ÖZET Yüksek Lisans Tezi TOKAT YÖRESİNDE YETİŞTİRİLEN KARAYAKA KOYUNLARINDA YAPAĞI VERİMİ VE BAZI FİZİKSEL YAPAĞI ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ Selim GÜRGEN Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Danışman : Doç. Dr. Zafer ULUTAŞ Bu araştırma Karayaka koyunlarında yapağı verimi ve bazı yapağı fiziksel özelliklerini tespit etmek amacıyla yapılmıştır. Deneme materyali 2, 3, 4 ve 5 yaşlı koyunlardan oluşan 90 baş Karayaka koyunundan kırkım mevsiminde yapağı örnekleri alınarak yapılmıştır Kirli yapağı verimi ve yapağı özelliklerinden randıman, incelik, elyaf uzunluğu, lüle uzunluğu, yapağı kıl tip ve oranları (gerçek elyaf, medullalı elyaf, heterotip elyaf, kemp elyaf) kıl da mutlak mukavemet, elastikiyet, sortiman, rezilyans (1 ve 5 dakikalık), ondülasyon sırasıyla 3,17±0,18 kg, %65,436±0,78, 46,19±1,34 mikron, 17,27±0,49 cm, 21,77 ±0,36 cm, %41,50±1,0, %11,46±0,5, %34,66±0,7, %12,37±0,4, 12,28±0,34 gr, % 25,01±0,77, (46 S) E, %80,88±0,84, %86,80±0,86, 38,76±0,96 deg/mm olarak tespit edilmiştir. 2008, 47 sayfa Anahtar kelimeler: Koyun, Karayaka, Yapağı Özelikleri i
ABSTRACT Master Thesis Determination of Wool Production and Some Phyisical Wool Characteristics in Karayaka Sheep Raised in Tokat Province Selim GÜRGEN Gaziosmanpasa University Graduate School of Natural and Applied Science Department of Animal Science Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Zafer ULUTAŞ This study was carried out to determine wool yield and some wool characteristic of Karayaka sheep. Wool samples were taken from 2, 3, 4 and 5 years old 90 Karayaka sheep on shearing season. Some of the fleece traits; the weight of greasy fleece, fleece ratio, fineness, the real fiber length, staple length, real fibre ratio, medullated fibre ratio, heterotype fibre ratio, kemp fibre ratio, breaking strength, elasticity, quality number, resilience on 1 minute, resilience on 5 minute, ondulation, 3,17±0,18 kg, 65,436±0,789 %, 46,19±1,342 mikron, 17,27 ±0,492 cm, 21,777 ±0,364 cm, 41,50±1,0 %, 11,46±0,5 %, 34,.66±0,7 %, 12,37±0,4 %, 12,28±0,349 gr, 25,01±0,774 %, (46 S) E, 80,88±0,842 %, 86,80±0,860 %, 38,76±0,96 deg/mm respectively. 2008, 47 page Key words: Sheep, Karayaka, Wool Characteristics
1 1.GİRİŞ Hayvan yetiştiriciliği içerisinde koyun yetiştiriciliği önemli bir yere sahiptir. Koyun, ağız yapısının anatomik özelliği nedeniyle fakir meraları ve anızları çiftlik hayvanları içerisinde en iyi şekilde değerlendirerek bunları insan yaşamı için gerekli olan et, süt, yapağı gibi ekonomik değere sahip ürünlere çevirir. Türkiye de bazı bölgeler hem doğal koşullar hem de kırsal kesimde yaşayan ailelerin tüketim alışkanlıkları koyun yetiştiriciliği için uygun bir ortam oluşturmaktadır. Ayrıca her bölgede yoğunlukla yetiştirilen koyun ırkları tarihsel geçmiş, bölge özellikleri ve kültürel alışkanlıklara bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Türkiye nin koyun varlığı ve bölgeler itibari ile hayvan ırkları Çizelge 1.1 de verilmiştir. Koyun varlığının yaklaşık %97,03 ü düşük verimli yerli ırklardan %2,98 i merinos ırkından oluşmaktadır. Çizelge 1.1. Türkiye de bölgelere ve ırklara göre koyun populasyonu dağılımı (Anonim 2007) Koyunun Irkı Sayısı % Yetiştirme Bölgesi Yağlı Kuyruklu Irklar; Akkaraman 12 950 000 44 Orta Anadolu Morkaraman 6 475 000 22 Doğu Anadolu Dağlıç 3 533 000 12 Orta ve Batı Anadolu İvesi 1 177 000 4 Güney doğu Anadolu İnce ve Uzun Kuyruklu Irklar; Kıvırcık 1 776 000 6 Ege ve Marmara Karayaka 883 000 3 Karadeniz Sakız 65 000 - Ege Türk Merinosu 875 000 3 Marmara, Orta Anadolu Diğerleri 1 711 000 6 Değişik Bölgeler TOPLAM 29 445 000 100.
2 Türkiye yerli koyun ırklarında verim özelliklerinin düzeyleri ırklara göre değişmekle beraber genellikle düşük düzeydedir. Genel olarak yerli ırklarımızda gözlenen verim düşüklüğünün ana nedeni mevcut populasyonun büyük oranda ıslah edilmemiş olması ise de bunun yanında mevcut kaynakların iyi kullanılamaması da doğan kayıplarda önemli bir yer tutar. Özellikle uygulanmakta olan bakım besleme ve yönetim biçimleri mevcut genetik kapasiteden yeterince yararlanılamamasına neden olmaktadır. Türkiye de üretilen toplam 454 000 ton kırmızı et ve 9 500 000 ton süt üretiminin sırasıyla %22 si ve %8 i koyunlardan elde edilmektedir. Koyunlardan et üretimi ve süt üretiminden sonra 3. sırada gelir getiren ürün yapağı olup yapağının toplam gelir içerisindeki payı %10 15 arasındadır. Çizelge 1.2 de Türkiye de yıllar itibariyle kırkılan koyun-keçi sayısı ve bu hayvanlardan elde edilen yapağı miktarı verilmiştir. Çizelge 1.2. Türkiye de yıllar itibariyle kırkılan koyun-keçi ve elde edilen yapağı miktarı (Anonim, 2005) Yıllar Kırkılan Koyun Sayısı (baş) Yün Miktarı (ton) Kırkılan(Merin os) Sayısı (baş) Yün Miktarı (ton) Kıl ve Tiftik Keçisi (baş) Yün Miktarı (ton) 2000 27 719 000 40 706 773 000 2 435 5 196 812 3 118 2001 26 213 000 38 533 759 000 2 376 5 124 428 3 084 2002 24 473 826 36 043 699 880 2 201 4 893 108 2 907 2003 24 689 169 44 124 742 370 2 333 4 791 388 3 074 2004 24 438 459 43 558 762 696 2 414 4 719 879 3 019 2005 24 551 972 43 801 752 353 2 374 4 612 245 2 956 Çizelge 1.2 incelendiğinde 2005 yılı istatistiklerine göre koyunlardan 46 175 ton, keçilerden 302 ton yapağı elde edilmiştir. Ülkemizde yerli koyun ırklarında hayvan başına yapağı verimi ortalama 1,79 kg, merinoslarda ise 3,16 kg dır (Anonim, 2005).
3 Yerli koyun ırklarımızdan yapağı verimi en yüksek olan ırk Karayaka koyunudur. Karayaka koyunu Sinop tan Trabzon a kadar olan kıyı şeridi ile Tokat, Amasya illeri ile bu illerin çevresinde yoğunlukta yetiştirilir. Türkiye koyun varlığının % 3 ünü oluşturan bu ırk (Çizelge 1.1) ince kuyruklu, kombine verimli koyun ırkıdır. Karayaka koyunları her ne kadar kombine verimli ırklar içerisinde değerlendirilse de bilhassa et verim yönü için yetiştirilir. Etinin kaliteli olması nedeniyle iyi fiyata satılmakta ve tüketilmektedir (Özcan, 1990). Ayrıca, Karayaka koyunu yerli ırklarımız içerisin de en kaba yapağıya sahip olan ırkımızdır. Karayaka koyununun yapağısı Merinos yapağısından sonra en çok tercih edilmesine karşın dokuma sanayinin ihtiyacı doğrultusunda yapağı kalitesi düşüktür yapağı düz ve uzundur. Ondülasyon yok denecek kadar azdır hatta çok zor fark edilir. Medulasyon tüm kıllarda görülmekte olup, yalnız tek sıralı değil iki ve üç sıralılara da çok rastlanır. Bu tip kıllardan oluşan yapağıda keçeleşme ve yığılma olmadığından, Karayaka yapağısı yatak ve yorgan iç malzemesini oluşturmakta kullanılır. Yatakta deformasyon olmaması, yaylanma ve esneme özelliğinin iyi olmasından dolayı halk tarafından çok tercih edilmemektedir. Bu yönde talebin fazlalığından dolayı fiyat diğer koyun yapağılarına göre bu bölgede oldukça yüksektir (Sarı, 1982). Bu çalışmada, Tokat ilinde yetiştirilen ve Türkiye yapağı üretiminin yaklaşık %2 sini oluşturan Karayaka koyununun ıslah etmek için TÜBİTAK tarafından desteklenen Karayaka koyunlarının üreme performansının artırılması, et kalitesinin iyileştirilmesi isimli proje kapsamında alınan Karayaka koyunlarının kirli yapağı verimi, randımanı ve bazı fiziksel yapağı özelliklerinden incelik, uzunluk, gerçek uzunluk, kıl tip oranları, elastikiyet, mukavemet, ondülasyon, ve sortimanın belirlenmesi amaçlanmaktadır. Elde edilecek bilgiler, proje süresince ve proje sonunda yapılacak olan diğer çalışmalar ile kıyaslanarak, proje başlangıcından sonuna kadar yapağı verimi ve kalitesinde nasıl bir değişiklik olduğunu belirleme açısından da faydalı olacaktır.
