ÇANAKKALE DOĞAL RADYASYON KAYNAKLARI. Eşref Atabey Tıbbi Jeoloji Uzmanı

ÇANAKKALE DOĞAL RADYASYON KAYNAKLARI Eşref Atabey Tıbbi Jeoloji Uzmanı www.esrefatabey.com.tr A- Ayvacık ve Küçükkuyu yöresi doğal radyasyon kaynakları Çanakkale Ayvacık ilçesi sınırları içinde volkanosedimanter kayalar ile ardalanmalı kumtaşları içinde % 0,1 e kadar ulaşan miktarlarda uranyum yığışımları bulunur. Ayvacık- Küçükkuyu sahasının % 0,08 U 3 O 8 tenörü ve 250 ton rezervi vardır (MTA, 2009). Ayvacık ilçesine bağlı Ahmetçe, Arıklı, Nusratlı, Kayalar, Kozlu, Büyükhusun, Koyunevi, Bademli, Behram, Yeşilyurt köyleri çoğunlukla volkanik kökenli kayalar üzerinde kurulmuştur (Şekil 1). Bu kayalar sarımsı, kahverengi andezit, andezitik tüf, dasit, riyolit, tüf ve tüfit karakterli olup, tüfler içinde fosfat nodülleri bulunur (Atabey, 2008a; 2008b, Atabey ve Ünal, 2008). Şekil 1- Küçükkuyu çevresi jeoloji haritası (MTA, 2005; 2007 yayınları 1/100.000 ölçekli Çanakkale- İ16 ve İ17 paftaları jeoloji haritalarından düzenlenmiştir) (Radyoaktivite içeren fosfat nodülleri Tmar simgesi ile gösterilen kaya birimi içindedir). Yörede Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü tarafından 1959 yılından bu yana uranyum aramaları için 43, fosfat aramaları için ise 13 sondaj yapılmıştır (Şekil 2). Yukarıda sayılan köyler çevresinde, Muharrem Tepe, Gavurun Tepe, Feyzullah Tepe ve Örencik Mevkii nde farklı noktalarda olmak üzere andezit ve andezitik tüflerde 150-200 cps (saniyedeki sayım oranı), dasit ve riyolit kayalarında 200-250 cps, altere zonlarda 2000 cps ve volkanik tüflerde 150-200 cps doğal radyasyon değerleri ölçülmüştür. Bazı sondaj verilerine göre Muharrem tepedeki ezik zonda 550-1500 cps, Hayat tepenin 250 m batısındaki kumtaşı ve silttaşı düzeylerinde doğal radyasyon 1000-1500 cps arasında ölçülmüştür (Akgünlü ve Sağlam, 1983; Çelik ve diğerleri, 1999). 1

