Kilis Keçisi Oğ laklar ında Değ işik Vücut Ölçüleri Bak ı m ı ndan Büyüme E ğ rileri*

TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, 8 (3) 242-247 Kilis Keçisi Oğ laklar ında Değ işik Vücut Ölçüleri Bak ı m ı ndan Büyüme E ğ rileri* Ebru KUZU' Ayhan ELIÇlN i Geli ş Tarihi: 11.01.2002 Özet: Bu çal ışmada Kilis keçisi o ğlaklar ında do ğumdan itibaren 6 ayl ık yaşa ki olan dönemde canl ı a ğı rl ı k, cidago yüksekliği, göğ üs derinli ği, kürekler arkas ı göğ üs geni şliği vücut uzunlu ğ u ve gö ğ üs çevresi ölçümlerine ait veriler kullan ı larak büyüme e ğrilerinin çizilmesi amaçlanm ışt ır. Bu amaçla üzerinde durulan özellikler için 24 ba ş oğ lakta doğumdan itibaren 10 haftal ı k yaşa birer hafta, 10 haftal ı k ya ştan 16 haftal ı k yaşa iki şer hafta ve 16 haftal ı k ya ştan da birer ayl ı k arayla ölçümler yap ılm ışt ır. Üzerinde durulan özellikler için, etkili olabilece ğ i düşünülen, cinsiyet, do ğum tipi, ve ana yaşı gibi makro çevre faktörlerine göre standardizasyon yap ı lm ışt ır. Daha sonra, canl ı ağı rl ık ve vücut ölçülerinin zamana göre de ğ işimini belirleyebilmek amac ıyla monomoleküler büyüme modeli kullan ı lm ışt ır. Elde edilen sonuçlar Kilis keçisi o ğlaklar ında canl ı ağı rl ık ve değ işik vücut ölçülerindeki de ğ işimleri tan ımlamak için monomoleküler fonksiyonun iyi bir model oldu ğunu göstermiştir. Anahtar Kelimeler: vücut ölçüleri, canl ı a ğı rl ık, büyüme e ğrisi, linear ve monomoleküler modeller The Growth Curves for Some Body Measurements in Kilis Goat Kids Abstract: In this study, it was aimed that the estimating of growth curves for live weight, height at withers, chest depth, the width of chest behind the shoulders, body lenght and heart girth from birth to six month age in Kilis Goat kids. In order to observe the data for these measurements, the observations were taken from the goats periodically as one each week for ten weeks age, two each weeks for between 10-16 weeks age and one each month for between 16 weeks and 6 monts ages. Before executing statistical analysis, data (collected as stated above) were standardized with respect to some macro environmental factors such as sex, birth type, mother age and year. And then for the determining of the variation for the weight and some body measurments, monomolecular model (which is nonlinear growth curves family) was used and growth curves were estimated with respect to this model. The results showed that the monomolecular function is a suitable model for identifıcation of variations in live weight and several body measurements of Kilis goat kids Key Words: body measurements, live weight, growth curve, linear and monomolecular models Giriş Keçi, evcil hayvanlar içerisinde yayg ın olarak yeti ştiriciliği yap ılan türlerden biridir. Keçi yeti ştiricili ğ i, Türkiye'nin ekonomik