TÜRKİYE TURUNÇGİL SEKTÖRÜ ve İHRACAT YAPISI

TÜRKİYE TURUNÇGİL SEKTÖRÜ ve İHRACAT YAPISI Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü Araştırma-Geliştirme Destek Programınca sağlanan destek ile Ulusal Turunçgil Konseyi tarafından yürütülen TAGEM-14 AR-GE 47 nolu proje çerçevesinde hazırlanmıştır. MERSİN-2016

TÜRKİYE TURUNÇGİL SEKTÖRÜ ve İHRACAT YAPISI Prof. Dr. Dilek BOSTAN BUDAK Yrd. Doç.Dr. Ufuk GÜLTEKİN Dr. Osman UYSAL Dr. O.Sedat SUBAŞI Dr. Güçer KAFA Yusuf ARAS ULUSAL TURUNÇGİL KONSEYİ MERSİN / 2016 Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü Araştırma-Geliştirme Destek Programınca sağlanan destek ile Ulusal Turunçgil Konseyi tarafından yürütülen TAGEM-14 AR-GE 47 nolu proje çerçevesinde hazırlanmıştır. MERSİN-2016

1 ÖNSÖZ Türkiye, tarım ürünlerinin üretim ve dış ticaretinde dünyada önemli bir konuma sahiptir. Ancak zaman zaman uluslararası alanda gerek rakip ülkelerin uyguladığı politikalar, gerekse hedef ülkelerin ortaya koyduğu kısıtlar dış ticaret sürecinde çeşitli aksaklıklara neden olmaktadır. Bu süreç içerisinde uygulanan politikaların etkilerinin ortaya konulması ve alternatif politika enstrümanlarının kullanılması söz konusu sorunların çözümünde önemli rol oynamaktadır. Geçmişten günümüze Türkiye deki tarımsal politikalar incelendiğinde; ülke nüfusunun sağlıklı ve dengeli beslenmesi, çevre ve biyolojik çeşitliliğin korunarak sürdürülebilir bir ekonomik kalkınmanın sağlanması, iç ve dış piyasada rekabet gücü yüksek ürünlerin üretilerek üretici gelirlerinin arttırılması ve tarımsal alt yapının iyileştirilmesi amacıyla iç kaynaklar farklı destekleme modelleri aracılığıyla sektör paydaşlarına aktarılmaktadır. Dünya genelinde yaşanan küreselleşme süreci, ticari ilişkilerin her geçen gün daha çok derinleşmesine neden olmaktadır. Bu sürece dışa açık kalkınma stratejilerinin yapmış olduğu katkılar, ülkelerin rekabet gücünü de yükseltmiştir. 2023 hedefleri açısından, kaynakların etkin kullanımı ilkesi çerçevesinde ekonomik, sosyal, çevresel ve uluslararası gelişmelerin bütüncül bir yaklaşımla ele alan örgütlü, rekabet gücü yüksek, sürdürülebilir bir tarım sektörünün oluşturulması gerekmektedir. 2023 Türkiye İhracat Stratejisi ve Eylem Planı çerçevesinde toplam ihracatın 500 Milyar dolar seviyesine ulaşması öngörülmekte olup, Ulusal Turunçgil Konseyi de turunçgil ihracatını 2023 yılı hedefine ulaştırmak için stratejik plan çalışmaları ülke genelinde ve yurt dışında devam etmektedir. Dünya ekonomisindeki gelişmelere ve gittikçe artan rekabet hızına bağlı olarak son yıllarda Ar-Ge çalışmalarının önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Tarımsal araştırmalar konusunda, Türkiye de en büyük görevi Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı üstlenmiştir. Özelikle çiftçi, sanayici ve hizmet verdiği diğer üreticiler için uygun teknolojiler geliştirme ve araştırma görevini, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü vasıtasıyla yürütmekte ve koordine etmektedir. Günümüzde küresel ölçekli rekabet ve özel sektörün ihtiyaçları gibi nedenlerde özel sektör de önemli Ar-Ge çalışmalarına imza atmaya başlamış ve artık üniversite-kamu-özel sektör işbirliği kaçınılmaz hale gelmiştir. Sektörün gelişimine katkı sağlamak amacıyla etkin bir koordinasyon ile üretim ve dış ticaret sürecinde sorunların giderilmesi, yeni tür ve çeşitlerin piyasaya entegrasyonu, ürün depolama, işleme, paketleme ve dış ticaretinde kalitenin ve rekabetçiliğin artırılması adına Ulusal Turunçgil Konseyi olarak Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile çalışmalarımız devam etmektedir. Bu kapsamda, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Ar Ge Destek Programları kapsamında desteklenen TAGEM/14/AR-GE/47 numaralı Turunçgillerde İhracat Yapısının Hedef Ülkeler Açısından İncelenmesi ve İhracat Desteklerinin Uluslararası Rekabet Gücüne Etkilerinin Değerlendirilmesi isimli proje ile turunçgil ihracatında sektörde yaşanan sorunların belirlenmesi, turunçgillere uygulanan desteklemelerin etkilerinin incelenmesi, üretici ve ihracatçıya optimum avantajı sağlayacak destekleme modelleri ortaya konulmuştur. Bu proje kapsamında, desteklerinden dolayı Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğüne, proje ekibinde yer alan Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü öğretim üyeleri ile Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü araştırmacılarına teşekkür ederim. Kemal KAÇMAZ Ulusal Turunçgil Konseyi Başkanı

İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ 2. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TURUNÇGİL ÜRETİMİ 2.1. Dünyada Turunçgil Üretimi 2.1.1. Dünya Portakal Üretimi 2.1.2. Dünya Mandarin Üretimi 2.1.3. Dünya Limon Üretimi 2.1.4. Dünya Altıntop (Greyfurt) Üretimi 2.2. Türkiye de Turunçgil Üretimi 2.2.1. Türkiye de Portakal Üretimi 2.2.2. Türkiye de Mandarin Üretimi 2.2.3. Türkiye de Limon Üretimi 2.2.4. Türkiye de Altıntop (Greyfurt) Üretimi 3. DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TURUNÇGİL DIŞ TİCARETİ 4. TÜRKİYE TURUNÇGİL İHRACAT YAPISI 4..1. Firmaların Hukuki Yapısı 4.2. İstihdam Yapısı 4.3. Faaliyet Yapısı 4.4. İhracat Yapısı 4.5. Finansman 4.6. Ürün Tedarik Yapısı 4.7. Bilgi Kaynakları 4.8. Marka Kullanımı 4.9. Destek ve Teşvik Uygulamaları 4.10. Kalite ve Kontrol Sistemleri 4.11. Ürün Kayıpları 4.12. İhracat Stratejileri 4.13. Soğuk Zincir Sorunları 4.14. Taşıma 5. HEDEF VE RAKİP ÜLKELER 5.1. Hedef ve Mevcut Pazarlar 5.2. Rakip Ülkeler 6. SONUÇ VE ÖNERİLER 2