Şekil 2- Uranyum aramalarına yönelik sondaj yerleri (resmin alt kısmındaki açık alan) (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). Yörede bulunan tüfler içinde fosfat yumruları yer almaktadır (Şekil 3). Fosfat aramalarına yönelik yapılan sondajlarda, fosfat cevherleşmesine rastlanmış, cevher mineralinin florapatit ve hidroksilapatit olduğu ve fosfat cevherleşmesinin uranyumla birlikte bulunduğu anlaşılmıştır. Kayaçlarda ve köy merkezlerinde yapılan radyasyon ölçümlerinde farklı değerler bulunmuştur. Nusratlı köyü kuzeydoğusu Kestaneçukuru Mevkii ndeki taş ocağındaki sarı, kahverengi, masif volkanik tüfte: 0,42-0,68 µsv/h (mikrosievert/saat) (Şekil 4), tüf kayası içindeki fosfat nodülünde: 0,57 µsv/h (Şekil 4A), yerden 50-70 cm yükseklikte: 0,39-0,49 µsv/h, Yeşilyurt köyünde duvar taşındaki nodülde: 0,60 µsv/h (Şekil 5B), sokak arasında havada: 0,46 µsv/h, Arıklı köyünün 1 km kuzeyindeki kayada: 0,77 µsv/h (Şekil 6), havada: 0,46 µsv/h, Ahmetçe köyü duvar taşında: 0,41 µsv/h, Hüseyinfakı köyü duvar taşında: 0.30 µsv/h radyasyon ölçülmüştür (Atabey, 2008, Atabey ve Ünal, 2008). Gavurun Tepe ve Muharrem Tepedeki fosfatlı zondan alınan örneklerin kimyasal analizleri sonucunda kurutulan malzemede; 600-1325 ppm arsenik (realgar ve orpiment) (Şekil 5), 282 ppm antimon, 113 ppm molibden, 210 ppm çinko ve 1,9 ppm gümüş, Arıklı köyü yakınındaki tüf kayasında 310 ppm arsenik saptanmıştır (Şekil 6) (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). Ayvacık çevresindeki doğal radyasyon kaynakları Küçükkuyu ile Ayvacık arasında yüzeyleyen sarı, bej, kahverenkli volkanik tüf kayaları içinde bulunan fosfat nodüllerinden kaynaklanır. Bu yöredeki tüflerde ortalama 0,55 µsv/h radyasyon doz hızı ölçülmüştür (Atabey, 2006). Ayvacık ilçesi ile Küçükkuyu arasındaki kayaçlarda, suda, toprakta ve havada alfa ve gama radyoaktivite değerleri yeniden ölçülüp, örnekleme yapılarak, sonuçlara göre risk haritası çıkarılmalıdır. Sadece radyoaktivite değil ağır metal kapsamı halk sağlığı yönünden (örneğin, arsenik gibi) değerlendirilmelidir. 2

A B Şekil 3- Radyoaktivite içeren sarı renkli volkanik tüf içindeki radyoaktif fosfat nodülleri (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). Şekil 4- Taşocağı olarak işletilen fosfat nodüllü volkanik tüf Ünal, 2008). (Atabey, 2008a, Atabey ve A B Şekil 5-Tüf kayasında yapılan radyoaktivite ölçüm değeri, B- Yeşilyut köyü duvar taşında görülen fosfat nodüller (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). 3

Şekil 6- Tüf kayasında yapılan radyoaktivite ölçüm değeri (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). Çanakkale İl Sağlık Müdürlüğü tarafından 2001 yılında yapılan epidemiyolojik çalışmada; Ahmetçe, Büyükhusun, Kayalar ve Kozlu köylerinde son 5 yılda ölen 170 kişinin 37 si, Yeşilyurt, Nusratlı ve Arıklı köylerinde ölen 88 kişinin 14 ü, Bademli, Koyunevi ve Behram köylerinde ölen 50 kişinin 9 u kanserden ölmüş olup, söz konusu köylerdeki toplam ölümlere göre kanserden ölüm oranının % 15-18 arasında değiştiği belirtilmektedir. Ezine-Geyikli yöresi doğal radyasyon kaynakları Geyikli sahili gerek uzunluk ve gerekse kara içlerine doğru Kum Burnu-Çamoba köyü- Geyikli Beldesi-Hantepe sahili arasında yayılımı geniş olan bir alüvyon alandır (haritada Qal simgesi ile gösterilmiştir) (Şekil 7). Alüvyon ovası ve plaj kumları Kestanbol Granitoyidini ve metamorfik kayaları oluşturan malzemenin milyonlarca-binlerce yıl jeolojik zamanda ayrışıp, taşınarak gerek sahilden kara içlerine doğru ve gerekse sahilde depolanmasıyla şekillenmiştir. Taşınan malzemeyi söz konusu kayalara ait sarı ve siyah renkli kumlar oluşturur. Çamoba- Hantepe arası sahilde radyoaktif siyah kumlar bulunur (Şekil 8). Farklı zamanlarda yapılan radyoaktivite ölçümlerinde sarı ve siyah kumlarda farklı radyasyon değerleri saptanmıştır (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). Hantepe plajındaki siyah kumlarda doz hızı ölçüm sonuçları her biri µsv/h olarak yüzeyde: 12,00-13,5 µsv/h (Şekil 14), yüzeyden 5 cm yükseklikte: 10,30 µsv/h, 50 cm yükseklikte: 10,30 µsv/h, 70 cm yükseklikte: 3,91-4,20 µsv/h (Şekil 8), sarı renkli kumların yüzeyinde ise: 10,06-12.20 µsv/h (Şekil 9) radyasyon doz hızı ölçülmüştür. Sahilde 10 m genişliğinde yüzeyleyen alandaki siyah, magnetitli kumlarda radyasyon doz hızı: 8,15-9,64 µsv/h dir (Şekil 10). 4