ve sosyal aç ıdan önemli bir yeti ştiricilik dal ı d ı r. Özellikle orman içi ve kenarlar ı nda yerleşmi ş insanlar ı n ve süt keçisi yeti ştiren dar gelirli ailelerin önemli geçim ve besin kayna ğı d ır. Bu türün bir ba şka özelli ği de ba ş ka hiçbir şekilde değerlendirilemeyen da ğ l ı k, fundal ı k ve ta ş l ı k arazilerden yararlanarak süt ve et gibi verimler vermesidir. Üretime ilk ba şlama masraflar ı n ı n dü şük olmas ı, basit ve ucuz bar ı naklarda yeti ştirilebilmeleri ve yeti ştiricinin elinin alt ı nda her an kolayl ı kla paraya dönü ştürebilece ğ i bir kaynak olmas ı, keçi yeti ştiricili ğinin dünyan ı n pek çok bölgesinde yay ılmas ı na neden olmu ştur (Kaymakç ı ve Aşk ı n 1997). Bütün çiftlik hayvanlar ı nda doğumdan sonra mümkün oldu ğu k ısa zaman içinde büyüme ve bu büyümeye göre en iyilerinin dam ızl ığa ayr ılmas ı düşünüldü ğü gibi, erken büyüyen hayvanlardan k ısa zamanda çe şitli ürünlerin al ınmas ı daha verimli hayvanc ı l ı k için zorunludur. Bu nedenle hayvanc ı l ı kta öteden beri büyüme dikkati çekmi ştir. Canl ı materyalin en büyük özelli ği büyüme olup, canl ılarda zaman içinde meydana gelen a ğı rl ı k ve boyut art ışı olarak tan ı mlan ır (Thornley ve Johnson 1990, Ç ıtak ve ark. 1998). Büyüme, canl ı n ın üzerinde durulan özellik bak ı m ından genetik potansiyeli ile bulundu ğu çevre aras ı ndaki etkile şimin bir sonucudur (Eisen 1976). Biyolojik bilim dallar ında zaman içinde meydana gelen büyümenin şeklinin aç ı klanmas ı önemlidir ve büyümede meydana gelen değ işim büyüme eğrileri ile aç ı klanabilir. Belirli bir süreç içerisinde olu şan büyümenin zamana göre değ i şimini belirten e ğri 'büyüme e ğrisi' ya da 'ya ş-geli şme eğrisi' olarak tan ımlanabilir. Canl ı lar ı n büyüme ve olgunla şma için doğ u ştan getirdi ği yetene ği ve bu yetene ğ in çevre ile ya şam boyu etkile şimini büyüme e ğ risi yans ıtmaktad ır (Efe 1990). Büyüme e ğrisi modelleri, çevresel faktörlerin etkisiyle şekillenen büyümenin matematiksel ifadesini vermektedir. Logistik, Gompertz, Richards, Bertalanffy ve Monomoleküler modeller yayg ı n olarak kullan ılan büyüme e ğ risi modelleridir (Finney 1978). Geçerlili ği kontrol edilerek kabul edilmi ş bir büyüme modeli (canl ı a ğı rl ı k ve vücut ölçüleri için) belli bir zamandaki büyümenin tahmini ve dolay ı s ıyla erken seleksiyon için kullan ı labilir. Büyüme eğ rileri herhangi bir *Yüksek Lisans Tezi'nden haz ı rlanm ışt ır 'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Zootekni Bölümü-Ankara

