Ödemeler Dengesi Dr. Dilek Seymen Aslı Seda Bilman 1
Plan Ödemeler Dengesi, tanım, kapsamı Ana Hesap Grupları Cari Denge, Sermaye Hesabı Dengesi Farklı Ödemeler Dengesi Tanımlar mları Otonom ve Denkleştirici Đşlemler Ödemeler Dengesi AçığıA ığına Neden Olan Faktörler Ödemeler Dengesi AçığıA ığını Gidermeye Yönelik Politikalar 2
Ödemeler Dengesi Neden Önemli? Ödemeler dengesi, ülkeler açısından a ekonomik ve mali itibarın n göstergesi, g uluslararası ödeme gücünün g göstergesi ve hükümetlerin h ekonomi politikalarındaki başar arısının n göstergesi g olması bakımından önem taşı şımaktadır. Ödemeler dengesindeki gelişmeler, hükümet, dış ülkeler ve gerçek ek ve tüzel t kişiler iler açısından ilgiyle takip edilmektedir. Geleneksel teoriye göre, g dışd ticaret fazlası veren ülkenin parası döviz piyasasında değer er kazanırken; açık a k veren ülkenin parası da değer er kaybeder. 17.-18. 18. yy da Merkantilistler de ödemeler dengesinin önemini vurgulamış ışlardır. r. 3
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi : Bir ülke sakinlerinin diğer ülke sakinleriyle, belli bir dönemde d yaptığı tüm m ekonomik faaliyetlerin sistematik şekilde kaydedildiği i tablodur. Bilançonun ana bölümleri b şunlardır: r: A. CARĐ ĐŞLEMLER HESABI B. SERMAYE HESABI C. FĐNANS F HESABI GENEL DENGE D. NET HATA VE NOKSAN E. RESMĐ REZERV HAREKETLERĐ 4
Ödemeler Bilançosunun Özellikleri Genellikle bir yılly llık hazırlan rlanır. r. Stok değil akım göstergedir. Ekonomik Đşlem lem: : mal, hizmet ve faktör r akımlar mlarını (sermaye, emek, teknoloji) içerir. i Genellikle karşı şılığında parasal bir akım m söz s z konusudur. Yerleşik Olma: Yurttaşlık k kavramı değildir. Đstisnaları vardır: r: Yabancı ülke temsilcileri, yabancı silahlı kuvvetler mensupları gibi. Şirketler ise kuruldukları ülkede yerleşik sayılırlar. Alacaklı ve Borçlu Đşlemler lemler: : Genel olarak alacaklı işlemler ülkeye döviz d girişi i sağlar; borçlu işlemler i ise ülkeden döviz d çıkışına yol açar. a ar. Đkilik Özelliği i ve Çift Kayıtl tlı Muhasebe Sistemi: : Aynı işlem iki ayrı hesabın n ters yanlarına na kaydedilir. Otonom ve Denkleştirici Đşlemler lemler: : Yapılış ış nedeni ödemeler bilançosu dengesini sağlamak olmayan işlemler otonomdur. Denkleştirici işlemler i ise otonom 5 işlemlerin sonucuna bağlı olarak yapılır.