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1. Türler Bazında Dünya Turunçgil Üretimi (Ton), (FAO, 2015) Çizelge 2. Ülkeler İtibariyle Dünya Portakal Üretimi (Ton) Çizelge 3. Ülkeler İtibariyle Dünya Mandarin Üretimi (Ton) Çizelge 4. Ülkeler İtibariyle Dünya Limon ve Laym Üretimi (Ton) Çizelge 5. Ülkeler İtibariyle Dünya Altıntop (Şadok vb dâhil olmak üzere) Üretimi (Ton) Çizelge 6. Türkiye turunçgil üretim miktarları, 2000 2014 Çizelge 7 Ülkeler İtibariyle Dünya Turunçgil Dışsatım Değer ve Miktarları Çizelge 8. Türkiye Turunçgil Dışsatım Değerleri Çizelge 9. Ülkeler İtibariyle Türkiye Turunçgil Dışsatım Değer ve Miktarları Çizelge 10. Firmaların Hukuki Yapısı Çizelge 11. Firma/firma Yetkililerinin Ticari ve İhracat Deneyimi Çizelge 12. Firma Yetkililerinin Eğitim Düzeyi Çizelge 13. Firmaların İstihdam Yapısı Çizelge 14. Firmaların Faaliyet Yapısı Çizelge 15. Firmaların Portakal İhracatı Gerçekleştirme Durumu Çizelge 16. Firmaların Mandarin İhracatı Gerçekleştirme Durumu Çizelge 17. Firmaların Limon İhracatı Gerçekleştirme Durumu Çizelge 18. Firmaların Altıntop İhracatı Gerçekleştirme Durumu Çizelge 19. Firmaların Turunçgil İhracatında Kredi Kaynakları Çizelge 20. Firmaların Ürün Tedarik Yapısı Çizelge 21. Firmaların Sözleşmeli Üretim Yapma Durumu Çizelge 22. Firmaların Sözleşmeli Üretim Kapsamında Sağladığı Destekler Çizelge 23. Firmaların İhracat Bilgi Kaynakları Çizelge 24. Yurtiçi Marka Tescil Sayısı Çizelge 25. Yurtdışı Marka Tescil Sayısı Çizelge 26. Destek ve Teşvik Uygulamaları Çizelge 27. Destek ve Teşvik Uygulamalarında Yaşanılan Sorunlar Çizelge 28. Kalite Kontrol Sistemleri Çizelge 29. Turunçgil İhracatında Alıcıya Ulaşana Kadar Kalite Kayıp Oranları (%) Çizelge 30. Turunçgillerde Kalite ve Miktar Kaybına Neden Olan 1. Faktör Çizelge 31. Turunçgillerde Kalite Kaybı Yaşanan Ürünlerdeki Uygulamalar Çizelge 32. Turunçgillerde Kalite ve Miktar Kaybına Neden Olan Sorunlar Çizelge 33. Firmaların Hedef Pazarı Çizelge 34. Firmaların İhracat Pazarlarındaki Deneyimleri (Yıl) Çizelge 35. Firmaların İç Pazar ve İhracat Pazarlarındaki Payları (%) Çizelge 36. Firmaların Yurtiçi Soğuk Zincirde Yaşanan Sorunlar Çizelge 37. Firmaların Yurtdışı Soğuk Zincirde Yaşanan Sorunlar Çizelge 38. Firmaların İhracatta Kullandıkları Taşımacılık ve Payları 3

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Dünya Portakal Üretimi 1960-2014, (FAO, 2015) Şekil 2. Dünya Mandarin Üretimi 1960 2014 (FAO, 2015) Şekil 3. Dünya Limon ve Laym üretimi 1960 2014 (FAO, 2015) Şekil 4. Dünya toplam altıntop üretimi 1960 2014 (FAO, 2015) Şekil 5. Türler Bazında Türkiye Turunçgil Üretimi 1960 2014 (FAO, 2015) Şekil 6. Türler Bazında Türkiye Turunçgil Üretim Alanları 1960 2014 (FAO, 2015) 4

1 GİRİŞ Turunçgiller, Türkiye nin toplam yaş meyve sebze üretimi içerisinde önemli bir ürün grubu olup, toplam üretimin yaklaşık %37 si ihraç edilmektedir. Özellikle ihracat sürecinde yaşanan olumsuzluklar neticesinde doğrudan ihracat miktar ve değerine dolaylı olarak da iç piyasa fiyatlarına önemli ölçüde etki etmektedir. Bu çerçevede, turunçgil dış ticaretine yönelik uygulanmakta olan teşvik/- destekler ile sağlanan kredilerin etkilerinin ortaya konulması gerekmektedir. Sektöre yönelik kullanılan her bir politika aracının iç piyasada fiyatlara ve ihracata etkileri somut çıktılar olarak ortaya konulması planlanmıştır. Elde edilen bulgular çerçevesinde sağlanan her bir destek ve kredi uygulamalarının değişimi ile olası etkilerinin ne olabileceği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Özellikle Avrupa Birliği pazarında turunçgil ihracatında kalite ve standartlar önemli rol oynamaktadır. Söz konusu kriterlerin sağlanması durumunda Türkiye nin rekabet gücünün artacağı net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Turunçgil ticaretinde ülkemizin üretimde sahip olduğu elverişli ekolojik koşullar ve bu bağlamda halen tam manasıyla harekete geçirilememiş potansiyel, verim ve düşük iş gücü maliyeti gibi güçlü unsurlar olarak dikkat çekerken, güçlü rakipler ve girdi fiyatlarındaki dalgalanmalar da dış ticareti olumsuz yönde etkilemektedir. Dünyada en önemli turunçgil ihracatı yapan ülkeler incelendiğinde sırasıyla üretimde 6. sırada yer alan İspanya, üretimde ilk sırada yer alan Çin, üretimde üçüncü sırada yer alan ABD, on üçüncü sırada yer alan Güney Afrika ve dokuzuncu sırada yer alan Türkiye ön plana çıkmaktadır. Üretimi bulunmamasına karşın Hollanda 6. sırada yer almaktadır. Hollanda nın bu denli önemli ölçüde turunçgil ihracatı yapmasındaki temel nedenler arasında yoğun ithalat gerçekleştirmesi ve dağıtım ağının güçlü olması gibi nedenler ön plana çıkmaktadır. Mısır, Fas, Arjantin ve Meksika diğer önemli turunçgil ihracatçısı ülkeler içerisindedir. Bununla birlikte son yıllarda Yunanistan ve İtalya gibi Avrupa ülkeleri de turunçgil ihracatında söz sahibi olmaya başlamışlardır. En fazla turunçgil ihracatı gerçekleştiren İspanya nın en önemli pazarları arasında Almanya, Fransa, Birleşik Krallık, Hollanda ve İtalya yer almaktadır. Çin in ise genel olarak hedef pazarları Uzakdoğu ülkeleri olan Malezya, Tayland, Vietnam ve Filipinler olmakla birlikte Türkiye nin en önemli pazarı olan Rusya Federasyonu na ihracat gerçekleştirmektedir. ABD; Kanada, Güney Kore, Japonya, Çin ve Avustralya ya turunçgil ihracatı gerçekleştirirken, Güney Afrika ise Hollanda, Birleşik Krallık, Rusya Federasyonu, B.A.E ve Suudi Arabistan a ihracat yapmaktadır. Turunçgil üreticisi olmayan ancak dağıtım ve lojistik ağını etkin bir şekilde kullanan Hollanda ise Almanya, Fransa, Polonya, Belçika ve İspanya ya turunçgil ihracatı yapmaktadır. Görüldüğü gibi Türkiye nin en önemli turunçgil pazarları olan başta Rusya Federasyonu olmak üzere Irak, Ukrayna, Suudi Arabistan ve Romanya ya rakip ülkelerin büyük çoğunluğu turunçgil ihracatını sürdürmektedir. Bu noktada Türkiye nin rekabetçiliğini sürdürmesi için söz konusu pazarlarda varlığını sürdürmesi gerekmektedir. Üretim maliyetleri çok düşük olan Mısır ise Türkiye nin hedef pazarları olan Rusya Federasyonu, Suudi Arabistan, Ukrayna ve Irak gibi ülkelere turunçgil ihracatı yapmaktadır. Özellikle iş gücü maliyetinin düşük olduğu diğer bir ülke olan Fas ın da hedef pazarları arasında Rusya Federasyonu yer almaktadır. 5