KUZU, E. ve A. EL İÇIN, "Kilis keçisi o ğlaklannda değişik vücut ölçüleri bak ı m ından büyüme e ğrileri" 243 bireyin ileriki ya şlardaki büyümesini tahmin etme olana ğı sağlayarak, büyümesi iyi olarak kabul edilebilecek hayvanlar ı erken ya şta dam ızl ığa ay ırma f ı rsat ı sa ğ lar (Efe 1990, Tekel 1998). Bu özellikleri itibariyle günümüzde büyüme e ğ rileri biyoloji, ziraat, mühendislik ve ekonomi gibi birçok bilim dal ı nda yayg ı n olarak kullan ı lmaktad ı r. Canl ı n ı n yaşam süreci boyunca, ya da incelendi ğ i dönem boyunca al ınan boy veya a ğı rl ık ölçümlerinin büyüme modellerine uyumu yap ı ld ığı nda elde edilen eğ riler, genellikle sigmoidal e ğ ri olarak adland ı r ı lan düz bir 'S' şeklini vermektedir. Biyolojik büyüme olaylar ı n ı en iyi şekilde aç ıklayan sigmoidal e ğrilerdir. Bu e ğriler, haz ı rl ı k devresi, büyüme devresi ve durgunluk devresi olmak üzere 3 devreden olu şmaktad ı r. Haz ı rl ık devresinde büyüme, belli bir noktadan ba şlayarak, sabit oranda art ış göstermektedir. Büyüme devresinde, e ğri doğrusal bir şekil izleyerek daha sonra bükülme noktas ı na ula şmaktad ı r. Durgunluk devresinde ise baz ı asimptot değerlere ula şı ld ığında eğrinin biçimi tan ı mlanmaktad ı r (Yakupo ğlu 1999). Büyüme, genelde kemik, kas ve kasla ili şkili dokular ı n yap ı lar ındaki art ışt ır. Büyümenin h ız ı ve süresi, genotiplere göre baz ı farkl ı l ıklar gösterir. Fakat, bütün genotipler için ortak olan nokta büyümenin sürekli olmas ı, belirli bir ya ştan sonra durmas ı d ı r (Akman 1998). Çiftlik hayvanlar ı nda genellikle do ğumdan sonra kemik, kas ve ya ğ dokular ı vücut hacmiyle ili şkili olarak artar. Geli şimini en erken tamamlayan kemik dokudur. Kemik doku, ergin ya şa geli şip sonra sabit kal ı r. Kas doku ise geli şmenin etkisinde büyür, ergenlikle sabitle ş ir. Ya ğ doku en son geli şen dokudur. Ya ğ depolanmas ı kas dokunun büyüme ve geli şmesi yava şlarken h ızlan ır ve ergin ya şta geli şimini tamamlar. Bunun yan ında genetik yap ı ve yemin enerji düzeyine ba ğ l ı olarak ya ğ birikimi ergin ya şa ra ğmen azalan oranda devam edebilir. Kas ve ya ğ doku sigmoidal şekilde büyüme ve geli şme gösterirken kemik doku sütten kesim ya şına en yüksek geli şimi gösterip daha sonra neredeyse sabit bir yap ı izler (Boggs ve Merkel 1984). Büyüme eğ risinin şekli canl ın ı n genotipine, bulundu ğu çevre ko şullar ı na ve incelenen özelli ğe göre değ i şmektedir (Efe 1990). Bir veya birden fazla geli şme devresinde bir canl ı n ı n büyümesini belirleyen bir veya daha çok ölçüm yap ı labilir. Ele ald ığı m ız dönem boyunca, ölçüm say ı s ı n ın artmas ı ile do ğru orant ı l ı olarak büyümeyi tan ımlayacak e ğ rinin doğrulu ğu da artmaktad ı r. Geçerlili ğ i kontrol edilerek kabul edilmi ş bir büyüme modeli, belirli bir zaman dilimindeki hayvan ölçümleri için kullan ı labilir. Bu kullan ı m şeklinin pratikteki en büyük yarar ı söz konusu değerleri gözleyebilmek için, belirli bir sürenin geçmesi ihtiyac ı n ı ortadan kald ı rmas ı d ı r (Tekel 1998). Bu ara şt ırmada Kilis keçisi o ğlaklar ı nda çe şitli vücut ölçüleri (cidago yüksekli ğ i, göğ üs