Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler

Uluslararası Hukuk ve Politika Cilt: 9, Sayı: 34, ss.27-60, 2013 Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler Selçuk ÇOLAKOĞLU* Özet Türkiye ve Pakistan, daima iyi ilişkilere sahip iki ülke olduğu gibi uluslararası alanda ortak güvenlik politikaları geliştirme konusunda da işbirliği yapmaktadır. Nüfusları Müslüman çoğunluğa dayanan ve siyasi, ekonomik ve askeri kapasite açısından orta büyüklükte güç olarak nitelendirilebilecek bu iki dost ülkenin ilişkilerinin analizinin yapılması, uluslararası ilişkilerdeki bu tür ilişki tarzlarını anlayabilmek açısından açıklayıcı olacaktır. Bu amaçla, Türkiye-Pakistan ilişkilerinin başlangıcından bu yana nasıl geliştiği, ilişkilerin temel dinamiklerinde değişiklik olup olmadığı ve eğer bir değişim yaşandıysa bunun ne şekilde gerçekleştiği bu makalenin temel konuları arasında bulunmaktadır. İkili ilişkilerde yaşanan değişim ve dönüşüm açıklanırken dini-kültürel yakınlık (ortak kimlik), ortak güvenlik kaygıları ile ortak ekonomik çıkarlar gibi temel unsurlar üzerinde durulacaktır. Makalede ayrıca bu iş birliği alanlarının hangisi veya hangilerinin ikili ilişkilerde daha belirleyici olduğu hususu da değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Türkiye, Pakistan, İkili İlişkiler, Dış Politika Analizi Turkey s Policy towards Pakistan: Main Dynamics of the Bilateral Relations Abstract While Turkey and Pakistan are two countries with everlasting and intimate relations, they also cooperate in order to develop common security policies in the international arena. It will be explanatory in formulizing the kind of relations between such countries, when we are to shed light * Prof.Dr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü. E-Mail: scolakoglu@ gmail.com. 27

S. Çolakoğlu over the relations between the two which bear similar economic, political and military capabilities that can be identified with medium-sized powers. Moreover, both nations have predominantly Muslim majorities and their relations are friendly as well. For that purpose, this article focuses on how relations between Turkey and Pakistan have evolved ever since they were established, and whether changes have occurred or not concerning the basic dynamics of bilateral relations. In addition, if changes in dynamics are observed, the study will further elaborate on why and how those changes have taken place. While change and transformation in bilateral relations is explained, special emphasis will be laid on major factors such as religious-cultural affinity (common identification), common security considerations and common economic interests. The question of which fields of cooperation mentioned above prevails in determining the course of bilateral relations will also be considered. Keywords: Turkey, Pakistan, Bilateral Relations, Foreign Policy Analysis GİRİŞ Türkiye ve Pakistan ikili ilişkileri, kurulduğu 1947 den itibaren hep iyi bir çerçeveye sahip olmuştur. Bunun yanı sıra iki ülkenin uluslararası alanda şimdiye kadar pek çok konuda siyasi iş birliğine gitmesi, dünyaya bakışlarının da benzer olduğunu göstermektedir. Türkiye ve Pakistan, nüfusları Müslüman çoğunluğa dayanan ve siyasi, ekonomik ve askeri kapasite açısından orta büyüklükte güç 1 olarak tanımlanabilir. Orta büyüklükteki iki dost ülkenin