Cari Hesap Mal, hizmet, varlık k getirileri ve karşı şılıksız transferleri içerir. i Đşçi i dövizleri, d karşı şılıksız z transferler içinde i inde yer almaya başlam lamıştır. Görünmeyenler Dengesi: Net Hizmet Gelirleri + Net Yatırım m Gelirleri + Net Karşı şılıksız z Transferler Cari Hesap Dengesi = Ticaret Dengesi + Görünmeyenler Dengesi 6
Sermaye Hesabı Tahvil, hisse senedi, ev, arsa gibi varlıklara ilişkin işlemler i ile banka mevduat hesapları kaydedilir. Sermaye Hesabı Dengesi = Sermaye Girişi i + Sermaye Çıkışıışı 7
Resmi Rezerv Hareketleri Hesabı Hükümetin merkez bankası ve IMF nezdinde sahip olduğu u altın n ve döviz d rezervlerinde meydana gelen değişmeleri yansıtır. Cari işlemler i açığıa öncelikle sermaye hesabı fazlası ile finanse edilir. Bu mümkm mkün n olmuyorsa, bakiye açık a k resmi rezervlerle finanse edilir. Ödemeler dengesi tanım m gereği i daima dengededir. Bu bağlamda ödemeler dengesi açığıa diye nitelendirilen, resmi rezerv hareketleri hesabı dengesindeki açıkta ktır. 8
Net Hata ve Noksan Gerçek ek hayatta verilerin elde edilmesi ve değerlendirilmesindeki erlendirilmesindeki eksikliklerden- gecikmelerden dolayı,, cari hesap, sermaye hesabı ve resmi rezervler hesabı toplamı 0 a a eşit e olmaz. Bu durum, ödemeler dengesinde net hata ve noksan diye nitelendirilir. Örneğin; Cari hesap dengesi -12,000, Sermaye hesabı dengesi 9,000 ve Resmi rezervler hesabı -500 ise Net hata ve noksan 3,500 tutarında olur. 9
ÖDEMELER DENGESĐ ANALĐTĐK K SUNUM (MĐLYON ABD DOLARI) 2006 2007 2008 2009 2010(2) A. CARĐ ĐŞLEMLER HESABI -32,051-38,219-41,685-140,42-5,572 1. Đhracat f.o.b.(2) 93,611 115,364 140,739 109,686 17,224 2. Đthalat f.o.b. -134,573-162,041-193,922-134,542-22,090 MAL DENGESĐ -40,962-46,677-53,183-24,856-4,866 3. Hizmet Gelirleri 25,407 28,615 34,780 32,928 2,837 4. Hizmet Giderleri -11,713-15,292-17,326-16,742-2,538 MAL ve HĐZMET H DENGESĐ -27,268-33,354-35,729-8,670-4,567 5. Yatırım m Gelirleri 4,383 6,420 6,860 5,160 966 6. Yatırım m Giderleri -11,074-13,528-14,827-12,831-2,163 MAL, HĐZMET H ve YATIRIM GELĐRĐ DENGESĐ 7. Cari Transferler -33,959 1,908-40,462 2,243-43,696 2,011-16,341 2,299-5,764 10 192
2006 2007 2008 2009 2010(2) B. SERMAYE HESABI C. FĐNANS F HESABI 42,689 48,637 34,499 6,226 2,204 8. Yurtdışı ışında Doğrudan Yatırım -924-2,106-2,585-1,554-145 9. Yurtiçinde inde Doğrudan Yatırım 20,185 22,046 18,187 7,634 797 10. Portföy y Hesabı-Varl Varlıklar -4,029-2,063-1,276-2,742-1,035 11. Portföy y Hesabı-Yüküml mlülükler 11,402 2,780-3,502 2,938 821 12. Diğer Yatırımlar mlar-varlıklar -13,437-4,858-7,431 4,166 2,957 13. Diğer Yatırımlar mlar-yükümlülükler 29,492 32,838 31,106-4,216-1,191 Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar 10,638 10,418-7,186-7,816-3,368 D. NET HATA VE NOKSAN -13 1,597 4,428 8,607 2,395 GENEL DENGE 10,625 12,015-2,758 791-973 E. REZERV VARLIKLAR -10,625-12,015 2,758-791 973 14. Rezerv Varlıklar -6,114-8,032 1,057-111 973 15. Uluslararası Para Fonu Kredileri -4,511-3,983 1,701-680 0,000 11 16. Ödemeler Dengesi Finansmanı - - - - -
Farklı Ödemeler Dengesi Tanımlar mları TEMEL DENGE: Cari Đşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye Resmi Rezerv Değişmeleri 12
LĐKĐDĐTE DENGESĐ: Cari Đşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye (Özel)( Kısa Vadeli Sermaye (Resmi) Resmi Rezervler 13
RESMĐ REZERV ĐŞLEMLER LEMLERĐ DENGESĐ: Cari Đşlemler Uzun Vadeli Sermaye Kısa Vadeli Sermaye Resmi Rezervler 14