derinli ği, kürekler arkas ı göğüs geni ş li ği, vücut uzunlu ğu ve gö ğüs çevresi gibi) ve canl ı a ğı rl ık bak ımı ndan geli şmeler izlenerek, baz ı faktörlerin geli şme üzerine etkileri ara şt ı r ı lm ışt ı r. Ayr ı ca geli şmenin do ğrusal ve doğrusal olmayan durumlar ı na göre regresyon denklemleri ve belirtme katsay ı lar ı hesaplanm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Bu ara şt ı rman ın materyalini, Kilis ve çevresinden 1957 y ı l ı nda sat ı n al ınan ve Zootekni Kürsüsü'nde 1964 y ı l ına saf yeti ştirme suretiyle yeti ştirilen Kilis keçilerinden olan 14 ba ş di şi ve 10 ba ş erkek o ğlak olu şturmu ştur. Ara şt ırmada kullan ılan o ğlaklardan doğumdan itibaren 10 haftal ı k ya şa birer hafta, 10 haftal ı k ya ştan 16 haftal ı k ya şa iki şer hafta ve 16 haftal ı k ya ştan birer ayl ık arayla canl ı a ğı rl ık, cidago yüksekli ği, gö ğüs derinli ği, kürekler arkas ı gö ğüs geni ş li ği, vücut uzunlu ğu ve gö ğüs çevresi ölçümleri al ınm ış ve yöntem bölümünde sözü edilen hesaplamalar bu verilerden yararlan ı larak yap ı lm ıştı r. Cidago yüksekli ği, gö ğüs derinli ği, kürekler arkas ı göğüs geni ş li ği, vücut uzunlu ğu ve gö ğüs çevresi gibi vücut ölçüleri ve canl ı a ğı rl ı k üzerine saptanabilen do ğ um tipi, cinsiyet, ana ya şı ve y ıl gibi makro çevre faktörlerinin etki miktarlar ı n' saptamak üzere her özellik için ayr ı ayr ı a şağı daki gibi bir matematik model olu şturulmu ştur. Örneğin cidago yüksekli ği için Eliçin (1985)'in belirtti ğ i modelden yararlan ı lm ışt ı r. Y ıjkım9i-i-ai+bi+ck+d1+eij ıdrn Bu modelde; i doğ um tipinde, j cinsiyette, k ya ş l ı anadan olma, I y ı l ı nda doğan m kuzusunun cidago yüksekli ğine ait değerleri, '.ı : cidago yüksekli ği bak ı m ı ndan populasyon ortalamas ı ai : i do ğum tipinde do ğan kuzulara ait ortalaman ı n populasyon ortalamas ı ndan gösterdi ği sapmay ı (i halinin etki miktar ı n ı ), bj : j cinsiyetteki kuzulara ait ortalaman ı n populasyon ortalamas ından gösterdi ği sapmay ı (j halinin etki miktar ı n ı ) ck : k ya şı ndaki analardan olma kuzulara ait ortalaman ı n populasyon ortalamas ı ndan gösterdi ği sapmay ı (k halinin etki miktar ı n ı ), dl : I y ı l ı nda doğan kuzulara ait ortalaman ı n populasyon ortalamas ı ndan gösterdi ği sapmay ı (I halinin etki miktar ı ), eijk ırn: i do ğ um tipinde, j cinsiyette, k ya ş l ı anadan olma, I y ı l ı nda do ğan m kuzusunu etkileyen tesadüfi çevre faktörlerinin etkisini (hatay ı ) ifade etmektedir. Yukar ıdaki matematik modele benzer denklemler cidago yüksekli ğinden ba şka gö ğüs derinli ği, kürekler arkas ı gö ğüs geni ş li ği, vücut uzunlu ğu, göğüs çevresi ve canl ı a ğı rl ık için ayr ı ayr ı kurularak etki faktörlerinin etki miktarlar ı "en küçük kareler metoduna" göre hesaplanm ış ve F testine göre önem kontrolleri yap ı ld ıktan sonra, önemli olanlara göre düzeltmeler yap ı lm ışt ır (Eliçin ve Kesici 1972). Büyüme eğrilerinin çiziminde hayvanlar ın erken geli şme dönemlerindeki büyümenin do ğrusal model ile