ilişkilerinin analizinin yapılması, uluslararası ilişkilerdeki bu tür ilişki tarzlarını anlayabilmek açısından açıklayıcı olacaktır. Bu amaçla makalede başlangıçtan itibaren Türkiye-Pakistan ilişkilerinde temel dinamiklerde yaşanan değişikler ele alınacaktır. İkili ilişkilerde yaşanan değişim ve dönüşüm, dini-kültürel yakınlık (ortak kimlik), ortak güvenlik kaygıları ile ortak ekonomik çıkarlar gibi temel unsurlar çerçevesinde ele alınacaktır. Makalede ayrıca bu iş birliği alanlarının hangisi veya hangilerinin ikili ilişkilerde daha belirleyici olduğu üzerinde durulacaktır. 1 Orta Büyükte Güç/Devlet tanımlaması için bkz., Baskın Oran, Türk Dış Politikası I (1919-1980), (İstanbul: İletişim Yayınları, 2011), ss. 29-31. 28

Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler Bağımsızlık Öncesi: İlişkilerin Tarihi Arka Planı Geçmişte Hint Müslümanları olarak bilinen ve bugünkü Pakistan, Bangladeş ve Hindistan da yaşayan Müslümanlar ile Osmanlı Türkiyesi nin kurduğu ilişkiler çok eskiye dayanmaktadır. Yavuz Sultan Selim den itibaren Osmanlı sultanlarının aynı zamanda Halife unvanına sahip olmaları, Osmanlı İmparatorluğu nun 16. yüzyıldan sonra Hint Müslümanları üzerinde nüfuz kurmalarını kolaylaştırmıştır. Osmanlı İmparatorluğu nun çöküş sürecinde Hint Müslümanları İslam dünyasının lideri olarak gördüğü Halife Sultana yardım faaliyetlerinde bulunmuşlardır. 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı), 1897 Osmanlı-Yunan, 1911 Osmanlı-İtalyan ve 1912 Balkan savaşları sırasında Hindistan da yardım kampanyaları düzenlenmiştir. 2 Hint Müslümanlarının Türk halkıyla dayanışması I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı boyunca da devam etmiştir. 3 Muhammed Ali Maulana ve Ağa Han ın başkanlıklarını yaptıkları iki heyet Osmanlı Halifesi adına İngiliz Başbakanı Llyod George a 5 Ocak 1921 de bir muhtıra vermişlerdir. Söz konusu muhtırada, Türkiye ile yapılacak barış tatminkâr olmazsa İngiltere nin Müslüman tebaasından sadakat beklememesi gerektiği ve esasen bu tebaanın hilâfet için silahlı mücadele de dahil ellerinden geleni yapacakları belirtilmiştir. 4 Kurtuluş Savaşı sırasında Bombay daki Hindistan Hilafet Komitesi nin açtığı yardım kampanyası büyük ilgi görmüş ve Ankara Hükümeti ne ulaştırılan para miktarı 125.000 İngiliz lirasına ulaşmıştır. 5 Ayrıca Hint Müslümanları Delhi de gönüllü asker toplayarak bir Ankara Lejyonu oluşturmaya başlamıştır. Kurtuluş Savaşı nı sona erdiren Mudanya Ateşkes Anlaşması nın imzalanmasıyla birlikte Hindistan da büyük kutlamalar yapılmıştır. 6 Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti nin 3 Mart 1924 te halifeliği kaldırmasına rağmen Hint Müslümanları, Türkiye nin modern ve tam bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkmasını olumlu karşılaşmışlardır. Pakistan ın kurucusu Muhammed Ali Cinnah, modern Türkiye nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk e 2 M. Ali Chaudhri, The Emergence of Pakistan, (Lahore: University of Punjab, 1988), s. 20. 3 S. Chandra Bose, The Indian Struggle, (London: Asia Publishing House, 1964), s. 41. 4 S. Al-Din Quarishi ve S. M. Burke, The British Raj in India: A Historical Review, (Oxford: Oxford University Press, 1995), s. 227. 5 Kurtuluş Savaşı nda Hint Müslümanlarından Gelen Destek, Popüler Tarih, Kasım 2000, Sayı: 6, s. 4. 6 Z. Lawrence, ve S. M. Burke, Pakistan s Foreign Policy, (Oxford: Oxford University Press, 1990), s. 67. 29