2 DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TURUNÇGİL ÜRETİMİ 2.1. Dünyada Turunçgil Üretimi Turunçgillerin anavatanı Uzakdoğu olup, temelde Güneydoğu Asya dır. Turunçgillerin birinci derece anavatanı, Çin kıyıları, Güneydoğu Çin (Tayland, Vietnam, Kamboçya, Malezya) ile Çin in güney kıyıları ve Sarı ırmak Vadisi içleridir. Turunçgillerin ikinci derece anavatanı ise, özellikle Himalayaların hemen güney etekleri, Endonezya Adaları, Avustralya nın kuzeyi, Yeni Gine ve Timor Adası, Filipinler, Japonya ve Tayvan Adası (Milliyetçi Çin) dır. Sadece turunçgillerle akraba olan Citropsis cinsinin anavatanı Zaire ve Gabon dur. Turunçgillerin yetiştiriciliği, dünyada 40 Kuzey enlemi ile 40 Güney enlemi arasında kalan bölgede yapılmaktadır. Bu çerçeve içerisinde üç ana yetiştiricilik bölgesi bulunmaktadır. Tropik Bölgeler 23 Kuzey enlemi ile 23 Güney enlemi arasında, Semi tropik Bölgeler 23 30 Kuzey enlemleri ile 23 30 Güney enlemleri arasında, Subtropik Bölgeler ise 30 40 Kuzey enlemleri ile 30 40 Güney enlemleri arasında kalan bölgelerdir. Ancak turunçgil üretiminin çok büyük bir bölümü subtropik kuşak içinde kalan bölgelerde yapılır. Bu bölgeler sofralık tüketime yönelik ürün yetiştiriciliği için yoğunlaşmıştır. Meyvelerde iç ve dış renklenmenin olmayışı, aroma zenginliği ve kokunun azlığı, şeker miktarının düşük olması nedeniyle kalite düşük olduğu için semitropik ve tropik bölgelerde sanayiye yönelik üretim yapılmaktadır (Tuzcu, 1999). Türkiye 2013 yılında yaklaşık 43 milyon ton yaş meyve ve sebze üretim miktarı ile önemli bir üretici ülke konumunda yer almaktadır (FAO, 2014). Tarım ürünleri ihracatı içerisinde ise %11 pay alan yaş meyve sebze ürünlerinin yaklaşık %5 ini turunçgiller oluşturmaktadır. Yaş meyve sebze ihracatı içerisinde ise turunçgillerin payı yaklaşık %37 düzeyindedir (AKİB, 2013). FAO (2015) verilerine göre, 2013 yılı itibariyle dünyada toplam 71,5 milyon ton portakal, 28,7 milyon ton mandarin, 15,2 milyon ton limon-laym, 8,5 milyon ton altıntop ve 12 milyon ton diğer turunçgil türlerinin üretimi olmak üzere toplam 135,8 milyon ton dolayında turunçgil üretimi gerçekleşmiştir. Geçmiş son 10 yılın değerlendirmesi yapıldığında toplam turunçgil üretiminde %26,8 artış görülmektedir. Söz konusu artış oranı %2,5 ile en az portakalda görülürken en fazla artış %33,3 ile mandarin üretiminde gerçekleşmiş olup, limon ve laym üretiminde ise %11,5 dolayında düşüş görülmektedir (Çizelge 1). Dünya limon ve laym üretim değerindeki bu düşüş, baz alınan 10 yıllık süreçte farklı üretim bölgelerinde soğuk zararı yaşanan yıllarda meydana gelen ürün kayıplarının bir yansıması olarak değerlendirilmesiyle açıklanabilir. Çünkü dünya limon ve laym üretiminde hasat yapılan üretim alanı değeri 2003 yılında 828.668 Ha iken 2013 yılında 1.001.938 Ha a yükselmiş olup, dünya genelinde son 10 yılda limon-laym bahçe tesisi miktarı alan olarak yaklaşık %21 lik bir büyüme göstermiştir. 6

Çizelge 1. Türler Bazında Dünya Turunçgil Üretimi (Ton), (FAO, 2015) Türler 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Portakal 69.724.718 67.995.342 69.461.798 71.241.218 68.817.475 71.445.353 Mandarin 21.521.445 22.497.667 24.073.926 27.473.504 27.983.469 28.678.214 Limon/ laym 17.159.314 17.251.631 15.003.910 15.166.834 15.054.397 15.191.482 Altıntop 7.480.796 7.483.671 7.533.359 7.906.138 8.083.622 8.453.446 Toplam 126.446.293 127.170.587 128.373.876 132.696.520 131.998.376 135.761.181 Dünya turunçgil pazarları incelendiğinde ağırlıklı ticaret hacmi ve rekabetin sofralık turunçgillerde olduğu görülmektedir. Bu çerçevede özellikle subtropik koşullarda üretim yapan ülke ya da havzaların sofralık üretime yönelmelerinden dolayı rekabeti de belirleyici olduklarını tespit etmek mümkündür. Dünya toplam turunçgil üretiminin %17,2 si Akdeniz havzasında yer alan ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Yine aralarında ülkemizin de bulunduğu Akdeniz havzası turunçgil üreticisi 4 ülkenin, dünya turunçgil ihracatında ilk 10 ülke arasında olması söz konusu önemi vurgulamak adına değerlidir. Dünya turunçgil sektöründe söz sahibi olan ülkelerin yabana atılmayacak derecede bir hafıza ve tarihsel birikime sahip olduğu da nazar-ı dikkatlerden kaçmamalıdır. Hem üretim hem ticaret hem de Ar-Ge birikimleri ve tecrübeleri bakımından dünya turunçgil sektörünün başrol oyuncularının çok iyi noktalarda oldukları bilinmektedir. Fakat dünya turunçgil üreticisi diğer ülkelerinin de dünya turunçgil sektöründe kendilerine yer açabilmek adına ciddi ulusal organizasyonlar oluşturmak ve Ar-Ge faaliyetlerini daha etkili seviyelere çıkarmak amacıyla ciddi hamleler yaptığı da unutulmamalıdır. Bu durum potansiyelini harekete geçirmekte daha etkili davranabilen ülkelerin kısa vadede daha önemli rol oynayan aktörler arasında yer alabilmelerinin önünü açacaktır. 2014 yılında Meksika da Dünya Turunçgil Fidan Üreticilerinin düzenlediği uluslararası kongrede bu husus, ana fikri gelecek projeksiyonu olan sunumlarda da altı çizilerek dile getirilmiştir. Özellikle dünyada ticari ve tüketim eğilimlerini karşılamak noktasında çeşitlere sahip küresel firmaların yönetici ve araştırmacıları, yaptıkları sunumlarda turunçgil ticaretinde rekabet anlamında makasın gitgide daralmakta olduğunu kaygılı bir şekilde vurgulamışlardır. Bölgesel atılımların rekabeti ilerleyen yıllarda daha da körüklemesi ihtimali karşısında ticari ve Ar-Ge anlamında küresel işbirliklerinin kaçınılmaz olduğu görülmektedir. Dünya turunçgil üretim ve ticareti yakından incelendiğinde, turunçgil sektörü olarak küçük de olsa potansiyelini harekete geçirerek başarı hikâyelerine imza atan ülkeleri görebiliriz. Örneğin Şili çok büyük bir turunçgil potansiyeline sahip olmasa da son 10 15 yıllık süreçte gerçekleştirdiği organizasyon sayesinde nerdeyse bütün turunçgil ürünlerini stabil bir pazar olan ABD ye ihraç edebilmektedir. Bu başarı hikâyesinin ardında Şili deki bütün turunçgil paydaşlarının tek çatı altında toplanması (Chiliean Citrus Board) yatmaktadır. Ar-Ge alt yapısı ve birikimi zayıf olan Şili bu alandaki eksikliğini küresel bazda çalışan Ar-Ge ve fidan kuruluşları ile tamamlamaya çalışmıştır. 7

Ülkemiz dünyadaki örnekler dikkate alındığında hem ciddi bir organizasyonu gerçekleştirebilme kabiliyeti, hem ekolojik hem de Ar-Ge alt yapısı anlamında önemli bir potansiyele sahiptir. Ulusal Turunçgil Konseyi (UTK), Narenciye Tanıtım Grubu (NTG), İhracatçı Birlikleri, yaş sebze-meyve sektöründe faaliyet gösteren kurumlar ve kurulan üretici birlikleri, dünyadaki şartların dayattığı çatı organizasyon yapısının en önemli yapı taşları olarak görülmeli ve başlanılan bu hamlenin devamının yapısal reformlar ve düzenlemelerle getirilmesi gerekmektedir. Dünya turunçgil üretimi çok hızlı bir çeşit dinamizmine sahne olmaktadır. Ağırlıklı olarak dünyanın farklı ülkelerinde yürütülen Ar-Ge çalışmalarının, yeni çeşit geliştirmeyi merkeze alarak yürütüldüğü görülmektedir. Bunun yanı sıra farklı toprak koşulları, bazı hastalıklar ve iklim kaynaklı sınırlayıcı faktörlere yönelik anaç geliştirme çalışmaları da önemli bir yere sahiptir. Turunçgillerin yetiştiriciliğini sınırlayan pek çok hastalık ve zararlı bulunmasına karşın; özellikle Göçüren (Tristeza) Hastalığı (CTV) hala önemli bir risk unsuru olmaya devam ederken, son yıllarda dünyanın önemli turunçgil merkezlerinde epidemi yapan Huanglongbin (HLB) de ciddi bir sorun olarak tehdit olma özelliğini korumaktadır. Amerika kıtası, Asya, Avustralya ve Güney Afrika turunçgil bölgelerinde her iki hastalığın yaygınlığı ve yol açtığı zarar, üretimi sıkıntılı hale getirebilmektedir. Ülkemizin de içerisinde bulunduğu Akdeniz havzası dünyada büyük zararlara yol açabilen bu hastalıklar bakımından halen zarara yol açacak bir bulaşıklık ya da epidemiden uzaktır. Akdeniz havzası ülkelerinin bu avantajı koruyabilmeleri karantina tedbirlerini en üst seviyede uygulamalarına bağlı görünmektedir. Hastalıklara karşı en önemli tedbirler kontrolsüz bitkisel materyal girişinin engellenmesi ve yeni bahçe tesisi aşamasında arındırılmış fidan kullanımının arttırılmasıdır. 2.1.1. Dünya Portakal Üretimi Dünya toplam turunçgil üretimi içerisinde, portakal üretimi 71,5 milyon ton ile %52,6 dolayında bir paya sahiptir. En büyük üretici ülkeler Brezilya (%24,56), ABD (%10,60), Çin (%10,22), Hindistan (%8,99), Meksika (%6,17), İspanya (%4,75), Mısır (%4,04), Türkiye (%2,49), İtalya (%2,39) ve Güney Afrika (%2,34) şeklinde sıralanmaktadır. Dünyanın ilk 10 portakal üreticisi ülkenin toplam payı ise %74,23 e tekabül etmektedir (FAO, 2015). Son 50 yılda dünya portakal üretimi sürekli yükselen bir seyir izlemesine rağmen özellikle 90 lı yılların sonlarından itibaren bir düşüş ve/veya durağanlaşma eğilimine girmiştir (Şekil 1). Bunun başlıca sebeplerini, değişen tüketici eğilimlerine bağlı olarak sofralık tüketimde kolay soyulabilir grup olarak da nitelenen mandarinlerde yaşanan talep artışı, yeni portakal çeşitleri ile mevcut üretim alanlarının yeniden tesisi ve özellikle büyük üretici ülkelerde yaşanan HLB gibi hastalıklar sebebiyle ürün kayıplarına bağlamak mümkündür. Dünya turunçgil üretimi içerisinde portakalın %52,6 gibi ciddi bir paya sahip olmasının en önemli sebebi özellikle meyve suyu sanayisi tarafından en çok tercih edilen turunçgil türü olmasıdır. 2013 yılında dünyada toplam 2,0 milyon ton portakal suyu üretimi gerçekleşmiştir ve portakal üretiminde birinci sırada yer alan Brezilya aynı zamanda portakal suyu üretiminin %57,5 ine sahiptir (USDA, 2014). Portakal üretiminde ilk 5 te yer alan ülkelere bakıldığında ya tamamen tropik bölge ülkeleri oldukları ya da coğrafi olarak üretim alanlarının bir kısmının tropik karakter arz ettiği görülür ki bu da sahip oldukları portakal üretiminin tamamı ya da önemli bir kısmının sanayiye yönelik olduğuna işaret eder. 8