4 2. LİTERATÜR ÖZETLERİ Koyunlardan elde edilen yapağı; kırkım esnasında gömlek halinde elde edilen kıllar ve onların oluşturduğu lüleler topluluğudur. Yapağının yıkanıp, temizlenmiş haline yün, taranarak iplik yapımına hazır duruma getirilmiş şekline ise tops adı verilmektedir. Tekstil ve dokuma endüstrisinde kullanılan yapağılar ince, yarı ince ve kaba karışık olarak sınıflandırılmaktadır. İnce yapağılar Merinos tipi yapağılar olarak da adlandırılmaktadır. Bu tip yapağılardan, ince ve kaliteli kumaşlar yapılır. Yan-ince yapağılar spor kumaşların yapımında ya kendi başlarına ya da sentetik liflerle karıştırılarak kullanılırlar. Kaba-karışık yapağılardan ise, halı, kilim, battaniye, çorap gibi cisimler yapılır (Arık ve Eliçin, 1988). Nitekim yapağının sahip olduğu çeşitli özellikler ve kolay elde edilmeyen bir madde olması, kapsadığı sosyal değerin yanı sıra ekonomik değerini de beraberinde getirmektedir Türkiye de yerli koyunlarımızla ile ilgili yapağı verimi ve kalitesine yönelik birçok araştırma yapılmıştır. Ancak son yıllarda tekstil ve dokuma endüstrisinde suni elyaf kullanılmasının artması yapağıya verilen önemin azalmasına neden olmaktadır. Son yıllarda kaba- karışık yapağının halı sanayinde aranır olması, doğal yünden yapılan ürünlerin daha sağlıklı ve kullanışlı olması nedeniyle yapağı özelliklerinin belirlenmesi için yapılan araştırmalar gün geçtikçe artmaktadır. Yapılan araştırmalardan bazılarına ait bilgiler aşağıda özet halinde verilmiştir. Yarkın (1958) ın 22 baş Dağlıç koyunu yapağısı üzerinde yaptığı sortiman tayininde en çok rastlanan sortiman D (46'S-48'S)'dir. Aynı araştırmada ortalama incelik 28,47±0,15 mikron, %4,24 devamlı medullalı, %3,31 kesikli medullalı elyaf saptanmıştır. Kirli yapağı ağırlığı dişi toklularda ortalama 1,89±0,02 kg dişi şişeklerde 2,41±0,10 kg, ergin dişilerde 2,37±0,03 kg ve ergin koçlarda ise ortalama 2,99±0,07 kg olarak bulunmuştur. Sandıkçıoğlu (1960) nun Merinos x Akkaraman melezleri üzerinde yapmış olduğu bir araştırma sonucunda, elde ettiği yapağıya ait özellikler Çizelge 2.1'de verilmiştir.
5 Çizelge 2.1. Merinos ve Akkaraman melezlerinde bazı yapağı özellikleri (Sandıkçıoğlu 1960) Genotip Akkaraman Merinos F 1 MG 1 MG 1 Gömlek Ağ. (kg) 1,58 3,78 2,68 2,75 2,85 Yapağı İnceliği (mikron) 29,02 24,54 28,26 26,12 22,78 Lüle Uz. (cm) 10,24 6,85 8,55 7,84 7,13 Sandıkçıoğlu (1968) nun bildirdiğine göre, Orta Anadolu Bölgesinde yetiştirilen farklı yaşlardaki 100 baş Akkaraman koyunundan alınan yapağı örneklerinde lüle uzunluğu ortalamaları omuzda 8,60 cm, kaburgada 8,10 cm, butta 9,70 cm ve genel ortalama 8,80 cm olarak bulunmuştur. Sandıkçıoğlu ve ark., (1968) tarafından yapılan çalışmada, Akkaraman yapağılarında lüle uzunluğu kaburgada 8,1cm, elyaf çapı ise aynı beden bölgesinde 30,27 mikron olarak tespit etmişlerdir. Yalçın ve Aktaş (1969), Ereğli Zootekni Araştırma Enstitüsü'nde yetiştirilen Akkaraman ve İvesi koyunları nda 1967 ve 1968 yıllarında yapmış oldukları çalışmada kırkım sonu canlı ağırlığı Akkaramanlar için 58,0 kg ve 55,0 kg ve İvesiler için 51,6 kg ve 45,0 kg, kirli yapağı gömlek ağırlığını, aynı sırayla 1,8 kg ve 1,4 kg; 2,9 kg ve 2,1 kg olarak bulmuşlardır. Lüle uzunluğu, incelik ve randıman ise Akkaramanlar için sırası ile 8,7 cm, 29,1 mikron ve %68,8 ve İvesiler için 13,0 cm, 37,0 mikron ve %61,2 olarak bildirmişlerdir.. İmeryüz ve ark., (1970) İvesi koyunlarının bazı yapağı özellikleri üzerinde yaptığı araştırmada kirli gömlek ağırlığını 2,3 kg, temiz gömlek ağırlığını 1,67 kg, elyaf çapını 34,97 mikron, lüle uzunluğunu 14,5 cm, kemp kıl oranını %6,1 ve yapağı randımanını ise %71,7 olarak bildirmişlerdir.
6 Özcanar (1971), Lalahan Zootekni Araştırma Enstitüsünde yetiştirilen Akkaramanlarda lüle uzunluğunu 8,63 cm, İnceliği 23,39 mikron, medullalı ve kempli kıl oranlarını %3,91 ve %0,54 ve randımanı ise %57,8 olarak bildirmiştir. Yalçın ve ark., (1978) nın Çifteler Harasında hayvan materyali olarak Rambouillet, Dağlıç ve melezlerinin kullanıldığı araştırmaya da; Dağlıç, Rambouillet ve F 1 'lerde 1971'de sırasıyla kirli yapağı verimi 1,50 kg, 2,09 kg ve 1,98 kg; yapağı inceliği 27,45 mikron, 20,76 mikron, 24,03 mikron, lüle uzunluğu 16,94 cm, 7,95 cm, 10,81 cm, 1972'de kirli yapağı verimi 1,76 kg, 2,26 kg, 2,22 kg yapağı inceliği 27,30 mikron, 20,58 mikron, 24,87 mikron lüle uzunluğu 18,19, 7,49, 9,32 cm, 1973'de kirli yapağı verimi 2,14 kg, 2,98 kg, 2,62 kg; yapağı inceliği 29,66 mikron, 21,88 mikron, 25,84 mikron; lüle uzunluğu 21,32 cm, 7,42 cm, 10,14 cm olarak bulunmuştur. Ekstansif koşullarda yetiştirilen 3-5 yaşlı Dağlıç koyunlarında sırası ile ortalama yapağı inceliğinin 35,2 mikron -35.5 mikron ve lüle uzunluğunun 18,6 cm, 24,8 cm olduğunu bildirmiştir. Yalçın ve ark., (1980) Orta Anadolu merinoslarında koyunların kırkım sonundaki ortalama canlı ağırlığı 54,0 kg, kirli yapağı verimi 3,5 kg, lüle uzunluğu 7,8 cm, elyaf çapı 22,4 mikron, mutlak elyaf mukavemeti 8,2 g ve elyaf elastikiyeti %23,3 olarak bildirmiştir. 15 aylık dişi tokluların ayni özelliklere ait ortalama değerleri kirli yapağı verimi 41, 8 kg, 3,7 kg, lüle uzunluğu 9,3 cm, elyaf çapı 22,3 mikron, mutlak elyaf mukavemeti 7,5 g ve elyaf elastikiyeti %21,1 bildirmişlerdir. Yapağı randımanı çeşitli yaşlarda %53,6 ile %57,5 arasında inceliği ölçülen elyafın %30,0 u 20 mikrondan, %97,6 sı 30 mikrondan ve %19. 9 u 40 mikrondan ince bulmuşlardır. Katipoğlu (1981), Rambouillet x Dağlıç melezi 1.5, 2.5, 3.5 ve 4.5 yaşlı koyunlarda yaptığı araştırmada kirli yapağı verimi sırasıyla; 2,8 kg, 3,1 kg, 2,9 kg, 3,1 kg. olarak; ortalama lüle uzunluğu 8,04 cm, 6,82 cm, 6,97 cm, 6,84 cm. olarak; elyaf çapını ortalama 23,29 mikron, 23,34 mikron, 23,18 mikron, 22,96 mikron genel gömlek ortalaması 23,19 mikron.ve yapağı randımanı da %63,18, %65,15, %64,70, %65,56 olarak bulmuşlardır.