244 TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, Cilt 8, Say ı 3 aç ı klanabileceğ i ancak, ilerleyen dönemlerde do ğ rusall ığı n bozulaca ğı dü ş ünülerek do ğ rusal olmayan modellere göre hesaplamalar yap ı lm ışt ır. Bu ara şt ı rmada, do ğ rusal olmayan büyüme modellerinden (verilere uyumunun en yüksek oldu ğ u dü şünülen) monomoleküler büyüme modeli kullan ı lm ışt ır (Ç ıtak ve ark. 1998). Herhangi bir t zaman ı ndaki büyüme oran ı n ı n, ula şı lacak büyüme miktar ı ile orant ı l ı oldu ğu durumlarda olu şturulabilecek diferansiyel denklem a ş a ğı daki gibi verilmi ştir. a w = k(a - w) (Draper ve Smith 1981). at -kt Denklemin integrali al ı n ırsa, w = a(1- e ) şeklindeki monomoleküler büyüme fonksiyonunun elde edileceği ispatlanm ışt ır. Bu fonksiyonun bükülme noktas ı n ı n olmad ığı ve t=0 noktas ı nda a(1-(3) de ğ erinden ba şlayarak a'ya artaca ğı bildirilmi ştir (Draper ve Smith, 1981). Bu e şitlikte, w, değerinin i=1, n için tl, t2,..., t r, zaman noktalar ı ndaki gözlemler olduklar ı varsay ı l ırsa monomoleküler büyüme modeli a şa ğı daki şekilde yaz ı labilir. -kt, w i = a(1- (l e ' ) + (Draper ve Smith 1981). Burada; W: t zaman ı ndaki büyümeyi, Bulgular ve Tart ışma Kilis keçisi o ğlaklar ı nda üzerinde durulan özellikler bak ı m ından zaman içinde meydana gelen de ğ i şikli ğ in belirlenebilmesi amac ıyla her bir özellik için olu şturulan modellere ait belirtme katsay ı lar ı üç ve alt ı ayl ı k döneme do ğrusal modele göre hesaplanm ış ve sonuçlar regresyon denklemleri ile birlikte s ı ras ıyla Çizelge 1 ve Çizelge 2'de özetlenmi ştir. Ayr ıca Kilis keçisi o ğlaklar ı nda üzerinde durulan özelliklere ait büyüme e ğ rileri çizilmi ş ve sonuçlar Ş ekil 1, Şekil 2, Şekil 3, Ş ekil 4, Şekil 5 ve Ş ekil 6'da gösterilmi ştir. Şekil 1'in incelenmesinden de anla şı laca ğı gibi, Kilis keçisi o ğlaklar ı nda cidago yüksekli ği bak ı m ı ndan ilk üç ayl ı k dönemde do ğrusal modelle hesaplanan değ erler birbirine yak ı n bir da ğı l ı m göstermelerine kar şı n, alt ı ayl ı k ya şa ki dönemde hesaplanan de ğ erlerin birbirinden uzakla şt ığı görülmektedir (Çizelge 1). Bu durum do ğ rusall ığı n bozuldu ğ unu, cidago yüksekli ği bak ı m ı ndan büyüme e ğ rilerinin k ı smen asimptota ula şt ığı n ı do ğ rusal metodlarla bu eğ rilerin çizilemeyece ğ ini; bunun yerine do ğ rusal olmayan modellerden monomoleküler büyüme modellerinin kullan ı lmas ı gerekti ğ ini ortaya koymu ştur. Her ne üç aya büyüme için hesaplanan R 2 ğerleri ile 6 aya büyüme için hesaplanan R 2 de ğ erleri aras ı nda büyük fark olmamas ı na ra ğ men az da de olsa linearl ığı n bozuldu ğ u