Şekil 1. Dünya Portakal Üretimi 1960-2014, (FAO, 2015) Portakal üretiminde önemli rol oynayan ülkelerin üretim yapılarının incelenmesi dünyadaki durumu özetlemek adına fikir verici bir nitelik taşımaktadır. Birinci sırada bulunan Brezilya nın portakal üretiminin çok önemli bir bölümü ve hatta neredeyse tamamı sanayiye yönelik çeşitlerden oluşmaktadır. Brezilya da en yaygın sanayilik portakal çeşidi Pera portakalıdır. İkinci sırada bulunan ABD de ana üretim bölgeleri Kaliforniya ve Florida eyaletleridir. Kaliforniya üretim bölgesi daha çok ülkemizin Doğu Akdeniz Bölgesine benzeyen bir iklime sahip olup, sofralık ürün yetiştiriciliğine yoğunlaşmıştır. Kaliforniya da ağırlıklı olarak erkenci, orta mevsim ve geççi göbekli portakal çeşitleri ile orta-geççi ve geççi normal portakal çeşitleri yetiştirilmektedir. Florida üretim bölgesi ise daha tropik karakter arz eden bir iklime sahip olduğu için sanayiye yönelik çeşitlerin yetiştiriciliği yoğundur. Üçüncü sırada bulunan Çin hem sanayi hem de sofralık karakterde çeşitlerin yetiştiriciliğini yapmaktadır. Çin turunçgillerin anavatanı olması nedeniyle de ciddi üretim değerlerine sahiptir. Yine Çin de yapılan Ar-Ge çalışmaları dünya pazarlarındaki nabzı tutmaya yönelik ve güncel olması sebebiyle yakın gelecekte daha etkili bir konuma yükselebilir. Fakat Çin de yapılan üretimin, artan nüfus ve iç tüketimde hayat kalitesi, artan sosyal kitlenin varlığı düşünüldüğünde dünya sofralık portakal ticaretinde belirleyici konuma yükselmesinin kuvvetli bir ihtimal kabul edilemeyeceğini düşündürmektedir. Dört ve beşinci sırada yer alan Hindistan ve Meksika nın tropik iklim yapısı sebebiyle ağırlıklı olarak sanayiye yönelik bir üretim modeli olsa da sofralık portakal üretimleri de bulunmaktadır. Dünyada gelişen eğilimlere ayak uydurma çabaları çerçevesinde bir yönelimden söz edilebilir. 9

Çizelge 2. Ülkeler İtibariyle Dünya Portakal Üretimi (Ton) Sıra Ülkeler 2009 2010 2011 2012 2013 1 Brezilya 17.618.450 18.503.139 19.811.064 18.012.560 17.549.536 2 A.B.D. 8.280.780 7.477.924 8.078.480 8.148.343 7.574.094 3 Çin 4.864.956 5.803.289 6.867.029 7.258.745 7.304.840 4 Hindistan 5.201.350 5.966.400 4.571.000 4.360.400 6.426.200 5 Meksika 4.193.481 4.051.631 4.079.678 3.666.790 4.409.968 6 İspanya 2.669.355 3.114.800 2.818.888 2.955.600 3.394.100 7 Mısır 2.372.257 2.401.105 2.577.720 2.786.397 2.886.015 8 Türkiye 1.689.921 1.710.500 1.730.146 1.661.111 1.781.258 9 İtalya 2.421.284 2.393.663 2.469.939 1.770.503 1.708.337 10 G.Afrika 1.369.474 1.414.585 1.495.321 1.612.828 1.671.508 Toplam 67.995.342 69.461.798 71.241.218 68.817.475 71.445.353 Kaynak: http://faostat.fao.org/ (2015). 2.1.2. Dünya Mandarin Üretimi Mandarin, dünya toplam turunçgil üretimi içerisinde portakalın ardından en fazla üretimi gerçekleştirilen turunçgil türüdür. 2013 yılında dünyada toplam 28,7 milyon ton mandarin üretimi gerçekleşmiştir. Üretici ülkeler arasında ilk sırada yer alan Çin, 15,2 milyon ton ve %52,90 lık bir oran ile dünya toplam mandarin üretiminin yarısından fazlasını gerçekleştirmiştir. Çin i sırasıyla İspanya (%7,67), Türkiye (%3,29), Brezilya (%3,27), Mısır (%3,20), Japonya (%3,12), İran (%2,92), Güney Kore (%2,38), Fas (%2,32) ve İtalya (%2,27) takip etmektedir. Dünya mandarin üretiminde ilk 10 sırada bulunan ülkelerin üretimi toplam mandarin üretiminin %83,33 üne tekabül etmektedir. Türkiye, uluslararası turunçgil pazarında önemli bir yere sahip olan Akdeniz havzası ülkeleri içerisinde ise İspanya nın ardında yer almaktadır (Çizelge 3) (FAO, 2015). Dünya toplam mandarin üretimi özellikle 1990 lı yılların başından itibaren ciddi bir yükseliş göstermektedir (Şekil 2). Söz konusu yükseliş, mandarinlerin uluslararası sofralık turunçgil pazarlarında tüketici eğilimlerine paralel olarak değer kazanması ile ilgilidir. Zira kolay soyulma özelliği tüketimi ve tüketimi gerçekleştiren kitle ile farklı yaş grupları üzerinde etkilidir. Gerçekten de mandarin dünyada en fazla kadın ve çocuklar tarafından tercih edilmekte ve tüketilmektedir. Tüketici istekleri doğrultusunda yapılan çeşit geliştirme çalışmalarının da mandarin üretim ve pazar değerlerine etkisi büyüktür. Çünkü yapılan çalışmalar ile turunçgil sezonunun neredeyse her döneminde hasat edilebilen ve dolayısı ile ticarete konu olan çeşit zenginliği mevcuttur. 10