7 Emsen(1982), Morkaraman, İvesi, İvesi X Morkaraman (F 1 ). Merinos X İvesi (F 1 ) ve Merinos X Morkaraman (F 1 ) koyunlarından elde edilen yapağıları inceleyerek bulduğu sonuçlar Çizelge2.2 de ayrıntılı olarak verilmiştir. Çizelge 2.2. Morkaraman ve İvesi ırkları ile bunların kendi aralarında ve Merinos'larla melezlenmelerinden elde edilen yapağılara ait özellikler (Emsen,1982) Genotipik Gr. İvesi Morkaraman F 1 X K FlM F1MXK Xİ 1 Lüle.Uz. (cm) 11,87 9,27 10,61 9,06 7,92 Gerçek Uz. (cm) 17,32 14,44 15,56 17,6 15,22 İncelik (mikron) 31,38 34,58 33,03 28,4 27,93 Randıman (%) 60,45 63,68 63,08 66,9 70,93 Özcan ve ark., (1983), Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi'nde yetiştirilen İvesi koyunlarının yapağı özelliklerini araştırdıkları çalışmalarında kirli yapağı ağırlığını 2 ve 4 yaşlılarda sırasıyla 2,90 ve 2,48 kg, yapağı inceliği 2 yaşlılarda 41,86 mikron, 4 yaşlılarda 41,63 mikron, lüle uzunluğunu 2 yaşlılarda 17,03 cm ve 4 yaşlılarda 14,96 cm, 2 ve 4 yaşlılarda medullalı kıl oranı sırasıyla %8,93 ve %10,83 bulurken, aynı sırayla kemp kıl oranı ise %8,56 ve %8,47 olarak bulunmuştur. Örkiz ve ark., (1989), Hafik Zootekni Araştırma Kurumu'nda yetiştirilen Kangal tipi Akkaraman koyunlarında kırkım sonu canlı ağırlığı 65,75±0.36 kg, kirli yapağı gömlek ağırlığını ise 1,26 ± 0,02 kg olarak bulmuşlardır. Tuj koyunlarında yapılan bir çalışmada (Özsoy ve ark. 1989), lüle uzunluğu 11.0 cm, gerçek elyaf uzunluğu 13,4 cm, elyaf çapı 32,3 mikron, randıman %56,9, hakiki elyaf %72,5, heterotip elyaf %13,2, medullalı elyaf %10,3, kemp elyaf %3,9, lüle uzunluğu, gerçek elyaf uzunluğu ve elyaf çapına ait varyasyon katsayıları %18,0, %17,8, %11,7, 10-70 mikron arasındaki elyaf oranı %99,7 ve sortiman sınıfının ASTM ve Alman Harf Sistemine göre 48'S ve D olduğu bildirmişlerdir. İvesi koyunlarında yapılan bir araştırmada Baş ve ark., (1994), lüle uzunluğu 12 cm, gerçek elyaf uzunluğu 17,2 cm, elyaf çapı 31.9 mikron randıman %65,6, bir ve beş
8 dakikalılık rezilyans %85,3 ve%9l,8, mutlak mukavemet 16,4 g, elastikiyet %36,1, hakiki, heterotip, medullalı ve kempli kıl oranları sırası ile %67,2, %23,4, %8,4 ve %1,0 olarak tespit edilmiştir. İvesi yapağı gömlekleri elyaf çapı 10-150 mikron arasında değişen kıllardan meydana gelmiştir. 10-70 mikron arasındaki elyafın oranı %98,0'dir. Sortiman sınıfı ASTM ve Alman Harf Sistemine göre 48'S ved'dir. Dağ (1996), Akkaraman ve İvesi sürülerinde bazı yapağı verim özelliklerinden, yapağı uzunluğu Akkaraman ve İvesilerde sırasıyla 13,98±0,24 ve 16,54±0,24 cm, yapağı inceliğini 30,89±0,64 ve 33,98±0,68 mikron ve son olarak kirli yapağı verimini 2,23±0,07 ve 3,288±0,06 kg olarak bildirmiştir. Tekin ve ark., (1997), Akkaraman, İvesi, bazı etçi ırklar ve bunların F 1 ve G 1 melezlerinin yapağı verim özelliklerini belirlemek üzere yaptıkları araştırmalarında kirli gömlek ağırlığı, ondülasyon ve elyaf çapının populasyon ortalaması sıra ile 2,85 kg, 6,36 adet ve 24,55 mikron bulunmuştur. Aynı özellikler Akkaramanda 2,36 kg, 5,57 adet ve 29,19 mikron; İveside 2,92 kg, 3,81 adet ve 32,31 mikron melezlerde 2,53 kg, 5,16-7,65 adet ve 27,01-29,74 mikron arasında bulmuşlardır. Başpınar ve ark., (1997), Karacabey Tarım İşletmesi'nde yetiştirilen Karacabey Merinosu koyunların yarı entansif koşullarda koyunların kirli yapağı verimi ve yapağı fiziksel verim özelliklerini belirlemek amacıyla yaptığı araştırma sonucu Koyunların kirli yapağı verimi, lüle uzunluğu ve elyaf çapı sırasıyla 4,46 kg, 7,39 cm ve 21,34 mikron bulmuşlardır. Altın ve ark., (1999), Çine Çaparı ve Çine Tipi koyunların yapağı verimi ve özelliklerini incelemek amacıyla kirli yapağı verimi 1,18 kg ve 0,99 kg, yapağı randımanı %72,75 ve %75,19, lüle uzunluğu 8,73 cm ve 7,17 cm, elyaf uzunluğu 13,41 cm ve 10,83 cm, elyaf uzunluğuna ait varyasyon katsayısı %11,51 ve %10,65, hakiki elyaf oranı %82,18 ve %91,83, medullalı elyaf oranı %12,79 ve % 5,46, heterotip elyaf oranı %2,72 ve %1,43, kemp elyaf oranı %2,30 ve %1,27 olarak bildirmişlerdir. Çolakoğlu ve Özbeyaz (1999), Malya ırkında Kirli yapağı verimi 2,36 kg elyaf uzunluğu, elyaf çapı ve yapağı randımanı değerleri sırasıyla, 10,27 cm, 24,61 mikron
9,%48.34; Akkaraman ırkında ise 14,15 cm, 27,96 mikron, ve %51,41 olarak tespit etmişlerdir. Erdoğan ve ark., (1999), 2 yaşlı 47 baş dişi Akkaraman koyununda yapılan yapağı özellikleri ile ilgili çalışmada kirli yapağı verimini 2,73 ±0,12 kg, gerçek uzunluğu 14,27±0,28 cm ve elyaf çapını 35,02±0,51 mikron olarak bulmuştur. Tekin ve ark.,(1999), Türk Merinosu ve Etçi Irklar x Türk Merinosu melezlerinin F 1 ve G 1 in yapağı özelliklerini belirlemek üzere yaptığı çalışmada kirli gömlek ağırlığı, lüle uzunluğu, ondülasyon, ve elyaf çapının populasyon ortalaması, sırası ile 3,29 kg, 7,90 cm, 10,24 adet ve 21,35 mikron aynı özellikler Türk Merinoslarında 3,29 kg, 7,90 cm, 10,24 adet, ve 21,32 mikron melezlerde 2,77 3,77 kg, 8,55 cm ve 11,23 cm, 7,29 9,08 adet ve 23,90-25,72 mikron arasında tespit etmişlerdir. Küçük ve ark., (2000) nın yaptığı araştırmada Morkaraman, Hamdani ve Karagül koyunlarında sırasıyla, elyaf inceliği 36,32, 34,20 ve 39,11 mikron, elyaf uzunluğu 5,22, 6,10 ve 7,34 cm, elyaf elastikiyeti %31,46, %30,03 ve %30,67, mutlak mukavemet 12,50, 11,70 ve 13,37 gr, medullah elyaf oranı %24,47, 6,40 ve 42,57, kempli elyaf oranı %4,54, 0,19 ve 45,61, yapağı randımanı %66,64, 68,39 ve 61,33 olarak bildirmişlerdir. Öztürk ve ark., (2000), 191 baş Konya Merinosu koyununda yaptığı çalışmada incelik 22,98 ± 0,18 mikron, ondülasyon 7l,32±0,69 deg/mm, lüle uzunluğu 7,57±0,53 cm, kirli yapağı verimi ise 3,48±0,06 kg olarak tespit etmişlerdir. Aksoy ve ark., (2001) nın, Tuj ırkı koyunların verim özellikleri ile ilgili yaptıkları çalışmada, yapağı verimi, elyaf çapı, medullalı elyaf oranı, lüle uzunluğu, ondülasyon sayısı genel ortalamaları sırasıyla, 1,94±0,07 kg, 28,65±0,51 mikron, %7,84±1,30, 11,49±0,30 cm ve 2,93±0,2 adet olarak belirlenmiştir. Cinsiyetin yapağı verimi ve ondülasyon sayısı üzerine etkisi önemli bulunmuştur (p<0.05, p<0.01). İncelenen özellikler arasında genellikle önemli fenotipik korelasyonlar bulunmuştur (p< 0.05, p< 0.01). Yapağı verimi ile lüle uzunluğu (0,34) ve ondülasyon sayısı (0,24) arasında, elyaf