S. Çolakoğlu olan takdir ve hayranlık duygularını her ortamda dile getirmiştir. 7 1947 de Hint Müslümanlarının Pakistan adı altında bağımsız bir devlete kavuşması da Türkiye tarafından olumlu karşılanmıştır. Türkiye ve Pakistan halkları arasında uzun süredir dini-kültürel ortaklıktan kaynaklanan bu dayanışma duygusu, 1947 sonrası dönemde Ankara-İslamabad ilişkilerini şekillendiren en temel unsur haline gelmiştir. 8 1950 ler: Komünizme Karşı Dayanışma Soğuk Savaş ın patlak verdiği 1947 yılından 1952 yılına kadar olan süreç Türkiye ve Pakistan açısından oldukça zor geçmiştir. Bu yıllarda Türkiye nin elinde güvenlik anlaşması olarak sadece 1939 yılında İngiltere ve Fransa ile imzalanmış ittifak anlaşması bulunmaktaydı. Türkiye, Birleşmiş Milletler (BM) üyesi olmuşsa da bu örgütün yapısı itibarıyla maruz kaldığı Sovyet tehdidini bertaraf etmesi mümkün değildi. Bu amaçla Türkiye, 1949 yılında Amerika Birleşik Devletleri nin (ABD) öncülüğünde kurulan NATO ya girme politikası izlemeye başlamıştır. 9 Bağımsızlığın ilk yılları Pakistan için de oldukça zorlu geçmiştir. En büyük rakibi olan Hindistan, İngiliz Uluslar Topluluğu (Commonwealth), BM, ABD liderliğindeki Batı bloğu ve Sovyetler Birliği nin öncülüğündeki Doğu bloğu içinde ilgi odağı haline gelmişti. Milliyetçi Çin in lideri Chaing Kai-shek ile Hindistan lideri Jawaharlal Nehru arasında şahsi bir dostluk bulunmaktaydı. Üstelik Pakistan, komşusu Afganistan ile sınır anlaşmazlığı içindeydi ve Komünist Çin ile Sovyetler Birliği nden tehdit algılıyordu. Bağımsızlığın ilk yıllarında Pakistan için destek alınabilecek tek yer olarak İslam dünyası kalmıştı. Bunun üzerine hem Pakistan ın kurucusu Muhammed Ali Cinnah hem de halefi Liyakat Ali Han Türkiye nin de aralarında bulunduğu Müslüman ülkelerle yakınlaşma politikası izlemiştir. 10 Bu yüzden 1950 lerin başında uluslararası alanda benzer güvenlik endişelerine sahip olan Türkiye ve Pakistan birbirlerinin desteğine ihtiyaç duymuştur. 7 Quaid-i Azam Mohammad Ali Jinnah: Speeches and Statements 1947-1948, (Lahore: Research Society of Pakistan, 1989), s. 161. 8 Shahid Amin, Pakistan s Foreign Policy: A Reappraisal, (London: Oxford University Press, 2000), ss. 129-130. 9 Ali Naci Karacan, Başbakan Adnan Menderes in Milliyet e Çok Mühim Beyanatı, Milliyet, 7 Ağustos 1950. 10 R. Kaur, Islamic Co-operation and Unity, (New Delhi: Deep & Deep Publications, 1993), s. 61. 30

Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler 1950 lerde ortak dini-kültürel kimlik unsuru da iki ülke ilişkilerinde belirgin biçimde vurgulanmıştır. 11 Pakistan ın Ankara Büyükelçisi Mian Beşhir, Eylül 1950 de verdiği bir demeçte, Hint Müslümanlarının Türkiye yi daima örnek bir Müslüman ülke olarak gördüğünü, ayrıca Türkiye nin İslam ın temel değerlerine bağlı kalarak Doğu ile Batı yı bir araya getiren müstesna bir ülke olduğunu belirtmiş ve Keşmir Sorunu nda Ankara nın verdiği desteğin önemine dikkat çekmiştir. 12 İki ülke arasındaki yakınlığın gözle görülür etkileri de bu yıllarda oluşmaya başlamıştı. Pakistan daki sel felaketinde ilk yardıma koşan ülkelerden birisi olan Türkiye, 10.000 rupi değerinde hibe göndermişti. 13 Ayrıca 1951 yılında Türk-Pak askeri iş birliğinin adımları atılmış ve iki ülke arasında ebedi dostluk antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma Türkiye ile Pakistan ın imzaladıkları ilk siyasi vesika niteliği taşımaktadır. 