Şekil 7 Geyikli-Hantepe çevresi jeoloji haritası (MTA, 2005 yayını 1/100.000 ölçekli Çanakkale-İ16 paftası jeoloji haritasından düzenlenmiştir) (Radyoaktif kumlar, Çamoba ile Hantepe arasında Qal simgesi ile gösterilen alandadır). Şekil 8 Hantepe kumsalı ( Geyikli) yüksek radyoaktiviteli siyah kumlar (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). 5

Yükseklik (cm) Doz h ızı(µsv/h) 100 3,3-4,0 70 50 3,9-4,2 4,5 5 0 10,3 13,5 Şekil 9- Hantepe kumsalındaki radyoaktif kumlarda farklı yüksekliklerde yapılan ölçüm değerleri (değerler; doz hızı µsv/h dir) (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). Şekil 10- Hantepe kumsalı ( Geyikli) düşük radyoaktiviteli açık kahverengi, bej renkli kumlar (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). 6

Şekil 11- Geyikli sahili radyoaktivite siyah kumlar ve ölçüm değeri (değer; doz hızı µsv/h dir) (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). Geyikli sahilinde magnetit minerali aramaları amacıyla MTA tarafından bir dizi sondaj yapılmıştır. Kıyı kumlarından 50-75 cm derinliğinde 75 adet örnek alınmıştır. Kıyı kumları içinde çoğunlukla magnetit olduğu ve ayrıca uranyum, toryum, torit, zirkon ve titan mineralleri bulunduğu tesbit edilmiştir. Sözkonusu minerallerin yoğun olduğu kesimlerde % 3 zirkon ve % 5 civarında titanit elde edilmiştir (Uncugil, 1969). Radyoaktiviteye neden olan minerallerin torit ve uraninit olduğu tespit edilmiştir. (Andaç, 1971). Kıyı kumlarının bileşimlerinden olan radyoaktif minerallerin kökeni Geyikli çevresinde yüzeyleyen granitik kayalardır (Şekil 12). Granitik kayalar içindeki bazı aplit damarlarında 0,95-1,40 arası doz hızı ölçülmüştür (Şekil 13). Granitik kayalarda özellikle hornblend içinde manyetit, titanit, apatit ve zirkon bulunmaktadır. Torit ve uraninit gibi radyoaktif mineraller de gene hornblend içinde olup, hornblend içinde bir radyoaktif hale meydana getirmektedir (Andaç, 1971). Şekil 12- A- Geyikli plajındaki radyoaktif kumların kaynağı olan granitik-pegmatitik kayalar (Ezine- Geyikli arası Aladağ köyü çevresi) ( (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). 7