Dünya mandarin pazarında önemli rol üstlenen ülkelerin üretim yapılarına bakıldığında, üretimin yarıdan fazlasını gerçekleştiren Çin in anavatan olmasından kaynaklanan bir çeşit zenginliğine sahip olduğu görmekteyiz. Buna rağmen hem ekolojik durumu hem de nüfus yoğunluğunu baz aldığımızda Çin in 2012 yılında ürettiği mandarinin sadece %6 dolayında bir kısmını ihracata konu ettiğini görmekteyiz. Her ne kadar durum böyle olsa da özellikle Çin de yürütülen Ar-Ge çalışmalarının dünya pazarlarına yön veren talepler doğrultusunda yeni çeşitlerin geliştirilmesine odaklandığı düşünüldüğünde uluslararası pazarlarda rekabetçi bir konuma yükselmesi olasılığı hayli yüksek görünmektedir. Aynı şekilde İspanya nın üretiminin ise neredeyse %90 ının ihracata konu olduğu görülmektedir (FAO, 2015). Gerçekten de İspanya özellikle mandarin konusunda gündemi belirleyici bir strateji izlemektedir. İspanya da yürütülmekte olan çeşit geliştirme çalışmalarının nerdeyse tamamı mandarin odaklı olup bilhassa orta-geç ve geççi niteliğe sahip çekirdeksiz mandarin çeşitlerine ağırlık verilmektedir. Hali hazırda son yıllarda üretime ve uluslararası ticarete konu İspanyol mandarin çeşitlerinin ağırlığı giderek artacağa benzemektedir. İspanya bu manada uluslararası eğilimleri doğru öngörülerle stratejik bir planlama çerçevesinde tarımsal ve ekonomik faydaya dönüştürme konusunda başarılı bir yol izlemesiyle örnek teşkil etmektedir. Şekil 2. Dünya Mandarin Üretimi 1960 2014 (FAO, 2015) Çizelge 3. Ülkeler İtibariyle Dünya Mandarin Üretimi (Ton) Sıra Ülkeler 2009 2010 2011 2012 2013 1 Çin 9.746.284 11.346.387 14.088.008 14.927.690 15.171.700 2 İspanya 2.000.149 2.196.890 2.117.119 1.872.400 2.198.900 3 Türkiye 846.390 858.699 872.251 874.832 942.226 4 Brezilya 1.094.429 1.122.009 1.004.727 959.672 937.819 5 Mısır 809.795 796.867 848.069 885.365 917.404 6 Japonya 1.003.000 786.000 928.200 846.300 895.900 7 İran 705.000 726.000 800.000 825.000 837.347 8 Güney Kore 752.837 614.786 680.507 692.186 682.801 9 Fas 353.000 472.834 753.030 877.111 664.127 10 İtalya 826.825 812.240 863.524 759.579 650.465 Toplam 22.497.667 24.073.926 27.473.504 27.983.469 28.678.214 Kaynak: http://faostat.fao.org/ (2015). 11

Fas ve İtalya dışında kalan büyük mandarin üreticisi ülkelerin yaptıkları üretimi ihracata konu edemedikleri görünmektedir. Bu hususun bazı ülkelerde ekolojik sebepler, bazı ülkelerde iç tüketimi karşılamak noktasındaki yetersizlik ve bazı ülkelerde de yerel üretim desenleri nedeniyle geliştiği söylenebilir. İtalya, son 20 yıllık süreçte turunçgil ticaretinde ciddi bir gerileme yaşamakta olduğundan söz konusu gerileme mandarinde de görünmektedir. İtalya, mandarin üretiminin sadece %15 gibi küçük bir bölümünü ihracata konu edebilmektedir. Yakın gelecekte herhangi bir sıçrama yapması öngörülmese de İtalya nın özellikle mandarin özelinde bir potansiyelinin olduğu gözden kaçırılmaması gereken bir husustur. Fas ise, toplam mandarin üretiminin %40 dolayında bir kısmını ihracata konu ederek Akdeniz havzası ülkeleri içerisinde İspanya ve Türkiye nin ardından üçüncü sırada yer almaktadır. Fas özellikle uluslararası piyasaların talepleriyle örtüşen çeşit geliştirme çalışmalarında İspanya nın izlediği stratejiyi benimsemiş ve yakın gelecekte mandarin pazarındaki ağırlığını arttırmaya yönelik faaliyetlerini sürdüreceği tahmin edilmektedir. Bütün bu bilgiler ışığında turunçgiller içerisinde, ilerleyen yıllarda üretim, Ar-Ge ve ticari anlamda en yüksek ve hararetli rekabet savaşlarının mandarin türünde yaşanacağını ileri sürmek yerinde bir öngörü olarak değerlendirilebilir. 2.1.3. Dünya Limon Üretimi Dünya toplam turunçgil üretimi içerisinde, limon ve laym üretimi 15,2 milyon ton ile %11,2 dolayında bir paya sahiptir. En büyük üretici ülkeler Hindistan (%16,61), Meksika (%14,08), Çin (%12,60), Arjantin (%8,57), Brezilya (%7,70), ABD (%5,45), Türkiye (%4,78), İspanya (%4,71), İran (%3,85) ve İtalya (%2,21) şeklinde sıralanmaktadır. Dünyanın ilk 10 limon ve laym üreticisi ülkenin toplam payı ise %80,56 ya tekabül etmektedir (FAO, 2015). Uluslararası istatistiklerin, limon ve laym üretiminin toplamı şeklinde tutuluyor olması sebebiyle sağlıklı bir değerlendirme yapılması sorun teşkil eder. Laymlar daha çok semitropik ve tropik bölgelerde limonun yetiştirilmediği yerlerde yetişir zira ekolojik istek anlamında limonlar yazları ılık ve nemli, kışları ise ılık yerleri isterler (Tuzcu, 1999). Hindistan, Meksika ve Brezilya semitropik ve tropik iklim kuşağında yer aldıklarından üretimlerinin hemen hemen tamamı laym türünden oluşmaktadır. Hindistan ve Brezilya nın söz konusu üretimlerinin uluslararası sofralık ürün ticaretine konu olmadığı görülmektedir. Meksika nın ise ağırlıklı üretiminin Meksika Laymı türünde ve bunun da %30 unun ihracata konu olduğu görülmektedir. Klasik manada limon üretim ve ticaretinde başlıca ülkeler; Arjantin, Türkiye ve İspanya dır. Limon üretimi bakımından elverişli ekolojilere sahip olan bu üç ülke içerisinde potansiyel ve avantajlar bakımından mevcut durumu en iyi ülke Türkiye dir. Çünkü ürün kalitesi gayet yüksek olan ülkemiz, sahip olduğu Kütdiken çeşidinin hem kalite hem de muhafaza ve yola dayanım bakımından dünyadaki limon çeşitleri ile kıyaslandığında eşi benzerinin olmaması sebebiyle ilerleyen yıllarda da uluslararası platformda ağırlığını arttırarak korumaya devam edecektir. 12

Dünyada turunçgil meyvelerinde artan çekirdeksizlik taleplerinin limon türünde de arzulanır hale geldiği, bazı küresel fidan şirketlerinin çekirdeksiz limon çeşitlerinin ticarete girişine yönelik hazırlık yaptığı günümüzde, Kütdiken çeşidinin bütün olumlu özelliklerine haiz çekirdeksiz çeşitlere sahip olan ülkemiz ve yakın gelecekte bu çeşitlerin üretime girmesiyle birlikte ihracatta da yankılar uyandıracak olması önemli bir noktadır. Çin de limon yetiştiriciliği konusunda araştırma çalışmalarının limon araştırma enstitülerinin bünyesinde yürütülmekte olduğu göz önüne alınırsa yakın gelecekte Çin in limon pazarlarında rekabetçi ülkeler sınıfına adım atacağı olasılığı da dikkat çekmektedir. İspanya limon üretimi özellikle Murcia bölgesinde yoğunlaşmış olup, su başta olmak üzere bir takım sorunları da beraberinde getirmektedir. İtalya da yıldan yıla bir gerilemenin yaşanıyor olması hali hazırda etkinliğinin düşük olduğu fikrine kapılmaya hizmet etse de mevcut potansiyelinin rekabetçi ülke olma noktasında hayli yüksek olduğu dikkatlerden kaçırılmamalıdır. Şekil 3. Dünya Limon ve Laym üretimi 1960 2014 (FAO, 2015) Çizelge 4. Ülkeler İtibariyle Dünya Limon ve Laym Üretimi (Ton) Sıra Ülkeler 2009 2010 2011 2012 2013 1 Hindistan 2.571.530 2.629.200 2.108.000 2.272.100 2.523.500 2 Meksika 1.987.453 1.891.403 2.147.740 2.070.797 2.138.737 3 Çin 3.673.300 2.040.500 1.776.080 1.942.570 1.914.880 4 Arjantin 1.425.529 1.113.375 1.756.351 1.456.069 1.301.902 5 Brezilya 899.821 1.020.741 1.126.736 1.208.275 1.169.370 6 A.B.D. 827.350 800.137 834.611 771.108 827.353 7 Türkiye 783.587 787.063 790.211 759.711 726.283 8 İspanya 558.180 717.906 736.198 685.200 715.300 9 İran 673.405 689.813 560.052 600.000 584.614 10 İtalya 544.532 522.377 483.088 346.325 336.195 Toplam 17.251.631 15.003.910 15.166.834 15.054.397 15.191.482 Kaynak: http://faostat.fao.org/ (2015). 13