10 çapı ile medullalı elyaf oranı (0,54) arasında önemli pozitif korelasyonlar olduğu belirlenmiştir. Dellal ve ark., (2001) nın, Ile de France (IF) x Akkaraman (AK) (G1) erkek kuzulardan elde edilen yapağıları üzerinde yaptıkları araştırmada lif çapı, hakiki, medullalı ve kemp lif oranı bakımından omuz, son kaburga, but ve üç bölge ortalaması sırasıyla 28,8±0,81; 32,1±0.93; 35,7±1.01; 32,2±0.87 mikron; %96,8±1,08; %96,2±1,27; %93,4±2,05; %95,5±1,43; %2,4±.75; %2,5±0.68; %4,2±1.27; %3.0±0,88; %0,8±0.39; %1,3±0.69; % 2,4±0,86; %0,6±0,54 olarak belirlenmiştir. Araştırma bulgularına göre, IF x AK(G1) kuzularına ait yapağıların strayhgran ve halı tipi iplik üretimine uygun oldukları ve yalnızca son kaburga bölgesinden örnek almanın incelik ve lif tipi oranları bakımından tüm gömleği temsil edebileceği sonucunu bildirmiştir. Dellal ve ark., (2001) Suffolk koyunlarına ait yapağılarda bazı fiziksel özellikler inceledikleri araştırmada kirli yapağı ağırlığı, randıman, lüle uzunluğu, lif çapı, kıvrım sayısı, tek lif doğal uzunluğu ve tek lif gerçek uzunluğuna ilişkin ortalama değerler sırasıyla 3,3±0,18 kg %63,8±2,6 7,2±0,35 cm, 32,0±0,82 mikron. 8,1±0,32 adet. 8,5±0,40 cm ve 12,3±0,48 cm olarak belirtmişlerdir. Demir ve ark., (2001) nın yaptığı çalışmada, Dağlıç ve Ramlıç x Dağlıç melezlemesi ile elde edilen F 1 genotipine ait yapağıların fiziksel özellikleri esas alınarak, yapağıların halı sanayiinde kullanılabilme olanaklarını ortaya koyabilmek amacıyla yapmış olduğu bu araştırmada, Dağlıç ve Ramlıç x Dağlıç F 1 toklular için ortalama lüle uzunluğu 18,51 cm ve 9,86 cm, elyaf çapı 31,49 mikron ve 28,78 mikron, medullasyon %2,64 ve %1,89, mutlak mukavemet 16,32 g ve 11,24 g ve elastikiyet %33,93 ve %32,81 olarak tespit etmişlerdir. Arık ve ark., (2002) Ile de France x Anadolu Merinosu (IFxAM) ve Ile de France x Akkaraman (IFxAK) melezi (F 1 ) koyunların ilk kırkım canlı ağırlığı ve kirli gömlek ağırlığı bakımından Anadolu Merinosu (AM) ve Akkaraman (AK) ırklarıyla karşılaştırdıkları araştırmada AM, AK, IFxAM(F 1 ) ve IFxAK(F1) genotip gruplarında sırasıyla ilk kırkım canlı ağırlığı. 52,08, 53,98, 51,41 ve 52,48 kg; kirli gömlek ağırlığı
11 ise 2,87, 2,14, 3,22 ve 3,25 kg olarak saptanmıştır. Çizelge 2.3 ayrıntılı olarak verilmiştir. Çizelge 2.3. Anadolu merinosu ve Akkaraman koyunlarda yapağı verim özellikleri ile ilgili araştırma sonuçları Arık ve ark., (2002) Verim özellikleri Anadolu Merinosu Akkaraman İlk kırkım canlı ağırlık (kg.) 52,08 53,98 İlk kırkım kirli gömlek ağır.(kg.) 2,87 2,14 Lüle Uzunluğu (cm) 5,55 9,57 Lif İnceliği (mikron) 23,46 26,04 Dayanıklılık (gr) 5,10 9,25 Yapağı Randımanı (%) 51,91 60,52 Elibol ve Dağ (2004) Akkaraman, İvesi ve İvesi x Akkaraman Melezi (F 1 x İG 1 ) koyunlarında kırkım sonu canlı ağırlık ve bazı yapağı verim özelliklerinden; Akkaraman, İvesi ve İvesi x Akkaraman melezlerinde(f 1 x İG 1 ) kirli yapağı verimi (KYV) için sırasıyla 1,75 kg, 2,13 kg ve 2,08 kg, gerçek uzunluk (GU) için 16,97 cm, 15,94 cm ve 15,07 cm, ondülasyon için 52,40 deg/mm, 48,33 deg/mm ve 47,89 deg/mm, incelik için 31,94 mikron, 30,69 mikron ve 30,76 mikron, olarak bildirmişlerdir. Yıldız ve Denk (2006) Van İli çevresinde halk elinde yetiştirilen Akkaraman koyunlarında yaptığı araştırma sonucu kirli yapağı verimi 1,81 kg, lüle uzunluğu 9,65 cm olarak bildirmiştir. Koyuncu ve ark., (1999) Uludağ Üniversitesinde yaptıkları çalışmada Karayaka erkek toklularının kırkım sonu canlı ağırlığı, kirli yapağı verimi, lif çapı, lif uzunluğu, kemp ve medullalı kıl miktarı ve randımana ait değerler Çizelge 2.4'de gösterilmiştir.
12 Çizelge 2.4. Karayaka erkek toklularında yapağı verimi ve bazı fiziksel yapağı özellikleri. (Koyuncu ve ark.,1999 Özellik n X±S- C.V. Min. Max. Kirli Yapağı Verimi (kg) 46 2,0 ±0.07 22,5 1,4 2,7 Lif İnceliği (mikron) 46 42,0 ± 0.47 7,6 37,7 47,8 Lif Uzunluğu (cm) 46 2,4 + 0.50 15,5 17,3 27,0 Medullalı Kıl Miktarı (%) 46 10,7 ±1.65 72,0 2,2 26,7 Kemp Kıl Miktarı (%) 46 44,5 ± 5.53 80,1 2,8 96,0 Randıman (%) 46 68,9 ± 1.21 - - - Türkiye de yerli koyunlara ait kirli yapağı verimleri özet olarak Çizelge 2.5. de verilmiştir.
13 Çizelge 2.5. Yerli ırklara ait kirli yapağı verimleri (Yılmaz, 2003). Irklar Kirli yapağı verimi (kg) Kaynak Akkaraman 2,60 Boztepe (1995) Dağlıç 1,78 Başpınar ve ark. (1997) İvesi 3,18 Boztepe (1995) İvesi 2,1 Torun ve ark.(1992) İvesi 1,92 Başpınar ve ark. (1997) Karayaka 2,25 Başpınar ve ark. (1997) Kıvırcık 1,5-2 Yarkın ve Sönmez (1962) Kıvırcık 1,3-1,7 Kaymakçı ve Sönmez (1996) Kıvırcık 1,28 Başpınar ve ark. (1997) Sakız 1,49 Başpınar ve ark. (1997) Morkaraman 1,2-2,0 Kaymakçı ve Sönmez (1996) Karacabey Merinosu 4,46 Başpınar ve ark. (1997) Ramhç 2,96 Başpınar ve ark. (1997) İmroz 2,07 Başpınar ve ark. (1997) İvesi 2,80 Sönmez (1973) Kıvırcık 2,70 Koyuncu ve ark. (1996) Kıvırcık 1,78 Sönmez (1973) Sakız 1,68 Sönmez (1973) Çine Çaparı 1.18 Altın ve ark (1999) Orta Anadolu Merinosu 1,95 Başpınar ve ark. (1997) Ödemiş 1,30 Sönmez (1973)
14 3. MATERYAL ve METOD 3.1. Materyal Bu araştırmanın materyalini Tokat yöresi ve çevresinde halk elinde yetiştirilen ve TÜBİTAK tarafından desteklenen Karayaka Koyunlarının Canlı Ağırlık, Karkas Ağırlığı, karkas kalitesi ve döl verimi özelliklerinin Geliştirilmesi proje kapsamında alınarak Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Koyunculuk İşletmesi ne getirilen 2, 3, 4 ve 5 yaşlı 90 baş Karayaka koyunundan kırkılan yapağı gömlekleri ve yapağı örnekleri oluşturmuştur. Materyali oluşturan sürünün 2006 yılına ait verim yapağı verim kayıtları ve örnekleri esas alınarak yapılmıştır. Araştırmada kullanılan sürüdeki koyunlar yarı entansif koşullarda yetiştirilmektedir ve herhangi bir verim özelliği yönünden seleksiyon yapılmamıştır. Daha önceden kulak küpesi ile numaralama yapılmış olup bu koyunlara ait çeşitli verim özelliklerine ait bilgiler düzenli olarak kayıt edilmektedir. 3.2. Metod 3.2.1. Yapağı Örneklerin Alınması Materyali oluşturan Karayaka koyunları kırkım makası ile kırkılarak kirli yapağı ağırlıkları 10 gr a kadar hassas baskül ile saptanmıştır. Kırkım esnasında her hayvanın sağ son kaburga üzerinden olmak kaydıyla 100 150 gr civarında analize yetecek kadar yapağı örneği alınmıştır. Her koyundan alınan yapağı örnekleri normal şekli bozulmadan hayvanın kulak numarası alınarak naylon poşetler içerisine konulmuştur.