görülmü ş, bu gibi durumlarda monomoleküler metodlarla e ğ rilerin çizilmesinin gerekti ğ i belirtilmeye çal ışı lmi şt ı r. Ayn ı durum Çizelge 1'de hesaplanan R de ğerlerinin dü şmesinden de anla şı lmaktad ı r (R 2=%94.6'dan %86.2'ye dü şmü ştür). Çizelge 1. Kilis keçisi o ğlaklar ında üç ve alt ı ayl ı k yaşa çeşitli vücut ölçüleri ve canl ı a ğı rl ık için tahmin edilmi ş regresyon denklemleri ve belirtme katsay ılar ı (R2) a: büyümede maksimuma ula şı lacak de ğ eri, Özellik Y.a + bx R2 (%) Zaman p: do ğ umdan sonra kazan ı lan canl ı a ğı rl ı k ve vücut ölçülerinin ergin canl ı a ğı rl ı k ve ergin vücut ölçülerine oran ı n ı, k: büyüme oran ı n ı ifade etmektedir. ci : E(.1)=0 ve V(E,) =o-2 olan rastgele bir hata vektörüdür. Hatalar ın tümünün ayn ı varyansa sahip ve ba ğı ms ız olduklar ı varsay ı labilir (Draper ve Smith 1981). Do ğrusal olmayan büyüme modellerinde model parametrelerini tahmin etmek için iterasyon yömtemlerine ba şvurmak gerekir. Bu ara şt ı rmada modelin uyum iyili ğini test etmek ve parametre tahminlerini yapmak için SAS paket program ı nda PROC NLIN prosedürü kullan ı lm ışt ı r (SAS 1987). Cidago yüksekli ğ i Göğ üs derinli ğ i Kürekler arkas ı gö ğüs geni ş liğ i Vücut uzunluğu Gö ğüs çevresi Canl ı a ğı rl ı k 35.8 + 0.209 94.6 38.4 + 0.140 86.2 10.6 + 0.056 97.2 11.4 + 0.074 94.3 6.20 + 0.057 84.8 6.87 + 0.039 81.9 30.8 + 0.218 95.2 33.3 + 0.151 88.6 33.8 + 0.243 95.5 36.2 + 0.179 92.0 2.97 + 0.134 99.7 3.59 + 0.122 98.8 3 ayl ık ya şa

KUZU, E. ve A. ELIÇil\l, "Kilis keçisi o ğlaklar ında değişik vücut ölçüleri bak ı m ından büyüme e ğrileri" 245 Çizelge 2. Kilis keçisi o ğlaklar ı nda üç ve alt ı ayl ı k ya şa çe şitli vücut ölçüleri ve canl ı ağı rl ık için parametre tahminleri ve do ğruluk dereceleri (R 2 ) Cidago yüksekli ğ i Gö ğüs derinliğ i Kürekler arkas ı göğüs genişliğ i Vücut uzunlu ğu Göğüs çevresi Canl ı a ğı rl ı k a 59.0833 25.6135 14.2767 63.6010 70.3899 27.5239 f3 0.4425 0.6172 0.5664 0.5454 0.5491 0.9217 K 0.0164 0.0092 0.0100 0.0100 0.0100 0.0078 R2 0.99 0.99 0.99 0.99 0.99 0.95 a 64.5478 24.8920 12.7915 61.3505 65.2815 41.3171 (3 0.4580 0.6089 0.5290. 0.5162 0.5225 0.9391 K 0.0100 0.0100 0.0140 0.0100 0.0126 0.0043 R2 0.99 0.99 0.99 0.99 0.99 0.94 Zaman 3 ayl ık yaşa 6 ayl ık yaşa E U?crı 0,O) :o Şekil 1. Kilis keçisi o ğlaklar ı n ın cidago yüksekli ğinde zaman - Monomoleküler modele göre çizilen büyüme e ğrileri Şekil 2. Kilis keçisi oğlaklar ı n ın göğüs derinliğinde zaman -: Gözlenen değerler - Monomoleküler modele göre çizilen büyüme eğrileri Şekil 3. Kilis Keçisi oğlaklar ı n ın kürekler arkas ı göğüs genişliğinde zaman - Monomoleküler modele göre çizilen büyüme e ğrileri Şekil 4. Kilis Keçisi o ğlaklar ı n ı n vücut uzunlu ğunda zaman -: Gözlenen de ğerler - Monomoleküler modele göre çizilen büyüme eğrileri