2.1.4. Dünya Altıntop (Greyfurt) Üretimi Dünya toplam turunçgil üretimi içerisinde, altıntop (Şadok vb dâhil olmak üzere) üretimi 8,5 milyon ton ile % dolayında bir paya sahiptir. En büyük üretici ülkeler Çin (%44,98), ABD (%12,71), Vietnam (%5,20), Meksika (%5,03), Güney Afrika (%3,85), Tayland (%3,61), Hindistan (%3,38), Türkiye (%2,71), İsrail (%2,49) ve Arjantin (%2,41) şeklinde sıralanmaktadır. Dünyanın ilk 10 altıntop (Şadok vb dâhil olmak üzere) üreticisi ülkenin toplam payı ise %86,37 ya tekabül etmektedir (FAO, 2015). Dünya altıntop (Şadok vb dâhil olmak üzere) üretimi miktarında 2000 li yılların başlarından itibaren ciddi bir sıçrama yaşanmakta olup bu durum dikkat çekici bir husus olarak değerlendirilmektedir (Şekil 4). Söz konusu sıçramanın altıntop ve benzerlerinin üreticisi olmayan ülkelerin de üretim faaliyetine girişmesi ve turunçgillerin anavatanında yer alan ülkelerin doğal popülâsyonlarında bulunan şadok vb. turunçgilleri üretim istatistiklerine yansıtmalarından kaynaklanıyor olabilir. Dünyanın altıntop (Şadok vb dâhil olmak üzere) üreticisi ülkeler arasında birinci sırada yer alan Çin, söz konusu üretim değerine yeni altıntop ve benzerlerinden oluşan yeni plantasyonların yanı sıra doğal popülâsyondan elde edilen üretimi de ticarete konu edilebilir hale getirerek ulaşmıştır. İlk on üretimi arasında yer alan Vietnam, Tayland ve Hindistan gibi ülkeleri de bu çerçevede değerlendirmek mümkündür. Turunçgillerin anavatanı dışında kalan üretici ülkelerde elde edilen istatistiklerin ağırlıklı kısmı ise bilinen manada altıntop türünden oluşmaktadır. Altıntop turunçgiller içerisinde sıcaklık toplamı en yüksek tür olarak öne çıkmaktadır. Bu da kaliteli bir üretim için en belirleyici özelliğin ekolojik faktörler olduğunu ortaya koymaktadır. Sıcaklık toplamının karşılanamadığı yerlerde yetiştirilen altıntop meyvelerinde acılık ve ekşilik baskın olarak görülmektedir. Acılık ve ekşilik dünyada ticarete konu olan altıntoplarda arzu edilen bir özellik değildir. Bu anlamda kaliteli olarak nitelendirilemeyen altıntop meyvelerinin sadece uluslararası ticarette oluşan zamansal arz boşluğu durumunda pazarlarda yer bulabildiği de bilinmektedir. Sıcaklık toplamı isteği kavram olarak meyvenin ilk oluşumundan hasada kadar geçen süreçte 12,8 C nin üzerindeki sıcaklıkların toplamını ifade etmektedir. Altıntop çeşitleri için sıcaklık toplamı isteği 2400 3770 derece arasındadır. Anılan değerlere ulaşılması semitropik ve tropik yetiştiricilik bölgelerinde mümkün görünmektedir (Tuzcu, 1999). Büyük üretici ülkeler sıralamasında ikinci sırada yer alan ABD de özellikle Florida ve Teksas eyaletlerinde altıntop üretiminin yoğunlaştığı bilinmektedir. Florida ve Teksas daha tropikal ekolojik koşullara sahip yöreler olduğundan altıntop üretimi bu bölgelerde gerçekleştirilmektedir. Özellikle meyve eti renkli altıntop çeşitlerinin tüketim reflekslerine paralel olarak üretimde ağır bastığı da dikkat çeken bir husustur. Fakat 2000 li yılların başlarında tıp alanında yapılan bazı çalışmalar, kimi hastalıklara karşı kullanılan ilaçlarla birlikte altıntop tüketildiği takdirde sonu ölümlere varan etkileşimlerin var olduğunu ortaya koymuştur. Özellikle ABD de bu bilginin kamuya yansıması sonrası altıntop pazarı keskin bir düşüş yaşamış ve hatta üretim alan ve miktarlarında ciddi azalmaların yaşandığı gözlenmiştir. Bu etkileşimin altıntop meyvesinde mevcut olan Furanokumarin maddesi sebebiyle gerçekleştiği tespit edilmiştir. 14

Söz konusu olumsuzluğa karşı Florida Üniversitesi tarafından Furanokumarin içeriği neredeyse hiç olmayan bir altıntop çeşidinin geliştirildiği ve bundan sonraki yıllarda ABD altıntop üretiminin bu çeşide yöneleceği öngörülmektedir. Meksika altıntop üretimi ise doğrudan tropik kuşakta yer alması sebebiyle yoğun olarak yürütülen ve ağırlıklı olarak ABD pazarına yönelik karakteri ile dikkat çekmektedir. Şekil 4. Dünya toplam altıntop üretimi 1960 2014 (FAO, 2015) Güney Afrika güney yarımkürede olması ve özellikle AB ülkelerine yoğunlaşan ihracatında pazar istekleri doğrultusunda ekolojik olarak uygun yörelerde altıntop üretimi yapmaktadır. Ağırlıklı olarak meyve eti renkli altıntop çeşitlerinin üretim alanlarında yer aldığı görülmektedir. Dünya Turunçgil ticaretinde başat rol oynayan Akdeniz havzası ülkelerinden sadece Türkiye ve İsrail in ilk on altıntop üreticisi ülkeler arasında yer aldığı görülmektedir. Sıcaklık toplamı isteği bakımından Akdeniz havzasının birçok yerinde bu isteği karşılayacak ekolojik şartlar oldukça sınırlıdır. Türkiye de bu sıcaklık toplamı değerleri yıldan yıla değişim göstermekle birlikte yaklaşık olarak 2200 (Karadeniz-Rize) ile 2500 (Akdeniz Bölgesi) dereceler arasında seyretmektedir. Bu sebeple ülkemizde yetiştirilen altıntoplar uluslararası ticaretin öngördüğü yeterli kaliteye ulaşamamaktadır. Her ne kadar ülkemiz altıntopta ihracat kabiliyeti ve başarısı gösteriyor olsa da altıntopun bitkisel gereksinimleri ve sahip olduğumuz ekolojik şartlar göz önüne alındığında; sıcaklık toplamı yüksek olan çeşitlerle kurulu mevcut üretim alanlarının daha fazla artırılmaması yönünde tedbirler alınmalıdır. Aksi takdirde ciddi ticari risklerin üreticileri zor duruma düşüreceği aşikârdır. TÜBİTAK tarafından desteklenen Turunçgil Çeşit Geliştirme projesi kapsamında sıcaklık toplamı isteği düşük meyve eti renkli altıntop çeşitlerinin elde edilmesine yönelik çalışmalar halen devam etmektedir. Amaca ulaşıldığı takdirde uluslararası ticarette altıntop üretim ve pazarlaması anlamında daha rekabetçi bir konuma yükselebilmek söz konusu olabilecektir. İsrail, altıntop için gerekli sıcaklık toplamı isteğini nispeten karşılayabilen bir ekoloji olmasının yanı sıra geliştirdiği Oroblanco ve Sweetie gibi sıcaklık toplamı isteği düşük melez çeşitlerle de üretim yapmaktadır. 15

