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 37:80-88. Kavanagh DJ (1992) Recent developments in expressed emotion and schizophrenia. Br J Psychiatry, 160:601-620. Lenior ME, Dingemans PMAJ, Schene AH ve ark. (2002) The course of parental expressed emotion and psychotic episodes after family intervention in recent-onset schizophrenia. A longitidunal study. Schizopr Res, 57:183-190. Leff J, Kuipers L, Berkowitz R ve ark. A (1982) A controlled trial of social intervention in the families of schizophrenic patients. Br J Psychiatry, 141:121-134. Rittersberg-Tilic H, Kalaycioglu S (1998) The nation state and the individualism: alternative strategies of consent 'from below'. Asian and African Studies 7:69-79. (Aktaran: Karanci AN, Ýnandýlar H (2002) Predictors of components of expressed emotion in major caregivers of Turkish patients with schizophrenia). Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 37:80-88. Schnur DB, Friedman S, Dorman M ve ark. (1986) Assessing the family environment of schizophrenic patients with multiple hospital admissions. Hosp Community Psychiatry, 37:249-252. Spiegel D, Wissler T (1986) Family environment as a predictor of psychiatric rehospitalization. Am J Psychiatry, 143:56-60. Usluer S (1989) The reliability and validity of the Turkish Family Environment Questionnarie. Yayýnlanmamýþ uzmanlýk tezi. Ýstanbul: Boðaziçi Üniversitesi Eðitim Fakültesi, Eðitim Bilimleri Bölümü. Vaughn CE, Leff LP (1976) The influence of family and social factors on the course of psychiatric illness. Br J Psychiatry, 129: 125-137. Yazýcý A (2000) Þizofreni rehabilitasyonuna ailenin katýlým süreci. 3P Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji Dergisi, 8:35-38. Woo SM, Goldstein MJ, Nuechterlein KH (1997) Relatives' expressed emotion and non-verbal signs of subclinical psychopathology in schizophrenic patients. Br J Psychiatry, 170: 58-61. 203