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) BP = CAB + KAB BP = CAB [Y, Yf,, (Pf( Pf/P).R] + KAB [i, (if( + De)] CAB = Current Account Balance (Cari Đşlemler Dengesi) KAB = Capital Account Balance (Sermaye Hesabı Dengesi) BP = 0 DışD Denge BP > 0 DışD Fazla BP < 0 DışD Açık 15
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) BP = CAB [Y, Yf,, (Pf( Pf/P).R] + KAB [i, (if( + De)] (-)) (+) (+) (+) (-)( Cari Đşlemler Dengesini Etkileyen Unsurlar Y = ülkenin gelir düzeyi d ; M = f(y)+ Yf = Ticaret ortaklarının n gelir düzeyi d ; X = f(yf Yf)+ (Pf/P).R = Reel döviz d kuru Pf = Yabancı ülke fiyatlarının n ulusal para cinsinden ifadesi P = Yurtiçi i fiyatlar R = Nominal döviz d kuru Eğer Y M Y ; Yf X Reel döviz d kuru (Pf( ve P sabit iken, R ) R X ve M M 16
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) BP = CAB [Y, Yf,, (Pf( Pf/P).R] + KAB [i, (if( + De)] (-)) (+) (+) (+) (-)( Sermaye Hesabı Dengesini Etkileyen Unsurlar i = yurtiçi i faiz oran if = yurtdışı faiz oranı De = Beklenen devalüasyon asyon ya da depresiasyon oranı Eğer i i Yabancı sermaye girişi (if + De) Yabancı sermaye çıkışı Uzun vadede faiz oranı (i), Cari Đşlemler Dengesini de etkiler. Dış borç faizleri cari işlemlere i kaydedilir (Hizmet Giderleri). 17
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) Sermaye girişi i 100.000 $, 1$=1,48 TL, i=%20 100.000 * 1,48 = 148.000 TL Her 1 YTL, %20 faizden 1,2 TL olacak. (Anapara + Faiz = 1 + 0,20 =1,20) 148.000 * 1,20 = 177.600 TL vade sonunda elde edilecek toplam gelir (Anapara + Faiz). Eğer t+1 döneminde d ülkeden; 1$ = 1,48 YTL : 177.600 / 1,48 = 120.000 $ çıkar. 1$ = 1,00 YTL : 177.600 / 1,00 = 177.600 $ çıkar. 1$ = 1,50 YTL : 177.600 / 1,50 = 118.400 $ çıkar. 18
Ödemeler Dengesi AçıklarA klarının Nedenleri Yapısal Nedenler: : Enflasyon, ulusal paranın n aşıa şırı değerlenmesi, erlenmesi, harcama genişletici politikalar, kalkınma hızı,, verimlilik ve teknoloji, hammaddeler açısından a dışd ışa bağı ğımlılık, zevk ve tercihler Đktisadi Dalgalanmalar: : Genişleme aşamasa amasında gelir ve harcamaların n artmasıyla dışd açıklar ortaya çıkabilir. DışD ülkeler yüksek y konjonktür r içinde i inde ise ticaret ortağı bu durumdan olumlu etkilenir. Geçici Faktörler rler: : Hammadde fiyatlarındaki artış ışlar, hava koşullar ulları,, afetler, kuraklık Döviz Spekülasyonu ve Mali Krizler: : Ulusal parada değer er kaybı bekleniyorsa döviz d satın n alınmas nması,, yüksek y faizlerden yararlanmak için i in fon çıkışıışı gibi 19
Ödemeler Dengesi AçığıA ığını Gidermeye Yönelik Politikalar Finanse Etmek: : Resmi rezervlerin kullanılmas lması (Sabit Kur Rejimi) Baskı Altına Almak: : DışD ticaret ve kambiyo politikalarından yararlanmak (gümr mrük k vergileri, kotalar, yasaklar ) Fiili Açık: A Fiyat ve miktar kısıtlamalark tlamalarına göre, g bir anlamda ortaya çıkmasına izin verilen, açıklarda klardır. r. Potansiyel Açık: A : Uygulanan dışd ticaret ve kambiyo kısıtlamalark tlamalarının kaldırılmas lmasıyla ortaya çıkabilecek dengesizlikleri gösterir. g Gerçek ek açıklar a bunlardır. r. Tedavi Etmek: : Gerçek ekçi i kur belirlemek, ihracatçılar ları bilgilendirmek, ihracatçıya ucuz girdi ve kredi temin etmek, ihracatta bürokrasiyi b önlemek, uzun dönemli d kalkınma stratejileri geliştirmek tirmek 20
Referanslar Seyidoğlu lu,, Halil, (2003), Uluslararası Đktisat Teori Politika ve Uygulama, Güzem Can Yayınlar nları,, No: 20, Geliştirilmi tirilmiş 15. Baskı, Đstanbul. Ünsal, Erdal, (2005), Uluslararası Đktisat Teori Politika ve Açık A k Ekonomi Makro Đktisadı, Đmaj Yayınc ncılık, Ankara. Veri Kaynağı ğı: : TCMB, Elektronik Veri Dağı ğıtım Sistemi, http://evds evds.tcmb.gov.tr/ [21.04.2010]. 21