A B Şekil 13- A- Aplit damarı, B- Doz hızı ölçümü (Aladağ köyü çevresi-geyikli) (Atabey, 2008a, Atabey ve Ünal, 2008). Yılmaz-Şahin ve diğerleri (2004, 2006), Örgün ve diğerleri (2005), Atabey (2008a), Atabey ve Ünal (2008) tarafından yapılan araştırmada, Ezine ilçesi Aladağ köyü çevresinde bulunan granitoyidik kayalar radyasyonlu kumların kaynak kayasını teşkil etmektedir. Kestanbol Plütonu 232 Th bakımından zengindir. Yılmaz Şahin ve diğerleri (2004) tarafından, 238 U aktivite derişim (konsantrasyon) aralığı 90,7-360,6 (ortalama 174,78), 232 Th aktivite derişim aralığı 110,2-340,8 (ortalama 204,69), 40 K aktivite derişim aralığı 671,1-1572,3 (ortalama 1171,95) Bq/kg ölçülmüştür. Aladağ köyü altere siyah siyenit kayasında ölçülen radyasyon doz hızları µsv/h olarak: 1,11-1,36, pegmatit damarında: 0,65-0,85, granit zonunda: 0,93-1,40 dır. Canbaz (2007) tarafından yapılan ölçümlerde ise; Kestanbol granitinde 226 Ra 78-531 Bq/kg, 232 Th 120-601 Bq/kg, 40 K 107-1522 Bq/kg olarak saptanmıştır. Hantepe plaj kumunda 226 Ra 66-6048 Bq/kg, 232 Th 72-12537 Bq/kg, 40 K 872-2905 Bq/kg, Geyikli plaj kumunda 226 Ra 465 Bq/kg, 232 Th 459 Bq/kg, 40 K 2570 Bq/kg, Dalyan plaj kumunda 226 Ra 166-369 Bq/kg, 232 Th 72-566 Bq/kg, 40 K 11123-1347 Bq/kg, diğer plaj kumlarında da 226 Ra 118-440 Bq/kg, 232 Th 99-510 Bq/kg, 40 K 1039-1396 Bq/kg olarak tesbit edilmiştir. Sahildeki kumlar karanın içlerine doğru yayılmış ve Kumburnu ile Hantepe arasında geniş bir alüvyon alanı oluşturmuştur. Sedimantolojik olarak bu kumlar milyonlarca-binlerce yıldan bu yana granitik kayaların ayrışması, erozyonla kıyıya taşınması ve dalgalarla işlenmesi suretiyle çökelmiş ve çökelimi devam etmektedir (Atabey, 2006). Çizelge 1 de Ayvacık ve Ezine ilçeleri bazı köyleri ve Bozcaada ilçe merkezi içme sulardaki toplam alfa ve beta değerleri, Çizelge 2 de Ayvacık ilçesi bazı köyleri ile Bozcaada ilçesi hava analizleri toplam alfa ve beta değerleri, Çizelge 3 de Çanakkale ili bazı yerleşim yerleri sahil kumu ve topraktaki radyonüklid değerleri, Çizelge 3 de Ayvacık ilçesi bazı köyleri ile Bozcaada radyasyon doz hızı ölçümleri, Çizelge 4 de Ayvacık ilçesi bazı köyleri ile Bozcaada radyasyon doz hızı ölçümleri, 5 de Ezine ilçesi bazı köyleri radyasyon doz hızı ölçümleri verilmiştir. Çizelgelerde ölçüm yapılan yerler, ait olduğu ilçelere ve ölçüm tarihine göre gruplandırılmıştır. 8

OÇizelge 1- Ayvacık-Ezine-Bozcaada ilçeleri içme sularındaki toplam alfa ve beta değerleri (Can, 2006). Ölçüm tarihi Toplam alfa (Bq/l) Toplam beta (Bq/l) Ayvacık Ahmetçe 26.6.2001 0,12 0,07 Arıklı 26.6.2001 0,04 0,06 Behramkale 26.6.2001 0,03 0,08 Kozlu 26.6.2001 0,02 0,04 Nusratlı 26.6.2001 0,05 0,05 Yeşilyurt 26.6.2001 0,04 0,05 Ezine Kestanbol 01.5.2004 0,09 0,03 Körüktaşı 01.5.2004 0,07 0,07 Geyikli Hantepe sitesi 25.5.2005 0,03 0,02 Geyikli Hantepe deniz suyu 15.6.2006 0,70 5,71 Bozcaada 25.5.2005 0,01 0,08 Çizelge 2-Ayvacık ilçesi bazı köyleri ile Bozcaada ilçesi havadaki toplam alfa ve beta değerleri (Can, 2006). Ölçüm tarihi Toplam alfa (Bq/m 3 ) Toplam beta (Bq/m 3 ) Ayvacık Ahmetçe köy meydanı 27.6.2001 0,00028 0,03 Arıklı köy meydanı 27.6.2001 <DL 0,03 Büyükhusun köy meydanı 27.6.2001 0,00100 0,03 Kayalar köy meydanı 27.6.2001 0,00220 0,03 Kozlu köy meydanı 27.6.2001 0,00028 0,03 Bozcaada Belediye önü 27.6.2001 0,00010 0,00 9