14 1952 sonrası süreçte Türkiye ve Pakistan ın hem NATO hem de ABD yle güvenlik alanında iş birliğini artırdıkları görülmektedir. 1952 yılında gerçekleşen NATO üyeliği, Türkiye nin tüm dış politikasını Batı askeri ittifakı çerçevesinde şekillendirmesi için kurumsal bir altyapı kurmuştur. 15 Pakistan ise uluslararası alanda yalnızlıktan kurtulmak için ABD ile 1952 yılından itibaren iyi ilişkiler kurmaya başlamış ve ilk Amerikan askeri yardımını 1954 te almıştır. 16 1950 li yıllarda Ortadoğu da bölgesel bir güvenlik paktının kurulması tartışmaları yapılmıştır. Türkiye, İran, Afganistan, Pakistan ve Arap devletleri arasında oluşturulacak istişari bir örgüt marifetiyle siyasi, ekonomik ve askeri iş birliğinin tesis edilmesine zemin oluşturulması düşünülüyordu. 17 Türkiye nin ortaya attığı ve Batılı ülkelerce desteklenen plana göre, Ortadoğu da yapılacak bir güvenlik paktı ile NATO stratejisindeki boşluk büyük ölçüde kapanmış olacaktı. 18 11 Pakistan Maliye Bakanı Bir Basın Toplantısı Yaptı, Milliyet, 03 Eylül 1950. 12 Pakistan Sefiri Ekselans Mianbeşhir in Beyanatı, Milliyet, 09 Aralık 1950. 13 Türkiye Pencap Felaketine Yardım Ediyor, Milliyet, 28 Mart 1951. 14 Pakistan İle Dostluk Andlaşması İmzaladık, Milliyet, 27 Temmuz 1951. 15 Pınar Bilgin, Türkiye nin Güvenliğinde Batı Yönelimli Dış Politikaların Oynadığı Rolü Anlamak, içinde Yelda Demirağ ve Özlen Çelebi, der., Türk Dış Politikası: Son On Yıl, (Ankara: Palme Yayıncılık, 2011), ss. 8-9. 16 S. K. Gupta, Islam as a Factor in Pakistani Foreign Relations, içinde V. Grover ve R. Arora, der., Political System in Pakistan 4, (New Delhi: Deep & Deep Publications, 1995), s. 216. 17 Karaçi de Mühim Kararlar Alınıyor, Milliyet,16 Mart 1952. 18 Türkiye Orta Doğu Müdafa Paktı, Milliyet, 5 Ocak 1953. 31

S. Çolakoğlu Ayrıca Ortadoğu da Sovyet nüfuzunun yayılmasını önlemek için ABD nin müttefiki Pakistan da askeri üsler kurmaya ihtiyacı vardı. Askeri yardımların Pakistan ın Türkiye ile yapacağı bir antlaşma çerçevesinde ve mümkünse NATO kapsamında yapılması planlanarak daha bütünleşmiş bir yapı oluşturulmak istenmiştir. Bu pakta Irak, Suriye, Suudi Arabistan, İran ve Afganistan ın da katılımından söz edilmekle birlikte Türkiye ve Pakistan merkezi bir rol oynayacaktı. 19 Böyle bir güvenlik paktından endişe duyan Mısır ve Hindistan ın engellemeleri ile paktın kurulması gecikmiştir. 20 19 Şubat 1954 tarihinde ise Türkiye- Pakistan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması imzalanmıştır. Ankara ve Karaçi de yayınlanan ortak bir bildiriyle antlaşmanın siyasi, iktisadi ve kültürel olduğu bildirilmiştir. 21 Diğer yandan Türkiye, Hindistan la ilişkilerinin zarar görmemesi için Pakistan ve Hindistan ın aralarındaki sorunların üstesinden gelebileceklerini vurgulayarak yeni antlaşmanın hür devletlerin barış ve refahından başka bir şeye hizmet etmeyeceğini belirtmiştir. 22 ABD ve İngiltere bu paktın Ortadoğu ve Güney Asya ya istikrar getireceğini düşünerek desteklerken, Sovyetler Birliği bu gelişmeyi komünizme karşı yeni bir tehdit olarak algılamış, tüm Arap milletlerini pakta karşı tavır almaya çağırmış ve bir nota ile tüm Batı bloğunu uyarmıştır. 1954 yılı içinde Suriye ve Suudi Arabistan pakta katılmak üzere görüşmelere başlarken, Mısır gelişmeleri şüpheyle karşılamıştır. 