246 TARIM BILIMLERI DERGISI 2002, Cilt 8, Say ı 3 15 30 45 60 75 90 105 120 135 150 165 Şekil 5. Kilis keçisi oğlaklar ı n ı n göğüs çevresinde zaman içinde meydana gelen de ğ işim Monomoleküler modele göre çizilen büyüme e ğrileri 0 15 30 45 60 75 90 105 120 135 150 165 Şekil 6. Kilis keçisi oğlaklar ı n ın canl ı a ğı rl ığında zaman Monomoleküler modele göre çizilen büyüme eğrileri Sonuç Kilis keçisi o ğlaklar ı n ı n ilk üç ayl ık yaşa ki büyüme dönemlerinde cidago yüksekli ği, göğ üs derinli ğ i, kürekler arkas ı göğüs geni ş li ği, vücut uzunlu ğu ve gö ğ üs çevresi gibi çe şitli vücut ölçüleri ile canl ı a ğı rl ığı n doğrusal model ile tahminindeki do ğruluk dereceleri s ı ras ı ile R 2=%94.6, R 2=%97.2, R 2=%84.8, R 2=%95.2, R 2=%95.5 ve R 2=%99.7 bulunmu ştur (Çizelge 1). Ancak ilk üç ayl ı k dönemde do ğrusal olan büyüme, ilerleyen zaman içinde bir asimptota ula şm ış ve bu durumda cidago yüksekli ği, gö ğ üs derinli ği, kürekler arkas ı gö ğüs geni ş li ği, vücut uzunlu ğ u, gö ğüs çevresi ve canl ı a ğı rl ığın doğrusal model ile tahmin edilmesinde belirtme katsay ılar ı nda s ıras ıyla R 2=%86.2, R2=%94.3, R 2=%81.9, R 2=%88.6, R2=%92.0 ve R 2=%98.8 olmak üzere bir azalma oldu ğ u görülmü ştür (Çizelge 1). Hayvanlar ı n erken dönemlerindeki büyüme do ğ rusal model ile aç ı klanmas ı na ra ğmen belirli bir süre sonunda asimptota ula şan büyümeye ait veriler için do ğrusal olmayan modellerin uygun oldu ğu bir çok ara şt ı r ı c ı taraf ı ndan bildirilmektedir (Ç ıtak ve ark. 1998, Mukundan ve ark. 1982, Bhadula ve Bhat 1980). Bu nedenle Kilis keçisi o ğ laklar ında yukar ıda bahsedilen çe şitli vücut ölçüleri ve canl ı a ğı rl ı ktaki de ğ iş imi tan ımlamak için monomoleküler büyüme modelleri kullan ı lm ış ve elde edilen sonuçlar ilk üç ay için, canl ı a ğı rl ı k hariç bütün karakterlerde ayn ı olmak üzere R`=%99.0, canl ı a ğı rl ı k için ise R2=%95.0 bulunmu ştur. Yine monomoleküler büyüme modelleri kullan ılarak elde edilen sonuçlar alt ı ayl ı k dönem için, canl ı a ğı rl ık hariç R 2 %99.0, canl ı a ğı rl ı k için ise R 2=%94.0 bulunmu ştur. Bu sonuçlar Kilis keçisi o ğlaklar ı nda canl ı a ğı rl ık art ışı ve çe şitli vücut ölçülerindeki (cidago yüksekli ği, göğ üs derinli ği, vücut uzunlu ğ u gibi) de ğ i şimleri tan ımlamak için monomoleküler fonksiyonun iyi bir model oldu ğ unu göstermi ştir. Her ne linear metodla hesaplanan R 2 değerleri ile monomoleküler metodla hesaplanan R 2 ğ erleri aras ı nda fazla bir fark ın bulunmamas ına ra ğmen de her iki metodun hangi hallerde uygulanabilirli ğinin verilmesi de amaçlanm ışt ı r. Büyüme eğ rilerinin şekli canl ı n ı n türüne, yeti ştirildi ğ i çevre şartlar ı na ve üzerinde durulan özelli ğe ba ğ l ı olarak de ğ işir. Bu noktada modeli olu şturacak ara şt ı r ı c ı n ı n dikkat etmesi gereken