15 3.2.2. Kirli Yapağı Verimi Koyunlar kırkıldıktan sonra 10 gr a kadar hassas baskül ile kirli gömlek ağırlığı ve alınan yapağı örneği üzerine konulup tartılarak tespit edilmiştir. 3.2.3. Randıman Tayini Yapağı örnekleri ikiye ayrılarak bir kısmı yıkanarak kalanı ise lüle uzunluğu, gerçek elyaf uzunluğu ve elyaf tiplerinin belirlenmesi amacıyla yıkama işlemine dahil edilmemiştir. Kirli örnekler 0,01 gr a kadar hassas terazide 30 gr tartılıp % 2 deterjanlı ılık suda yıkanan örnekler 105 C de etüvde kurutulmuştur. Kurutulan numuneler 0.01 g hassasiyetli terazide tekrar tartılarak kuru ağırlığı belirlenen örneklerde randıman aşağıdaki formülle hesaplanmıştır ( Altın 1992 ). Kuru (temiz) ağırlık (g) + (Kuru ağırlık (g) x%14) Randıman (%) =--------------------------------------------------------------------------------x 100 Yapağı örneğinin ilk ağırlığı (g) 3.2.4. İncelik Tayini Elyaf çapının (incelik) tayini Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Yapağı ve Tiftik Laboratuarında OFDA (Optical Fibre Diameter Analyser) cihazında yapılmıştır. Numuneler kesit alma aletiyle bir küvete alınarak küçük mikser vasıtasıyla karıştırılarak OFDA aletinin lamı üzerine homojen olarak yayılmıştır. Aletin diğer lamı üzerine kapatılarak preparat sabitleştirilip ölçmeye hazır hale getirilmiştir. Ekranı ve yazıcısı da olan alet 1200 lif/dakika inceliği mikron olarak ölçmekte ve preparatta ölçmüş olduğu kıl sayısını, ortalama inceliği, standart sapmayı ve varyasyon katsayısını göstermektedir.
16 3.2.5. Lüle Uzunluğu Tayini Lüle uzunluğunu ölçmek için mm taksimatlı cetvel kullanılmıştır. Yapağı örneklerinde lüle uzunluklarını tespit etmek amacıyla kaburga bölgesinden 5'er adet lüle şekil ve uzunlukları bozulmayacak şekilde alınmıştır. Ölçümlerde lüle uçlarında bulunan uzun kılla kısa kıl dikkate alınmadan orta uzunluğu temsil eden en uzun kılların ortalaması, normal lüle uzunluğu olarak alınmıştır. Ölçülen 5 lülenin uzunluklarının ortalaması alınarak örnek için ortalama bir değer elde edilmiştir. (Emsen, 1982; Altın, 1992; Çivi, 1999) 3.2.6. Gerçek Uzunluk Tayini Gerçek kıl uzunluğunu belirlemek için hayvanın sağ kaburga bölgesinden alınan lülelerden küçük bir kısım ayrılarak bu lülelerden bir pens yardımıyla teker teker çekilen kılların, siyah bir cam zemin üzerinde germemek koşuluyla iki ucundan tutularak üzerindeki kıvrımlar giderilerek ve aynı zemin üzerinde mm taksimatlı bir cetvel ile uzunlukları ölçülmüştür. Uzunluklar ise cm olarak kaydedilmiştir Her bir yapağı örneğine ait 100'er kıl ölçülmüştür. Bunların ortalaması hesaplanarak örnek için ortalama kıl uzunluğu belirlenmiştir. 3.2.7. Yapağıda Kıl Tip ve Oranlarının Tayini Yapağı örneklerinde kıl tiplerini (hakiki, medullalı, heterotip, kempli) ve oranlarını kesin olarak saptamak için benzen yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemde siyah bir zemin üzerinde bulunan bir petri kutusuna yeteri kadar benzen dökülerek yapağı örneklerinden rasgele seçilen 100 adet kıl, tek tek benzen içine atılarak görünüşlerine göre kıl tipleri belirlenmiştir. Bu uygulamada benzen içerisinde hiç görünmeyen kıl hakiki; uzunluğu boyunca görünen ve görünmeyen kısımdan oluşan heterotip; uzunluğu boyunca mat ve beyaz renkte olan medullalı; kısa, kalın ve ucu sivri görünen de kempli kıl olarak değerlendirilmiştir. (Emsen, 1982; Altın, 1992;
17 Kopuzlu, 1995; Çivi, 1999). Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Laboratuarında yapılmıştır. 3.2.8. Kılda Mutlak Mukavemet (Dayanıklılık) ve Elastikiyet (% Uzama) Tayini Her bir vücut bölgesinden alınan kirli yapağı örneklerinden rasgele seçilen 100 kılın mutlak mukavemeti ve elastikiyeti, Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Yapağı ve Tiftik Laboratuarında tek elyaf mukavemet test cihazında belirlenmiştir. Kıl elektromanyetik çenelerin her iki ucuna takılarak otomatik olarak test işlemi başlar. Uzama kıl kopuncaya kadar devam eder ve ekranda maksimum kopma mukavemeti dijital olarak gösterilir. Uzama değeri ise grafik kaydedicisi ile gösterilmektedir. 3.2.9. Yapağıda Sortiman Tayini Yapağıda sortiman tayini İngiliz Bradford ya da Spinning Count denilen, 'S ile ifade edilen ve günümüzde yapağıda sortiman tayininde en yaygın olarak kullanılan sistemdir. Bu sistem 453 g ağırlığında temiz yapağıdan 512 m uzunluğunda kaç çile elde edilebileceği esasına dayanmaktadır. Bu sistemde ASTM standartlarının belirlemiş olduğu incelik dereceleri ve bu derecelerin karşılığı olan mikron sınırları 80 'S'den 36 'S'e kadar 14 sınıfa ayrılmaktadır (Emsen, 1982; Altın, 1992; Kopuzlu, 1995; Çivi, 1999). Sortiman tayini için bir başka cetvelde kaba- karışık yapağılarda uygun bulunan G.Elbe tarafından geliştirilmiş ve Spöttel tarafından düzeltilmiş olan cetveldir.buna göre: AA: Kılların % 5 i 26,4 mikron ve daha kalın olabilir. Bunların %2 si 38,4-60,0 mikron arasındadır. AB: Kılların %10 u 33,6 mikron ve daha kalın olabilir. Bunların %4 ü 33,6-60,0 mikron arasındadır. B: Kılların %25 kadarı 33,6 mikron ve daha kalın olabilir. Bunlardan yalnız %2 si 40,8 mikron ve daha kalındır.
18 C: Kılların %10 kadarı 45,6 mikrondan daha kalın olabilir. Fakat yalnız %2 si 60.0 mikrondan yukarı olabilir. D: 62.4 mikron ve daha kalın kıllar %5 ten fazla olabilmektedir. Alman ve İngiliz yapağı sistemlerinde S ve harf ile gösterilen bu incelik sınıflarının mikron değerleri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1. Sortiman sınıfları ve bu sınıfların incelik değerleri Kaymakcı ve Sönmez (1996) İngiliz Bradfort Alman harf Uzunluk (cm) İncelik (mikron) 80 S AAAAA 2-3 18> 70 S AAAA 3-5 19-20 63 S AAA 5-8 21-22 62 S AA 6-8 23-24 60 S A 8-10 25-26 58 S AB 10-12 27-28 56 S B 10-12 29-30 50 S C 12-15 31-37 48 S D 12-15 38-45 46 S E 15-18 46-60 44 S EE 16-18 61-62 40 S F 18-20 62< 3.2.10. Yapağıda Reziliyans (Yaylanma Yeteneği) Tayini Reziliyans tayini Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Laboratuarında yapılmıştır. Yapağı örnekleri 5 cm uzunluğunda kesilmiş ve ağırlıkları 2 gr olan kaburga bölgesi yapağı örnekleri; 2,5 cm çapında, 10 cm yüksekliğindeki reziliyans aletinin silindir boşluğuna yerleştirildikten sonra, üzerine 500 gr'lık sabit ağırlık konulmuştur. Bu ağırlık yapağı örneğinin üzerinde 5 dakika tutulduktan sonra, silindir içindeki örneğin baskı altındaki yüksekliği bir cetvel ile saptanmıştır. Örnek üzerinden sabit ağırlık kaldırıldıktan sonra, bir dakika bekletilip yükseklik tekrar saptanmıştır.
19 Aynı şekilde örnek, silindir içinde 5 dakika bekletilip tekrar yüksekliği saptanmıştır. Yapağı örneklerinin ilk uzunluk değerine (5 cm) göre, zamana bağlı ( 1. ve 5. dakikada) yükseklikleri yüzde olarak saptanmıştır (Emsen, 1982). 3.2.11. Yapağıda Ondülasyon Tayini Ondülasyon tayinleri Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Yapağı ve Tiftik Laboratuarında OFDA (Optical Fibre Diameter Analyser) cihazında yapılmıştır. Ondülasyon OFDA cihazında yay açı değeri olarak belirlenmekte, belirli uzunluk içerisinde kıvrım sayısı olarak verilmemektedir. Aynı şekilde cihaz ondülasyon için ölçülen yay açısını degree/mm (deg/mm) olarak rapor halinde vermektedir. 3.2.12. Birörneklilik Uzunluk ve elyaf inceliklerine göre frekans tablosu % dağılışları ve varyasyon katsayıları incelenerek yapılmıştır. 3.2.13. İstatistiki Analizler Koyunlarda yapağı özelliklerinin yaşa bağlı olarak değişip değişmediğini belirlemek amacıyla tesadüf parselleri deneme deseninde varyans analizi uygulanmıştır. Varyans analizinde kullanılan matematik modeli; Yij = µ + αi + e ij Yij : İ inci yaş grubundaki (2,3,4 ve 5 yaşlı) Karayaka koyunlarının J inci yapağı özelliği(incelik, uzunluk, mukavemet vs.) Μ : Populasyon ortalaması αi : İ inci yaşın etkisi (2, 3, 4 ve 5 yaş) e ij : Hata Varyans analizleri ile değişik yaş grupları arasında yapağı özellikleri bakımından farklılıklar incelenmiştir.