Çizelge 5. Ülkeler İtibariyle Dünya Altıntop (Şadok vb dâhil olmak üzere) Üretimi (Ton) Sıra Ülkeler 2009 2010 2011 2012 2013 1 Çin 2.768.306 2.884.820 3.289.659 3.454.729 3.802.324 2 A.B.D. 1.182.970 1.123.095 1.146.683 1.045.985 1.074.108 3 Vietnam 381.458 400.126 424.288 437.436 439.602 4 Meksika 431.670 400.934 397.267 415.471 425.433 5 Güney Afrika 406.628 343.055 415.545 304.559 325.746 6 Tayland 305.500 294.949 305.000 300.000 305.000 7 Hindistan 216.000 260.600 196.000 322.500 285.300 8 Türkiye 190.973 213.768 218.988 226.738 228.799 9 İsrail 249.414 204.408 183.682 246.618 210.681 10 Arjantin 237.479 188.820 172.382 132.196 203.943 Toplam 7.483.671 7.533.359 7.906.138 8.083.622 8.453.446 Kaynak: http://faostat.fao.org/ (2015). 2.2. Türkiye de Turunçgil Üretimi Türkiye turunçgil üretiminin %47 si portakal, %28 i mandarin, %19 u limon ve %6 sı altıntoptur (Çizelge 6). Türkiye, yıllık yaklaşık 3,8 milyon ton turunçgil üretimi ile dünya da 9. sıradadır. Türkiye de, turunçgil üretiminin neredeyse tamamının sağlandığı yöreler Ege ve Akdeniz bölgeleridir. Adana, Mersin, Hatay ve Osmaniye illerinin yer aldığı Doğu Akdeniz alt bölgesinde toplam Türkiye turunçgil üretiminin %68 i, Batı Akdeniz alt bölgesinde %7 ve Ege bölgesinde ise %7 si gerçekleştirilmektedir. Türkiye toplam turunçgil üretiminin en önemli kısmını oluşturan Doğu Akdeniz alt bölgesinde yine Türkiye toplam portakal üretiminin %56 sı, Türkiye toplam mandarin üretiminin %75 i, Türkiye toplam limon üretiminin %81 i ve Türkiye toplam altıntop üretiminin %96 sı gerçekleştirilmektedir. Ülkemizde yaklaşık olarak 130.497 ha alanda turunçgil yetiştiriciliği gerçekleştirilmektedir (TÜİK, 2015). Ülkemizde turunçgil üretimi ve alanı son 50 yılda ciddi bir artış göstermiştir. Tarımsal gelişmelerin doğal bir yansıması olarak, Turunçgil tarımında da olumlu gelişmeler yaşanmış, ekolojik avantajların ve sahip olunan potansiyelin hızla gün yüzüne çıkışının hikâyesi yazılmıştır. Ülkemizin bulunduğu Anadolu, tarihin en eski çağlarından bu yana pek çok insani, siyasi ve ticari hareketin kavşak noktası olmuştur. Bu bağlamda turunçgillerin anavatan bölgelerinden dünyaya yayılış hikâyesine bakıldığında, çok eski zamanlardan beri Anadolu nun, bazı turunçgil türlerine ev sahipliği yapmakta olduğunu bilmekteyiz. 16

Türkiye Turunçgil üretiminde Doğu Akdeniz alt bölgesinin hem üretim hem de ihracat bakımından lokomotif konumunda olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Türk turunçgilinin sektörleşmesinin de çıkış noktası Doğu Akdeniz alt bölgesidir. Bu noktadan bakıldığında ileriye dönük sektörel planlama çalışmalarında bu bölgenin baz alınması ülkemiz geleceği bakımından daha sağlıklı sonuçlar alınması bakımından yararlı olacaktır. Bu husus aynı zamanda ekolojik şartların bir dayatması olarak görülmelidir. Çizelge 6. Türkiye Turunçgil Üretim Miktarları, 2000 2014 Türler Altıntop Portakal Mandarin Limon Yıl (Greyfurt) Ağaç Ağaç Üretim Ağaç sayısı Üretim Ağaç sayısı Üretim sayısı Üretim sayısı (.000Ton) (.000) (.000Ton) (.000) (.000Ton) (.000Ton) (.000) (.000) 2000 1.070 11.680 560 8.370 460 5.335 130 873 2001 1.250 11.800 580 8.580 510 5.365 135 890 2002 1.250 11.770 590 8.700 525 5.575 125 915 2003 1.250 12.200 550 9.400 550 5.750 135 965 2004 1.300 12.400 670 9.100 600 5.900 135 972 2005 1.445 12.071 715 9.230 600 6.000 150 985 2006 1.536 12.275 791 9.456 710 6.229 180 1.016 2007 143 12.221 744 8.936 652 6.246 163 1.015 2008 1.427 13.044 756 8.977 672 6.268 168 1.020 2009 1.690 13.394 846 9.232 784 6.336 191 1.029 2010 1.711 13.418 859 9.488 787 6.276 214 1.146 2011 1.730 12.948 872 9.691 790 6.245 219 1.190 2012 1.661 13.270 875 9.829 710 6.387 227 1.291 2013 1.781 13.523 942 10.153 726 6.479 229 1.302 2014 1.780 13.862 1.047 10.757 725 6.644 230 1.314 Kaynak: www.tuik.gov.tr (2015) Ülkemiz turunçgil tarımı için ideal bir iklime sahip bölgelere sahiptir. Böyle olmasına rağmen soğuk subtropik karakterinin yanı sıra yetiştiricilik bölgelerinin hemen hemen en sınır noktasında olması sebebiyle bazı yıllarda şiddetli soğukların yaşandığı kışlar sebebi ile ciddi ürün ve ağaç kayıpları yaşanmaktadır. Örneğin; 1985, 1997 ve 2007 yıllarına ait, özellikle portakal, limon ve mandarin üretim değerlerinde çok keskin düşüşler ve takip eden yıllarda tekrar bir sıçrama görülmektedir. Belirtilen yıllarda turunçgil alanlarının bulunduğu yörelerde (bilhassa Doğu Akdeniz alt bölgesinde) çok şiddetli soğukların hatta don olaylarının yaşandığı kışlar söz konusudur. Böyle yıllarda büyük kayıplar meydana geldiği için, sürdürülebilirlik anlamında tür ve çeşit planlamalarının yeniden gözden geçirilmesi, teknik ve ekolojik manada üretim desenini daha sağlıklı hale getirecek tedbirlerin alınması önem arzetmektedir. 17

Şekil 5. Türler Bazında Türkiye Turunçgil Üretimi 1960 2014 (FAO, 2015) Şekil 6. Türler Bazın da Türkiye Turunçgil Üretim Alanları 1960 2014 (FAO, 2015) Tür bazında Türkiye turunçgil üretimi incelendiğinde genel olarak ticarete konu olan başlıca dört türde de hasat sezonunun eylül-ocak aylarında bir yoğunlaşma yaşadığı bilinmektedir. Bu durum, çeşit yelpazemizin kısıtlı ve herhangi bir planlamaya dayanmayan yapıda olmasının bir sonucu olarak düşünülmelidir. Uluslararası ticarette sağlanan başarılar mevcut üretim yapısındaki sorunlarında çözüldüğü anlamına gelmemektedir. 18

2.2.1. Türkiye de Portakal Üretimi Türkiye portakal üretimi büyük çoğunlukla orta mevsim göbekli portakal çeşitlerinden oluşmakta, bir miktar da geççi normal portakal çeşitleri bulunmaktadır. Dünyadaki eğilimlere bakıldığında portakal üretiminin daha geniş bir zamana yayılan hasat periyoduna sahip olması gerekmektedir. Dünyada portakal ticaretinin daralma eğiliminde olduğu günümüzde portakal arzı ve pazarlamasında ciddi sorunlar yaşama olasılığı yüksek görünmektedir. Mevcut durumumuzla olası sorunların ülkemiz üreticileri için daha şiddetli gerçekleşeceğini ileri sürmek yersiz bir önerme olmayacaktır. Zira yaklaşık olarak portakal üretimimizin %60 ı kasım sonu ile ocak ayı ortalarına sıkışan bir manzara sergilemektedir. Dolayısı ile portakal üretimimizin sağlıklı bir yapıya erişmesi, ürün arzının, aktif ticaretin yaşandığı eylül ve mayıs ayları arasına dağılacak şekilde yeniden şekillenmesi büyük önem arzetmektedir. Yurt dışında geliştirilen bazı yeni portakal çeşitlerinin klasik hasat periyodu dışında da ürün arzı yaratmak adına üreticiler tarafından yeni bahçe tesisi kapsamında ülkemizde yükseliş eğiliminde olduğu gözlenmektedir. Bu durum 2010 yılı sonrası portakal üretim alanlarında nerdeyse %25 dolayında gerçekleşen artış ile de somutlaşmıştır (Şekil 6). Fakat bu noktada bir takım sorunlarda farklı dezavantajları gündeme getirmektedir. Farklı ülkelerde geliştirilen çeşitlerin ülkemiz ekolojisine adaptasyon geliştirme kabiliyetleri çoğu defa sınırlı kalmakta, verim ve ekonomiklik açısından yetersiz bulunmaktadır. Ayrıca özellikle geççi karakterli çeşitlerin zaman olarak yüksek fiyatlarla ticarete konu olmalarına rağmen, rekolte ve verimlilik bakımından çok büyük sıkıntılara sahip olduğu da dünyanın farklı ülkelerinde tecrübe edilmiştir. 2.2.2. Türkiye de Mandarin Üretim Mandarin üretimimiz ağırlıklı olarak Satsuma grubu çeşitlerle gerçekleşmekte bu da özellikle eylül-kasım ayları arasında yoğun bir ihracatın gerçekleşmesine sebep olmaktadır. Orta mevsim tabir edilen kasım-ocak ayları arasında Nova, Klemantin ve Robinson gibi çeşitlerin varlığı, sezonun başında yakalanan ticari ritmi koruyor gibi görünse de dünya pazarlarının yükselen tüketici isteklerini karşılamak noktasında yetersiz kalmaktadır. Uluslararası mandarin ticaretinde yüksek getirinin sağlanabildiği ocak ayı sonrası döneme hitap edecek bir üretimimiz son 5 yıla kadar çok az iken geççi ve uluslararası pazarlarda talebi gayet yüksek olan W. Murcott çeşidi ile kurulan yeni bahçeler, üretim ve ihracat sezonunu uzatıcı bir etki göstermiştir. Buraya kadar anılanlar her ne kadar olumlu gelişmeler olarak kabul edilse de halen mevcut mandarin üretim yapımız, dünya çapında tüketicilerin özellikle istediği çekirdeksizlik niteliğine haiz değildir. Özellikle mandarinde uluslararası piyasalarda çekirdeksizlik, en önde gelen tüketici talebidir. Mandarin üretiminde ve ihracatında sürdürülebilir bir rekabetçi ülke olabilmemiz için sezonun 7 8 ayına yayılabilen ve çekirdeksizlik özelliğine sahip çeşitlerle üretim yapılması zorunluluğu vardır. Ekolojik anlamda soğuk riskinin minimum olduğu bölgelerin geççi mandarin yetiştiriciliğine yönlendirilmesi yerinde bir hamle olacaktır. 19