Çizelge 3- Çanakkale bazı yerleşim yerleri sahil kumu ve topraktaki doğal radyonüklid değerleri (Can, 2006). Yerleşim yeri Ölçüm tarihi Doğal radyonüklid (kbq/kg) Assos deniz kumu 24.7.2005 <0,37 Eceabat deniz kumu Gelibolu deniz kumu Lapseki deniz kumu Geyikli Hantepe kum 24.7.2005 <0,37 24.7.2005 <0,37 24.7.2005 <0,37 20.1.2006 <5 Tuzla toprak 20.1.2006 <0,37 Dalyan sahil kumu 15.6.2006 <0,37 Geyikli sahil kumu 15.6.2006 <5 Hantepe sahil kumu 15.6.2006 <10 Hantepe toprak 15.6.2006 <0,37 Hantepe sediman 15.6.2006 <0,37 Çizelge 4-Ayvacık ilçesi bazı köyleri ile Bozcaada radyasyon doz hızı ölçümleri (µsv/h) (Can, 2006). Ölçüm tarihi Maksimum doz hızı (µsv/h) Ayvacık Ahmetçe asfalt yol üzeri 27.06.2001 0,14 Ahmetçe köy meydanı 27.06.2001 0,16 Arıklı köy meydanı 27.06.2001 0,23 Büyükhusun köy çıkışı 27.06.2001 0,24 Büyükhusun köy meydanı 27.06.2001 0,20 Kayalar köy meydanı 27.06.2001 0,19 10

Kozlu köy meydanı 27.06.2001 0,17 Gülpınar meydanı 20.01.2006 0,25 Kocaköy kahvehane 20.01.2006 0,27 Tuzla meydanı 20.01.2006 0,22 Babakale liman girişi 15.06.2006 1,10 Bahçedere köyü 15.06.2006 0,14 Demirci köyü yol ayrımı 15.06.2006 0,13 Kocaköy 15.06.2006 0,25 Naldöken köyü 15.06.2006 0,20 Nusratlı köyü 15.06.2006 0,09 Bozcaada Bozcaada çarşı içi 25.05.2005 0,18 Bozcaada iskele önü 25.05.2005 0,18 Bozcaada Poyraz limanı 25.05.2005 0,10 Çizelge 5-Ezine ilçesi bazı köyleri radyasyon doz hızı ölçümleri (µsv/h) (Can, 2006). Örnek yeri Ölçüm tarihi Maksimum doz hızı (µsv/h) Ezine merkez 14.07.2005 0,16 Ezine Aladağ yolu 14.07.2005 0,15 Ezine Çanakkale yolu 14.07.2005 0,07 Aladağ köyü yol yarması 14.07.2005 0,80 Babadere köyü 14.07.2005 0,23 Çamköy 14.07.2005 0,10 Dalyan köyü 14.07.2005 0,16 Geyikli 14.07.2005 0,10 Geyikli iskelesi kumu 14.07.2005 0,60 11