20 4. BULGULAR ve TARTIŞMA 4.1. Kirli Yapağı Verimi Araştırma sonuçlarından kirli yapağı veriminin ortalama 3,17 kg olduğu tespit edilmiştir ve yapağı veriminin 4 yaşına kadar arttığı görülmektedir. Varyans analizi sonuçlarına göre yaş ın kirli yapağı ağırlığına etkisi önemsiz bulunmuştur(p> 0.05). Yaş gruplarına göre elde edilen kirli yapağı verimi Tablo 4.1. de ayrıntılı verilmiştir. Tablo 4.1. Kirli yapağı verimi ağırlıklarına ait değerler (kg) Yaş Grupları N Kirli Yapağı Ağırlığı (kg) X ± S x V.K. (%) Minumum Maximum 2 15 3,05±0,13 17,06 1,85 3,90 3 26 3,22±0,11 27,88 2,25 4,35 4 29 3,26±0,12 21,72 2,15 4,70 5 20 3,05± 0,19 17,75 2,20 4,30 Genel 90 3,17±0,18 28,33 1,85 4,70 Denemede elde edilen veriler Karayaka koyunlarında Ertuğrul (1985) tarafından bildirilen 3,46 kg değerinden düşük, yine aynı ırkta Koyuncu ve ark. (1999) nın 2,0 kg ve Atasoy ve ark., (2003) nın 2,2 kg, Arıtürk ve ark., (1985) nın 1,85 kg olarak bildirdiği değerlerden yüksek bulunmuştur. Ayrıca elde edilen sonuç Türkiye de en fazla populasyona sahip Akkaraman koyunlarında yapılan araştırma ile karşılaştırıldığında Erdoğan ve ark. (1999) nın 2,73 kg, Tekin ve ark. (1997) nın 2,85 kg, Elibol ve Dağ (2004) ın 1,75 kg Yıldız ve Denk (2006) in 1,81 kg, Çolakoğlu ve Özbeyaz (1999) ın 2,46kg olarak bildirdiği değerlerden yüksek bulunmuştur. Diğer yapılan çalışmalarda Yalçın (1978) Dağlıç koyunlarında 1,98 kg, yine aynı ırkta Özcan ve ark. (1983) e göre 2 ve 4 yaşlılarda sırası ile 2,90 ve 2,48 kg,
21 Morkaramanlarda Özsoy ve ark. (1991) tarafından bildirilen 1,93 kg değerlerinden yüksek, İvesi koyunlarında Dağ (1996) tarafından bildirilen 3,28 kg değerinden düşük bulunmuştur. 4.2. Randıman Araştırmada Karayaka ırkı koyunlarında randıman %65,43 olarak belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlar (Tablo 4.2.) de verilmiştir. Tablo 4.2. Karayaka ırkı koyunları yapağılarının randıman değerleri YAŞ GRUPLARI N Min Max Ortalama(%) S hata V.K.(%) 2 26 55,21 79,86 65,53 1,31 10,22 3 29 51,40 83,92 63,41 1,51 12,86 4 20 55,45 80,34 66,52 1,46 9,8 5 15 58,10 86,67 67,70 2,14 12,27 Genel 90 51,40 86,67 65,43 0,78 11,44 Varyans analizi sonuçlarına göre yaş ın randıman üzerine etkisi önemsiz bulunmuştur. Aynı ırkta yapılan çalışmalarda Koyuncu ve ark., (1999) tarafından bildirilen %68,9 değere yakın diğer yerli ırklarda Çolakoğlu ve Özbeyaz (1999) Morkaraman ve Akkaraman da sırası ile randımanı %48,34, %51,41 olarak bildirdiği değerlerden yüksek bulunmuştur. 4.3. İncelik Karayaka ırkı koyunlarında elyaf inceliği 46,19 mikron olarak belirlenmiştir İncelik ile ilgili değişim aralıkları aşağıda belirtilmiştir (Tablo 4.3.).
22 Tablo 4.3. Karayaka ırkı koyunları yapağılarının farklı yaşlara göre incelik ölçüm değerleri ve değişim sınırları (mikron) Yaş Grupları N Min Max Ortalama (mikron) S hata V.K.(%) 2 15 35,04 67,30 47,56 2,612 21,26 3 26 32,38 89,33 46,38 2,499 27,47 4 29 31,39 84,61 46,08 2,475 28,32 5 20 31,41 77,57 45,05 3,176 31,53 Genel 90 31.39 89.33 46.19 1,342 27,49 Elde edilen ortalama (46,19 mikron) Arıtürk ve ark. (1963) ları tarafından Karayaka ırkında bulunan 47,13 mikron Arıtürk ve ark. (1985) 43 mikron, Koyuncu ve ark., (1999) 42.0 mikron, Atasoy ve ark. (2003) nın bildirdiği 39,1 mikron değerlerine paralel sonuçlar bulunmuştur. Diğer yerli ırklarda yapılan çalışmalarda Özsoy ve ark.(1989) Tuj koyunlarında 32,3 mikron, Aksoy ve ark., (2001) 28,65 mikron, Kopuzlu ve Emsen (2003) tarafından bildirilen 34,21 mikron değerlerinden yüksek bulunmuştur. Baş ve ark., (1994) İvesi koyunlarında inceliği 31,9 mikron, Çolakoğlu ve Özbeyaz (1999) Akkaramanlarda 27,96, Küçük ve ark. (2000) Morkaraman ırkında 36,82 mikron, Demir ve ark. (2001) Dağlıç ırkında 31,49, Akkaramanlarda Arık ve ark. (2003) 26,04 mikron, Erdoğan ve ark., (1999) 35,02 mikron, Elibol ve Dağ (2004) Akkaraman ve İvesilerde 31,94; 30,69 mikron olarak bildirmişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre Karayaka ırkında incelik diğer ırklara göre yüksek bulunmuştur. İnceliğe yaşın etkisi ise önemsiz bulunmuştur(p> 0.05). 4.4. Elyaf Uzunluğu Karayaka ırkında elyaf uzunluğu ortalama 17.27 cm bulunmuştur. Elyaf uzunluğu 2, 3, 4, ve 5 yaş için sırasıyla ortalama 14,74 cm, 16,92 cm, 17,03 cm, 19,98 cm olarak bulunmuştur. Tablo 4.4. incelendiğinde yaşa paralel olarak arttığı görülmektedir. Elyaf uzunluğuna yaşın etkisi önemsiz bulunmuştur(p> 0.05).
23 Tablo 4.4. Karayaka koyunları yapağılarının farklı yaşlara ait elyaf uzunluğu ortalama değerleri ve değişim sınırları (cm) Yaş Grupları N Min Max Ortalama(cm) S hata V.K.(%) 2 15 10,06 18,35 14,74 0,77 20,43 3 26 10,40 26,75 16,92 0,73 22,11 4 29 9,75 28,15 17,03 0,72 23,08 5 20 11,15 34,25 19,98 0,91 32,03 Genel 90 9,75 34,25 17,27 0.49 27,01 Tablo 4.4. incelendiğinde tespit edilen elyaf uzunluğu Koyuncu ve ark. (1999) 21,4 cm, Atasoy ve ark. (2003) 24.8 cm değerlerinden düşük, Morkaraman koyunlarında Küçük ve ark. (2000) nın buldukları 5,22 cm, Baş ve ark. (1994) 17,2 cm, Akkaraman ırkında Çolakoğlu ve Özbeyaz (1999) a göre 14,15 cm yine aynı ırkta Yıldız ve Denk (2006) 9,65 cm tespit ettikleri rakamlardan yüksek olduğu bulunmuştur. Elyaf uzunluğunun yapağının kaba olmasından ileri geldiği anlaşılmıştır. 4.5. Lüle Uzunluğu Yapılan araştırmada lüle uzunluğu ortalama 21,77 cm bulunmuş olup varyasyonun 2 yaşlı koyunlarda daha az olduğu görülmektedir. Lüle uzunluğuna ait değişim sınırları Tablo 4.5. de ayrıntılı olarak aşağıda verilmiştir. Tablo 4.5. Karayaka koyunları yapağılarının farklı yaşlara ait lüle uzunluğu ortalama değerleri ve değişim sınırları (cm) Yaş Gupları N Min Max Ortalama(cm) S. hata V.K.(%) 2 15 19,20 28,40 23,33 0,75 12,55 3 26 16,41 28,24 21,84 0,64 15,03 4 29 11,92 27,25 21,15 0,67 17,28 5 20 15,43 29,01 21,42 0,80 16,76 Genel 90 11,92 29.01 21.77 0,36 15,84
24 Bu çalışmada elde edilen lüle uzunluğu değerleri diğer yerli ırklarımızla yapılan çalışmalar karşılaştırıldığında Arıtürk ve ark. (1963) nın Karayaka koyunlarında tespit ettikleri 26,04 cm ve yine aynı ırkta Arıtürk ve ark. (1985) nın buldukları 27,44 cm ve değerlerine yakın olmasına rağmen Akkaraman koyunlarında Yıldız ve Denk (2006) e göre 9,65 cm, İvesi koyunlarında 12 cm Baş ve ark. (1994), Dağlıçlarda 18,51 cm Demir ve ark. (2001) nın buldukları değerlerden fazla bulunmuştur. 4.6. Yapağıda Kıl Tip ve Oranları Araştırma da farklı yaşlara ait olan elyaf tip ve oranları Tablo 4.6. de verilmiştir.gerçek elyaf, heterotip elyaf, medullalı elyaf ve kemp elyaf sırasıyla %41.51, %11.46, %34.66, %12.37 olarak bulunmuştur. Tablo 4.6. Elyaf tip ve oranları (%) Elyaf Tipi X±Sx X±Sx X±Sx X±Sx X±Sx Yaş Grupları 2 3 4 5 Genel Ortalama Gerçek elyaf 40,39±1,15 41,94 ±1,1 40,11 ±1,0 43,57±1,2 41,50±1,0 Heterotip elyaf 10,21±0,46 13,4±0,54 11,24 ±0.62 11,01±0,5 11,46±0,5 Medullalı elyaf 34,46±0,53 35,87±0,7 35,12±0.65 33,2±0,6 34,66±0,7 Kemp elyaf 14,94±0,6 8,79±0,5 13,53±0.4 12,22±0,4 12,37±0,4 Küçük ve ark. (2000) nın Morkaraman ırkında yaptıkları bir çalışmada medullalı elyaf oranı %24,47, kempli elyaf oranı %4,54, Altın ve ark. (1999) a göre Çine Çaparı ve Çine Tipi koyunlarda sırası ile hakiki elyaf oranı %82,18 ve %91,83, medullalı elyaf oranını %12,79 ve %5,46, heterotip elyaf oranını %2,72 ve %1,43, kemp elyaf oranını %2,30 ve %1,27 olarak bildirmişlerdir. İvesi ırkında Emsen (1982) tarafından yapılan bir araştırmada hakiki elyaf oranı %59,27, heterotip elyaf oranı %20,54, medullalı elyaf oranı %17,87, kemp elyaf oranı %2,37 yine aynı ırk da Baş ve ark. (1994) hakiki, heterotip, medullalı ve kemp elyaf oranları sırasıyla %67,2, %23,4, %8,4 ve %1,0