iki husus vard ır. Bunlardan birincisi büyüme fonksiyonu olarak kullan ılacak e ş itli ğ in d(büyüme) / d(zaman) için bir diferansiyel denklemden türetilmesi, ikincisi ise bu e ş itlikte kullan ı lan parametrelerin biyolojik olarak yorumlanabilmesidir (Kocaba ş ve ark. 1997, Thornley ve Johnson 1990). Kaynaklar Akman, N. 1998. Pratik S ığır Yetiştiricili ği. Ders Kitab ı, Türk Ziraat Mühendisleri Birli ğ i Vakf ı Yay ı n ı, Ankara. Bhadula, S. K. and P. N. Bhat, 1980. Note on growth curves in sheep. J. of Anim. Sci., 50 (11) 1001-1003. Boggs, D. L. and R. A. Merkel, 1984. Live Animal Carcass Evaluation and Selection Manual, 2:3-10. Ç ıtak, B., T. Kesici, A. Eliçin ve Z. Kocaba ş, 1998. Keçilerde de ğ işik karakterler bak ı m ından büyüme e ğrileri. Il. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi, Bursa. Draper, N. R. and H. Smith, 1981. Applied Regression Analysis John Wiley and Sons., Inc., Chichester. Efe, E. 1990. Büyüme E ğrileri. Çukurova Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dal ı, Doktora Tezi, Adana.

KUZU, E. ve A. EL İÇ IN, "Kilis keçisi o ğlaklar ında değ işik vücut ölçüleri bak ı m ı ndan büyüme e ğrileri" 247 Eisen, E. J. 1976. Results of growth curve analysis in mice and rats. J. Animal Sci., 42,1008. Eliçin, A. ve T. Kesici, 1972. İvesi kuzular ında baz ı faktörlerin sütten kesim ağı rl ığı üzerine etkileri. Ziraat Fak. Y ı ll ığı, 22, 3-4. Eliçin, A. 1985. Alman Yerli Merinos ile Siyah Ba şl ı Etçi Koyunlar ında Döl Verimi ve Bunu Etkileyen Baz ı Faktörler Üzerinde Ara şt ı rmalar Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yay: 932, Bil. Ar. ve incelemeler 536. Finney, D. J. 1978. Growth Curves: Their Nature, Uses ând Estimation. In: H. De Boer and J. Martin (Ed.) Patterns of Growth and Development in Cattle. Pp 658-672. Martinus-Nijhof, the Hague. Kaymakç ı, M. ve Y. Aşkı n, 1997. Keçi Yeti ştiricili ği, Ders kitab ı. Ege Üniv. Ziraat Fak. İzmir. Mukundan, G., B. U. Khan and P. B. Bhat, 1982. Note on growth curve in malabari goats and saanen half-breeds. Indian J. of Anim. Sci., 52 (11) 1112-1113. SAS/STAT Guide for Personal Computers, Version 6 Edition, 1987. Thornley, J. H. M. and I. R. Johnson, 1990. Plant and Crop Modelling. A Mathematical Approach to Plant and Crop Physiology. Clarenrond Press, Oxford, U.S.A. Tekel, N. 1998. İvesi Kuzular ı n ı n Süt Emme ve Mer'alanma Dönemlerinde Büyüme E ğrilerinin Çizilmesi Üzerine Bir Araşt ırma. Ankara Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Yakupoğlu, Ç. 1999. Etlik Piliçlerde Büyüme E ğrilerinin Karşılaşt ı r ı lmas ı. Ege Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Izmir. Kocabaş, Z., T. Kesici ve A. Eliçin, 1997. Akkaraman, Ivesi x Akkaraman ve Malya x Akkaraman kuzular ı nda büyüme eğrisi. Türk Veterinerlik ve Hayvanc ı l ık Dergisi, 21(3) 267-275.