Gökçebayır köyü meydanı 14.07.2005 0,10 Kayacık köyü meydanı 14.07.2005 0,45 Kestanbol kaplıcası 14.07.2005 0,88 Koçali köyü 14.07.2005 0,27 Kızıltepe köyü 14.07.2005 0,19 Köseler köyü 14.07.2005 0,24 Kösedere köyü 14.07.2005 0,22 Pınardere köyü 14.07.2005 0,09 Sarpdere köyü 14.07.2005 0,16 Tavaklı köyü 14.07.2005 0,20 Yavaşlar köyü 14.07.2005 0,17 Yaylacık köyü 14.07.2005 0,16 Hantepe sahili 20.01.2006 6,30 Boztepe köyü 15.06.2006 0,10 Çetmibaşı köyü 15.06.2006 0,11 Dalyan plajı 15.06.2006 0,25 Hantepe plajı 15.06.2006 9,90, 11,10 Kumburun sahili 15.06.2006 0,09 Yeniköy plajı 15.06.2006 0,11 Değinilen Belgeler Andaç, M. 1971. Biga yarımadasında tarihi truva harabelerinin güneyindeki radyoaktif sahil kumlarının mineralojisi ve bunların ana kayaçlarının petrolojisi. MTA Dergisi, 95.75-79. Atabey, E. 2006. Çanakkale nin Ayvacık-Küçükkuyu arası kayaların özellikleri, MTA nın uranyum-fosfat aramaları ve doğal radyoaktivite. Radyasyon ve Çevre Sempozyumu Bildiriler kitabı. 29-30 Haziran 2006, Çanakkale. Atabey, E. (Ed.), 2008a. Doğal radyasyon kaynakları: Çanakkale ili Ayvacık ve Geyikli örneği. Uluslararası Katılımlı Tıbbi Jeoloji Sempozyum Kitabı.85-88. YMGV Yayını. ISBN: 978-975-7946-33-5, İstanbul. Atabey, E. 2008b. Türkiye deki Tıbbi Jeoloji Konularına Genel Bakış, Uluslararası Katılımlı Tıbbi Jeoloji Kitabı. YMGV Yayını ISBN: 978-975-7946-33-5, 1-2. Ankara. Atabey, E. ve Ünal, H. 2008. Batı Anadolu daki Jeolojik Unsurlar ve Halk Sağlığı Projesi, Tıbbi Jeoloji Etüt 12

Raporu. MTA Rapor No: 10067, Ankara. Can, Ş. 2008. Çanakkale ilindeki son gelişmeler ışığında radyolojik değerlendirmeler. Radyasyon ve Çevre Sempozyumu Kitabı (Editörler: O. Demircan, M. E. Özel ve H. Göktaş).6-18.ISBN: 978-975-8100-62-0. 29-30 Haziran 2006, Çanakkale. Canbaz, B. 2007. Ezine (Çanakkale) granit alanının radyolojik açısından değerlendirilmesi. Ege Üniv. Fen Bil. Enst. Yüksek Lisans Tezi. Çelik, E., Ayok, F. ve Demir, N., 1999, Ayvacık-Küçükkuyu Bölgesi fosfat cevherleşmesi, maden jeolojisi raporu, MTA Rapor No: 10228, Ankara MTA, 2005. 1/100.000 ölçekli Çanakkale-İ16 paftası jeoloji haritası. MTA Jeoloji Etütleri Dairesi. Ankara. MTA, 2007. 1/100.000 ölçekli Çanakkale -İ17 paftası jeoloji haritası. MTA Jeoloji Etütleri Dairesi. Ankara. Uncugil, G. 1969.Çanakkale-Ezine-Kestanbol masifi jeolojisi ve kıyı bölgesi alüvyon sahaları zirkon-titanit yönünden prospeksiyon raporu, MTA Rapor No: 8709 Yılmaz-Şahin, S. Güngör, Y. ve Göker, A. F. 2004. Macroscopical and microscopical evidences magma mixing/mingling type interaction of in Kestenbol granitoid (South Çanakkale), Nortwest Anatolia- Turkey, 4. Internatiınal Scientific Conference, Modern Managment of Mine Producing, Geology and Environmental protection, SGEM 2004, Bulgaria, Proceeding, 3-14. Yılmaz-Şahin, S. Örgün, Y. ve Güngör, Y. 2006. U/TH ca zengin radyoaktif granitoyidlerin jeokimyası: Kestanbol ve Kaymaz Plütonları, Batı Anadolu, Türkiye. 59. Türkiye Jeoloji Kurultayı Bildiri Özleri, 43-45. 20-24 Mart 2006, Ankara. Yukarıdaki yazı; Eşref Atabey (2013). Türkiye de Doğal Radyasyon Kaynakları ve Tıbbi Jeolojik Etkileri. Ankara: MTA Yerbilimleri ve Kültür serisi-10.kitabından alınmıştır. NOT. REFERANS (KAYNAK ) GÖSTERMEDEN YAZI VE ŞEKİLLERİ KULLANMAYINIZ. 13