25 olarak tespit etmişlerdir. Karayaka koyunlarında araştırmada bulunan değerlerin diğer yerli ırklara göre yüksek olduğu tespit edilmiştir. 4.7. Kılda Mutlak Mukavemet (Dayanıklılık) Tablo 4.7 ün incelendiğinde ortalama mukavemetin 12,28 gr olduğu ve mukavemetin yaş ile birlikte arttığı 5 yaşlılarda ise düştüğü tespit edilmiştir. Yaşlara göre mukavemet değerleri ve ortalamaları Tablo 4.7 de ayrıntılı verilmiştir. Varyans analizinde yaşlar arasında önemli fark bulunmamıştır(p> 0.05). Tablo 4.7. Karayaka koyunları yapağılarının farklı yaşlara ait mukavemet değerleri (gr) Yaş Grupları Mukavemet (direnç) (gr) X±Sx V.K. (%) Min. Max. 2 12,33±1,10 30,07 5,93 18,64 3 12,66 ±1,15 22,0 8,00 19,22 4 12,56±1,27 29,75 6,72 20,15 5 11,58±1,27 26,78 6,43 15,67 Ortalama 12,28±0,34 27,15 5,93 20,15 Elde edilen mukavemet değerleri Karayaka koyunlarında Atasoy ve ark. (2003) tarafından 14.2 gr bildirilen değerden düşüktür. Diğer yerli ırklarda yapılan araştırmalarda Baş ve ark. (1994) İvesilerde 16,32 gr ve yine İvesilerde Emsen, (1982) 15,427 gr, Morkaramanlarda Küçük ve ark. (2000) mukavemeti 12,50 gr, Demir ve ark. (2001) nın Dağlıç ırkında yaptığı çalışmada 16,32 gr olarak elde ettiği değerlerden düşük bulunan diğer taraftan Morkaraman da yapılan araştırmaya göre Emsen (1982). 9,694 gr değerinden daha yüksek bulunmuştur
26 4.8. Elastikiyet (Uzama) Araştırma sonuçlarına göre elastikiyet %7,71 %39,62 değerleri arasında ortalama %25,01 değerlerinde ve en düşük elastikiyet ortalaması %23,92 ile 3 yaşlı koyunlarda tespit edilmiştir. Yapılan varyans analizinde yaşlar arasında önemli bir fark bulunmamıştır(p> 0.05). Tablo 4.8 de elastikiyet değişim sınırları ve yaşlara göre ortalamalar ayrıntılı olarak verilmiştir. Tablo 4.8. Farklı yaşlardaki Karayaka ırkı koyunların yapağılarına ait elastikiyet değerleri ( %) Yaşlar N Min Max Ortalama(%) S. hata V.K.(%) 2 15 7,71 36,05 24,47 2,27 36,01 3 26 10,69 39,62 24,39 1,46 30,61 4 29 8,03 36,64 23,92 1,26 28,51 5 20 15,26 36,77 27,80 1,45 23,38 Genel 90 7,71 39,62 25,01 0,77 29,33 Baş ve ark. (1994) nın İvesilerde tespit ettikleri elastikiyet değeri %36,1, Morkaramanlarda Küçük ve ark., (2000) %31,46, Dağlıç ırkında Demir ve ark. (2001) %33,93, Emsen (1982) İvesilerde %37,1 olarak bildirmişlerdir. Araştırma sonuçlarına göre Karayaka ırkının bu ırklardan daha düşük elastikiyet oranına sahip olduğu belirlenmiştir. 4.9. Sortiman Sortiman sınıfı ASTM ve Alman harf sistemine göre uzunluk ve incelik değerleri göz önüne alınarak yapılan değerlendirmede, Karayaka koyunlarında sortimanın (46 S) E sınıfında olduğu belirlenmiştir. İvesilerde Emsen (1982) in tespit ettiği sortimanın 48 S aynı ırk da Baş ve ark. (1994) nın bildirdiğine göre sortiman sınıfı ASTM ve Alman sistemine göre 48 S ve D olarak tespit etmişlerdir. Emsen (1982) nin Morkaramanlarda
27 yaptığı araştırmada sortimanı 44 S, yine aynı ırk da Küçük ve ark. (2000) ise sortimanı 44 S olarak tespit etmişlerdir.yapılan araştırmalara göre Karayaka ırkının sortimanın İvesi ve Morkaramanlardan daha düşük olduğu belirlenmiştir. 4.10. Reziliyans Karayaka yapağı örneklerinde bir dakikalık reziliyans ortalama %80,88, beş dakikalık reziliyans ortalama %86,71 olarak bulunmuştur. Bir dakikalık rezilyansın en yüksek 3 yaşlılarda 5 dakikalık rezilyansın ise en yüksek 5 yaşlılarda olduğu tespit edilmiştir. Tablo 4.10.1. Karayaka koyunlarında farklı yaşlara ait bir dakikalık reziliyans değerleri (%) Yaşlar N Min Max Ortalama(%) S.hata V.K (%) 2 15 64,00 100,00 81,05 2,29 10.97 3 26 65,51 100,00 81,31 1,73 10.87 4 29 66,66 94,00 80,51 1,08 7.23 5 20 64,00 100,00 80,68 2,08 11.56 Genel 90 64,00 100,00 80,874 0,84 9,8 Tablo 4.10.2. Karayaka koyunlarında farklı yaşlara ait beş dakikalık reziliyans değerleri (%) Yaşlar N Min Max Ortalama(%) S.hata V:K.% 2 15 76,66 100,00 85,86 1,98 8,93 3 26 66,66 100,00 86,67 1,85 10,92 4 29 68,90 100,00 87,08 1,33 8,23 5 20 71,00 100,00 87,26 1,91 10,54 Genel 90 66,66 100,00 86,80 0,86 9,39 Karayaka ırkın daki 1 ve 5 dakikalık reziliyansın Baş ve ark. (1994) İvesilerde %85.3, %91,8 yine aynı ırk da Emsen (1982) %84,7 ve %89,4, Morkaramanlarda %84,6 ve %89,4 olarak tespit ettikleri değerlerden düşük, Altın ve ark. (1999) Çine Çaparı ve Çine tipi koyunlarda %79,46 ve %80,31, %87,20 ve %87,49 olarak bildirdikleri
28 değerlere parelel olduğu bulunmuştur. Yapılan varyans analizinde reziliyans bakımından yaşlar arasında önemli bir fark bulunmamıştır(p> 0.05). 4.10.Ondülasyon Ondülasyon değeri OFDA cihazında deg/mm olarak belirlenmiştir. Yapılan araştırmada ondülasyon ortalaması 38,76±0,96 deg/mm olarak bulunmuştur. Bulunan bu değer elyaf da 1mm sine gelen açı değeri 38,76 derece olarak kabul edilmektedir. Araştırmada en yüksek ondülasyonun 2 yaşlı koyunlarda 40,01 deg/mm, en düşük ondülasyonun ise 37,78 deg/mm ile 5 yaşlılarda bulunmuştur. Yapılan varyans analizinde yaş grupları arasında önemli bir fark bulunmamıştır(p>0.05). Ondülasyon değerleri yaşlar itibari ile detaylı olarak Tablo 4.11 de verilmiştir. Tablo 4.11. Karayaka koyunlarında farklı yaşlara ait ondülasyon değerleri (deg/mm) Ortalama(deg/ Yaşlar N Min Max mm) S.hata V:K.(%) 2 15 23,70 52,0 40,01 2,03 19,62 3 26 20,10 60,20 39,22 1,58 20,57 4 29 16,0 56,90 38,39 1,65 23,20 5 20 14,4 57,60 37,78 2,63 31,07 Genel 90 14,40 60,20 38,76 0,96 23,49 Karayaka koyunlarından elde edilen ondülasyon değerleri diğer yerli ırklar ile karşılaştırıldığında, Öztürk ve ark.,(2000) Konya merinoslarında ondülasyon 71,32 deg/mm, Elibol (2004) un Akkaraman (52,40deg/mm) ve İvesilerde (48,33deg/mm) elde edilen değerlerden düşük olduğu bulunmuştur. 4.12. İncelik Bakımından Birörneklilik Araştırmada elyaf inceliğinde varyasyon katsayısı ortalama %27,49 olarak tespit edilmiştir.tablo 4.3 de incelik ölçüm değerleri ve sınırları incelendiğinde varyasyon katsayısı 4 yaşlılarda (%28,32) en yüksek, 2 taşlı koyunlarda (%21,26) en düşük değer tespit edilmiştir. Birörneklilik bakımında elyaf inceliği %42,2 si 30-40 mikron arasında
29 %33,3 ü ise 41-50 mikron arasında dağılım göstermiştir. Araştırmada birörnekliliğin elyaf inceliği bakımından frekans dağılımı Tablo 4.12. de verilmiştir. Tablo4.12. Elyaf çapının frekans tablosu (%) Elyaf İnceliği (mikron) Gerçek Frekans Eklemeli Frekans 30-40 42,2 42,2 41-50 33,3 75,5 51-60 12,2 87,8 61-70 5,5 93,2 71-80 4,4 97,6 81< 2,4 100 Şekil 4.12.1. Elyaf inceliği dağılımı 30 Frequency 20 10 0 25 35 45 55 65 75 85 95 incelik 4.13. Uzunluk Bakımından Birörneklilik Uzunluk bakımından birörneklilikte elyaf uzunluğu incelenmiştir. Bu amaçla uzunlukları hesaplanan elyafların frekans dağılımları aşağıda verilmiştir. Belirlenen sınırlar içerisinde %13,3 ü 16-18. cm en yüksek dağılımı aralığında %32,4 ü ise 19-21 cm aralığında dağılım göstermiştir, Varyasyon katsayıları incelendiğinde uzunluğun varyasyon katsayısı %27,01 bulunmuştur. Şekil 4.13. in incelenmesi ile anlaşılacağı gibi uzunluk bakımından birörneklilik düşüktür.