23 Türk ve Pakistan askeri heyetleri 1954 te çeşitli zamanlarda İran ı ziyaret ederek çok taraflı güvenlik antlaşmasının çerçevesini görüşmüşlerdir. 24 Irak ile Türkiye arasında 24 Şubat 1955 te imzalanmış olan Bağdat Paktı na daha sonra Pakistan da katılmıştır. 25 Bağdat Paktı nın üye ülkelerin dış politikasına etkisi, 1955 Bandung Konferansı nda takındıkları Batı yanlısı tutumla kendini göstermiştir. Böylece Türkiye ve Pakistan, Doğu-Batı kutuplaşması içerisinde yer almaları bir tarafa, Batı Bloğu nun tezlerini Asya kıtası ile İslam dünyasında beraberce savunmaya başlamışlardır. 19 Bayar ın Seyahati ve Orta Doğu Savunması, Milliyet, 21 Ocak 1954. 20 Orta Doğu Paktını Geciktiren Sebepler, Milliyet, 8 Şubat 1954. 21 Türk Pakistan Dostluk Andlaşması İmzalandı, Milliyet, 20 Şubat 1954. 22 Türkiye Pakistan Andlaşması, Siyasi İcmal, Milliyet, 17 Şubat 1954. 23 Rusya Hükümetimize Yeni Bir Nota Verdi, Milliyet, 21 Mart 1954. 24 Pakistan İle Ticaretimizin İnkişafı Bekleniyor, Milliyet, 17 Haziran 1954. 25 Pakistan Orta Doğu Paktına Davet Edildi, Milliyet, 3 Nisan 1955. 32

Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler Bu dönemde, Türkiye nin Pakistan ın diplomatik sorunlarına yardımcı olduğu görülmektedir. Örneğin, Afganistan Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı Altes Serdar Naim Han ın Türkiye ziyareti sırasında Pakistan ve Afganistan arasındaki sorunlarda Başbakan Adnan Menderes in arabuluculuk yapması kararlaştırılmıştır. 26 Ayrıca 5.000 kişinin hayatını kaybettiği ve Lahor un sular altında kaldığı sel felaketinde Türkiye kurtarma ekibi ve yardım malzemeleri göndermiştir. 27 Başbakan Menderes ikili ilişkilerin geliştirilmesi ve Bağdat Paktı nın Arap devletleri üzerindeki olumsuz etkilerini görüşmek üzere Mart 1956 da Pakistan ı ziyaret etmiştir. 28 Pakistan Cumhurbaşkanı İskender Mirza nın Temmuz 1956 da Türkiye ye yaptığı iade-i ziyarette Kıbrıs, Keşmir, Bağdat Paktı bağlamında Sovyetler Birliği nin politikaları ile ikili ekonomik ilişkiler görüşülmüştür. Ayrıca Kıbrıs konusunda Türk tezini destekleyen Pakistan, Keşmir sorununda o güne kadar tarafsız kalmış olan Türkiye den açık destek istemiştir. 29 Bağdat Paktı üyeleri ve ABD arasında Mart 1957 de bir gümrük birliği kurulmuştur. 30 Yine Bağdat Paktı devletlerinin başkentlerinde komünistlerin yaptığı propagandaya karşı-propaganda ile cevap vermek maksadıyla ABD tarafından radyo istasyonları 1957 de faaliyete başlamıştır. 31 ABD Temsilciler Meclisi nin Ortadoğu ya yapacağı ekonomik yardımın bir kısmı, İstanbul dan Karaçi ye uzanacak bir otoyolun inşası için talep edilmiştir. 32 Üye ülkelerin dış politikalarında bazen kırılmalar da yaşanmış ama bunlar genel dayanışma politikasına zarar vermemiştir. Süveyş Krizi nde Türkiye dışındaki üyeler İngiltere nin Bağdat Paktı dan ihracını isterken, Ankara Londra nın Kıbrıs politikasından dolayı bu taleplere sıcak bakmamıştır. 33 Pakistan daki iktidar değişiklikleri 1950 li yıllar boyunca izlenen genel stratejiye etki etmemiştir. Bu açıdan 1958 de darbeyle iktidara gelen General Eyüp Han da ABD ile ilişkilerin geliştirilmesine büyük önem vermiş ve 1959 26 Türk-Afgan Resmi Tebliği Yayınlandı, Milliyet, 15 Temmuz 1955. 27 Pakistan da Selden 5000 Kişi Öldü, Milliyet, 13 Ekim 1955. 28 Menderes Pakistan da Tezahüratla Karşılandı, Milliyet, 19 Mart 1956. 29 İskender Mirza Bugün Ankara da, Milliyet, 15 Temmuz 1956. 30 Bağdat Paktı Gümrük Birliği Kurulacak, Milliyet, 22 Mayıs 1957. 31 Bağdat Paktı Memleketleri Radyo İstasyonları Kuruluyor, Milliyet, 5 Temmuz 1957. 32 Karaşi İstanbul Yolu, Milliyet, 27 Ocak 1957. 33 Turhan Aytül, İngiltere Bağdat Paktında İstenmiyor, Milliyet, 24 Haziran 1958. 33