2.2.3. Türkiye de Limon Üretimi Ülkemizin limon üretimi, portakal ve mandarine kıyasla ticari anlamda daha uzun bir periyodu kapsamaktadır. Bunda en büyük kozumuz ağırlıklı olarak üretilen Kütdiken çeşidinin sahip olduğu üstün kalite ve yaklaşık 9 aya varan muhafaza edilebilme özelliğidir. Ayrıca yeni geliştirilen çekirdeksiz limon çeşitlerinin uluslararası anlamda vaad ettiği yüksek potansiyel de ülkemiz limonculuğunun kırılgan yapısını daha güvenli bir yapıya dönüştürme olasılığını kuvvetlendirmektedir. Limonda erkencilik son 10 yılda daha da önem kazanmış bir husustur. Bu önemin bir neticesi olarak İnterdonato çeşidi ile yapılan üretime ilave olarak Meyer çeşidi ile üretim ciddi bir yükseliş göstermektedir. Mevcutların ötesinde daha da erken hasat edilebilecek çeşitlerin üretime girmesi limon tarımını daha iyi noktalara taşımak hususunda hayati öneme haiz görülebilir. Üretimde verimin daha yukarılara taşınması limon çerçevesinde gelişen üretim ve pazarlama ağının daha sürdürülebilir bir yapıya dönüşmesinin kilidi konumundadır. Bu anlamda Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, NTG ve TÜBİTAK tarafından desteklenen projeler kapsamında alternatif ve yeni çeşit geliştirme çalışmaları sürdürülmektedir. 2.2.4. Türkiye de Altıntop (Greyfurt) Üretimi Türkiye altıntop üretiminin büyük bir bölümü renkli altıntop çeşitleri ile gerçekleştirilmektedir. Fakat ülkemiz ekolojisinin, altıntopun ihtiyacı olan sıcaklık toplamını karşılayamaması sebebiyle, uluslararası pazarlarda kabul görmüş olan kalite parametrelerine ulaşamaması, acı ve ekşi bir meyve oluşumu söz konusudur. Bu sebepten her ne kadar ihracatı yapılıyor olsa da Türk altıntopunun iklim kaynaklı kalite düşüklüğü sebebiyle rekabetçi bir hüviyete bürünmesi zor görünmektedir. GTHB ve TÜBİTAK tarafından desteklenen projeler kapsamında sıcaklık toplamı isteği düşük ve meyve eti renkli yeni altıntop çeşitlerinin geliştirme çalışmaları sürmektedir. Türkiye turunçgil alanlarının büyük çoğunluğu turunç anacı ile kurulmuş bahçelerden oluşmaktadır. Henüz epidemi yapmış olmasa da Tristeza virüs hastalığının bulaşma riskine karşı alternatif anaçlarla özellikle mandarin ve portakalda bahçe kuruluşunun öneminin kavranılması hayatidir. Yine ismine doğru çeşit kullanımı ve turunçgil fidancılık sektörünün kontrol altına alınması, ilerleyen yıllarda gerçekleşmesi ümit edilen sıçramaların sağlıklı bir zeminde gerçekleşmesi bakımından göz ardı edilemez. Sahip olduğumuz ekolojik ve ticari potansiyelimizin daha iyi kullanıldığında, atılacak planlı ve sağlıklı adımlarla hem üretim hem de ihracat alanında dünya turunçgil sektörüne yön veren bir ülke olmamız olasıdır. Bütün bunlara ek olarak turunçgil ürünlerinin tüketiminin arttırılmasına yönelik çalışmaların da göz ardı edilmemesi gerekmektedir. 20

3 DÜNYADA VE TÜRKİYE DE TURUNÇGİL DIŞ TİCARETİ Çizelge 7 de görüleceği üzere, 2014 yılında 3,8 milyar $ değerinde, 4,0 milyon ton turunçgil dışsatımı ile İspanya ilk sırada yer almaktadır. Türkiye ise 933 milyon $ dış satım ve 1.564.197 ton turunçgil dış satım ile 5. sırada yer almaktadır (Çizelge 7). Turunçgil üretiminde önemli ülkelerden biri olan Brezilya nın ilk 10 dışsatım ülkeler listesinde olmamasının nedeni üretimlerinin önemli bir kısmını meyve suyu özellikle de portakal suyu olarak değerlendirmesidir (USDA, 2014). Dikkat çeken diğer bir ülke olan Hollanda net dışalımcı pozisyonunda ve re-export değerleriyle listede yer almaktadır. Bununla birlikte Çin in turunçgil dışsatımında yıllar itibariyle önemli artışlar görülmekte olup, demiryolu ağını geliştirmesi nedeniyle Türkiye nin önemli turunçgil pazarı olan Rusya Federasyonu na ihracatını artıracağı öngörülmektedir. Çizelge 7. Ülkeler İtibariyle Dünya Turunçgil Dışsatım Değer ve Miktarları 2012 2013 2014 Ülkeler Değer (.000 $) Miktar (Ton) Değer (.000 $) Miktar (Ton) Değer (.000 $) Kaynak: http://www.intracen.org/ (2014). Miktar (Ton) 1 İspanya 3.494.619 3.906.772 3.848.868 3.973.889 3.820.320 3.881.950 2 Çin 971.902 1.082.217 1.155.959 1.041.421 1.170.204 979.904 3 A.B.D. 1.039.474 1.076.651 1.080.302 1.053.820 1.005.180 841.506 4 Güney Afrika 901.874 1.564.914 972.914 1.748.830 1.073.762 1.740.225 5 Türkiye 898.312 1.267.310 932.903 1.361.176 933.186 1.564.197 6 Holland a 676.310 566.963 688.563 531.747 672.856 513.656 7 Mısır 489.906 647.394 533.303 1.228.707 475.261 1.190.949 8 Fas 358.725 500.349 414.893 533.061 372.832 520.326 9 Arjantin 313.778 454.628 335.706 451.598 264.186 316.126 1 0 Meksika 285.748 667.174 296.446 580.477 402.752 589.558 Diğerleri 2.475.659 3.161.171 2.601.145 3.066.958 2.742.200 3.379.430 Toplam 11.906.307 14.895.543 12.861.002 15.571.684 12.902.739 15.517.827 2014 yılında toplam turunçgil dışsatımımız yaklaşık olarak 933 milyon $ seviyesindedir. Portakal ve altıntop türlerinde bir önceki yıla göre hem miktar hem de değer ($) olarak azalma gözlenirken mandarin ve limon türlerinde ise artış görülmektedir (AKİB, 2014). Türler bazında mandarin 369 milyon $ ile ilk sırada yer almaktadır. Mandarin dışsatımını sırasıyla 286 milyon $ ile limon, 190 milyon $ ile portakal ve 96 milyon $ ile altıntop dışsatımları takip etmiştir (Çizelge 8). 21