30 Tablo4.13. Elyaf uzunluğu frekans tablosu (%) Elyaf Uzunluğu (mikron) Gerçek Frekans Eklemeli Frekans 10-12 1,1 1,1 13-15 2,2 3,3 16-18 13,3 16,6 19-21 32,4 49 22-24 25,5 74,5 25-27 21,1 95,6 28-30 4,4 100 Şekil 4.13.1. Elyaf uzunluğu dağılımı 20 Frequency 10 0 10 20 uzunluk 30
31 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışma ile Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Koyunculuk İşletmesinde yetiştirilen Karayaka koyunlarından alınan yapağı örnekleri ile kirli yapağı verimi, randıman, incelik, elyaf uzunluğu, lüle uzunluğu, kıl tip ve oranları, mukavemet, elastikiyet, sortiman, reziliyans, ondülasyon, uzunluk ve incelikte birörneklilik özellikleri tespit edilmiştir. Özelliklerin değerlendirilmelerinden şu sonuçlara ulaşılmıştır. - İncelenen özelliklerden kirli yapağı verimi, incelik, uzunluk,randıman ortalamaları diğer yerli koyunlarda bildirilen değerlerden yüksek bulunmuştur. - Yapağıda incelenen özellikler de yaşın etkisi önemsizdir. - Araştırmada ele alınan özellikler yönünden koyunlar arasında minimum ve maksimum değerlerden de anlaşılacağı gibi fenotipik varyasyonun varlığından söz edilebilir. Bunu göz önüne alarak koyun başına yapağı verimi ve yapağı özellikleri yapılabilecek seleksiyonla az da olsa bir artış sağlanabilir. - Yerli ırklarımızda kaba-karışık yapağı üretimi söz konusu olduğu için genelde düşük fiyatla satılan yapağıların farklı alanlarda kullanılabilmesi ve pazarlanması için tekstil sanayi ve dokuma sanayisi ile gerekli çalışmaların yapılması gerekmektedir. - Denemenin bölgede hakim yetiştirilen ve bilimsel çalışma araştırma yapılan Karayaka ırkının incelenen özellikleri dolayısıyla elde edilen bulguların geleceğe dönük olarak uygulanmasında ve yararlanılmasında etken rol alacaktır. Sonuç olarak bu ve bunun benzeri çalışmalar yerli ırklarımız ve bölge populasyonun belirlenmesi yönünden önemli olacaktır. Teknolojik gelişmelerin hızla ilerlediği günümüzde yapağı özelliklerinin tespiti açısından yenilik ve güncellik katacaktır.
32 KAYNAKLAR Anonim, 2003. fao.2003. http://www.fao.org. (21.11.2007). Anonim, 2007. http://www.tagem.gov.tr/yayinlar/pratikkoyunculuk/htm (10.11.2007). Anonim, 2005. http://www.tuik.gov.tr/hayvancilikapp/hayvancilik.zul (09.11.2007). Anonim, 2007. http://faostat.fao.org/site/569/desktopdefault. PageID=569 (21.11.2007). Anonim, 2007. http://www.sheepusa.org/index.phtml (21.11.2007). Anonim, 2007. http://uvt.ulakbim.gov.tr/uvt/index.php?keyword= (31.09.2007) Anonim, 2007. www.tarim.gov.tr/ - 77k (18.12.2007) Anonim, 2007. www.lalahanhmae.gov.tr/ - 3k (18.10.1981) Akmaz, A., Kadak, R., Tekin, M.E., Deniz, S.ve Nazlı, M., 1992. Konya Merinoslarında farklı dönemlerde sütten kesmenin kuzularda büyüme ile koyunlarda süt ve yapağı verimine etkisi. Hayvancılık Araştırma Dergisi, 2(2): 1-7. Aksoy, A. R., Kırmızıbayrak, T., Saatçi, M.ve Dalcı, M.T., 2001. Tuj ırkı koyunların verim özellikleri II. Süt verimi ve yapağı verimi Veteriner Bilimleri Dergisi 2001; 17(2) : 123-126. Altın, T. ve Vanlı, Y., 1994. Akkaraman kuzularının yapağı verimi ile bazı yapağı özelliklerine çeşitli faktörlerin etkisi ve bu özellikler bakımından fenotipik parametreleri. Turk Journal of Animal Sciences 18: 217-224 Altın, T., Karaca, O.ve Cemal, İ., 1998. Halı yapağısı üretiminde önemli seleksiyon ölçütleri. Ege Bölgesi I. Tarım Kongresi, 7-11 Eylül 1998, Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın. Altın, T., Karaca, O., Cemal, İ. ve Atay, O., 1999. Çine Çaparı ve Çine Tipi (yöresel sentetik) koyunların yapağı verimi ve özellikleri. Uluslararası Hayvancılık'99 Kongresi, 21-24 Eylül 1999, Ege Üniversitesi, İzmir. Arık, İ.Z., Dellal, G., Cengiz, F.ve Cedden, F., 2002. Anadolu Merinosu, Akkaraman, Ile de France x Anadolu Merinosu (Fi) ve Ile de France x Akkaraman (Fi) melez koyunlarında ilk kırkım canlı ağırlığı ve kirli yapağı verimi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimler Dergisi, 12(2): 69-72. Arıtürk, E., F., İmeryüz, 1963. Karaköy Harasında Yetiştirilen ÜçYaşlı Karayaka Koyunlarında Beden Ölçüleri, Canlı Ağırlık, Yapağı Verim ve Özellikleri. Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi. 3(1):9-27. Ankara Atasoy, F., Ünal, N.Ve Akçapınar, H., 2003. Karayaka ve Bafra (Sakız X Karayaka G 1 ) Koyunlarında Bazı Verim Özellikleri. Turk Journal of Animal Sciences. 2003; 27: 259-264 Baş, S., Vanlı, Y., Özsoy, M.K., Emsen, H. ve Hanoğlu, H., 1994. İvesi yapağılarının Halı Tipi Yapağı Özelliklerine göre Değerlendirilmesi. Turk J. Vet. Anim. Sci., 1994;18: 67-72. Başpınar, H., Oğan, M., Batmaz, E. S., Petek, M., Karamustafaoğlu, M., 1997. Hayvancılık Araştırma Dergisi Cilt 7, Sayı, 2 :79-83 Çivi, A., 1999. Karakaş ve Norduz Kuzularında Yapağı Verim ve Özellikleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktara Tezi, Van. 1999. Çolakoğlu, N., ve Özbeyaz, C. 1999 Akkaraman ve Malya Koyunlarını Bazı Verim Özelliklerinin Karşılaştırılması. Tr. J. Vet. Anim. Sci., 23:351-360 Dağ, B. 1996. Tigem Gözlü Tarım İşletmesinde Yetiştirilen Akkaraman ve İvesi Sürülerinde Süt ve Yapağı Verimi Özelliklerini Etkileyen Bazı Faktörlerin