S. Çolakoğlu yılında ikili bir güvenlik anlaşması imzalamıştır. 34 Ancak diğer üye ülke Irak ta meydana gelen iktidar değişikliği örgütün geleceği açısından ciddi bir sıkıntı oluşturmuştur. 1958 de Irak ta askeri darbeyle iktidara gelen Sovyet yanlısı Baas rejiminin, Bağdat Paktı na olumsuz bakışı örgütün geleceğinin tehlikeye girmesine neden olmuştur. Bağdat Paktı nın dağılması halinde ortaya çıkacak boşluğun her üye devletin ABD ile karşılıklı savunma antlaşmaları imzalanarak doldurulması fikrine ABD pek sıcak bakmamıştır. 26 Ocak 1959 da Karaçi de yapılan zirve toplantısında Bağdat Paktı nın ekonomik iş birliği yönü vurgulanmıştır. Yine bu zirvede telekomünikasyon, serbest ticaret bölgesi, karayolları inşaatları, limanların modernizasyonları gibi konularda yeni düzenlemeler yapılmış ve İran, Pakistan ve Türkiye de NBC şirketinin desteği ile televizyon altyapısının kurulması kararlaştırılmıştır. 35 1960 lar: Batı ya Rağmen İşbirliği ve Kıbrıs/Keşmir Dayanışması 27 Mayıs 1960 da Türkiye de gerçekleşen askeri darbe iki ülke ilişkilerini pek etkilemediği gibi Pakistan basınının bir bölümünün, Türkiye de darbeden önceki basın rejimi ve antidemokratik uygulamaları eleştirdiği ve darbeye kısmen destek verdiği görülmektedir. 36 Zaten Türkiye deki askeri darbeden iki yıl önce 1958 de Pakistan da benzer bir darbenin olması da demokratik sistem konusundaki hassasiyetin her iki tarafta da çok yüksek olmadığını göstermiştir. Askeri müdahalelerle demokrasi arasında gezinen siyasi hayat, iki ülkenin uzun yıllar ortak bir noktası olarak kalacaktır. Bununla birlikte Pakistan, 27 Mayıs sonrası yaşanan siyasi tasfiye sürecinin kansız tamamlanması için gayret göstermiştir. Cumhurbaşkanı Eyüp Han, Dışişleri Bakanı Zülfikar Ali Butto yu Türkiye ye göndererek Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel den Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan ın idam cezalarının infazlarının iptalini istemiş, hatta gerekirse bu kişilerin Pakistan a sürülmelerini teklif etmiştir. 37 Bu dönemde İngiltere, Türkiye, İran ve Pakistan, Bağdat Paktı nın 1959 da dağılmasından sonra CENTO (Merkezi Antlaşma Örgütü) adıyla sekretaryası Ankara da olan yeni bir yapılanmaya girmişlerdir. Özellikle üç komşu ülke Türkiye, İran ve Pakistan CENTO bünyesinde uyuşturucu kaçakçılığı ile mü- 34 H. Gardezi, The Resurgence of Islam, Islamic Ideology and Encounters with Imperialism, içinde H. Gardezi ve J. Rashid, der., Pakistan: The Unstable State, (Lahore: Vanguard Books Ltd., 1983), s. 309. 35 Bağdat Paktı Konseyi Dün Karaçi de Toplandı, Milliyet, 27 Ocak 1959. 36 Pakistan ve Seylan Gazetelerinde Basın Rejimimiz Aleyhinde, Milliyet, 22 Şubat 1960. 37 Pakistan Devlet Başkanı Gürsel e Mesaj Yolladı, Milliyet, 17 Eylül 1984. 34

Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler cadele, ortak gümrük düzenlemeleri ve teknoloji altyapısının geliştirilmesi gibi ortak projeler üzerinde durmuşlardır. İstanbul-Ankara-Karaçi-Tahran arasında 1962 de doğrudan telefon görüşmeleri yapabilmeyi sağlayan sistem kurulmuş, bu ülkelerdeki radyo yayınları birbirine bağlanmış ve televizyon altyapısı kurma çalışmaları hızlandırılmıştır. 38 Bu ülkeler arasında hava trafiğinin sorunsuz biçimde işleyebilmesi için gerekli olan altyapı 1962 yılında ABD nin desteği ile kurulmuştur. 39 Uluslararası platformlarda ise Türkiye ve Pakistan birbirine siyasi destek vermeyi sürdürmüştür. Örneğin, BM Genel Kurul Başkanlığı na aday olan Pakistanlı delege Türkiye nin de desteğiyle seçilmiştir. 40 Zaman zaman Türkiye nin çok yönlü dış politikası Pakistan la ilişkilerde kısa süreli krizlere yol açmıştır. Çin ile Hindistan arasındaki sınır savaşı sırasında Hindistan hükümetinin askeri malzeme talebini Türkiye nin kabul etmesi Pakistan ın tepkisine yol açmıştır. Pakistan, Hindistan a destek verilmesinin iki ülke arasındaki dostluk ve kardeşlik bağlarını inciteceğini, CENTO bünyesindeki iş birliğine zarar vereceğini ve Pakistan halkının Türkiye ye karşı duyduğu sempatiyi azaltacağını dile getirmiştir. 41 Ayrıca 1963 yılındaki CENTO toplantısında Batılı ülkelerin Komünist Çin tehdidine karşı Hindistan ı destekleme politikasına Pakistan sert tepki göstermiş ve buna karşın Çin Halk Cumhuriyeti ile ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. 1964 yılından itibaren Türkiye, Pakistan ve İran CENTO dan bağımsız olarak daha sıkı bir bölgesel iş birliğini gerçekleştirmek üzere çalışmalara başlamışlardır. 42 İngiltere nin dışarıda bırakılacağı böyle bir örgütün kurulmasının iki temel faydası bulunmaktaydı. Birincisi, bu devletler ABD ve İngiltere nin çıkarları dışında, kendi yararlarına kararlar alabileceklerdi. İkincisi, ABD ve İngiltere nin varlığı nedeniyle CENTO dan uzak duran Arap devletleri muhtemel ekonomik faydaları nedeniyle bu yeni yapılanmaya dâhil olabileceklerdi. İlk aşamada Pakistan, ekonomik ve kültürel iş birliğinin yanında siyasi bütünleşmeye kadar varacak bir iş birliği yapılmasını savunsa da Türkiye ve İran bu fikre pek sı- 38 İstanbul-Ankara Telefonu Araçsız Yapılabilecek, Milliyet, 23 Kasım 1962. 39 Türkiye, İran ve Pakistan Hava Projesine ABD 1 Milyon Dolar Veriyor, Milliyet, 28 Ocak 1962. 40 Yeni Kurul Başkanı, Milliyet, 20 Eylül 1962. 41 Pakistan Yardıma İtiraz Etti, Milliyet, 3 Mart 1963. 42 Üçlü Zirve Toplantısı Sona Erdi, Milliyet, 22 Temmuz 1964. 35

S. Çolakoğlu cak bakmamıştır. İmzalanan antlaşmada siyasi bütünleşmeye yer verilmemesi ekonomik boyutun öne çıkmasını sağlamış ve böylece çevre ülkelerden yönelebilecek tepkiler asgariye indirilmiştir. Bu üç devletin halihazırda CENTO bünyesinde iş birliği yapmaları, bu yeni çalışmanın bir yenilik getirmediği gibi bir düşünceye neden olmamaktaydı. Çünkü CENTO, NATO ve SEATO arasındaki stratejik bağı tamamlayan ve ABD ve İngiltere nin de belirleyici olduğu bir örgüt niteliğindeydi. Yeni oluşum ise bu üç ülkenin kültürel ve tarihi yakınlığını gözler önüne seren, aralarındaki dayanışmayı yansıtan, kalkınmaya dayalı bir nitelik taşımaktaydı. 1964 te Türkiye, İran ve Pakistan arasında ticaret ve turizmi geliştirmeye yönelik olarak vizelerin kaldırılması da bu çerçevede değerlendirilebilir. 43 Türkiye, Pakistan ve İran 1965 yılında Bölgesel İşbirliği Teşkilatı (RCD) adıyla bu yeni örgütü kurmuşlardır. 44 CENTO dan ayrı olarak Türkiye, Pakistan ve İran arasındaki iş birliğinin gelişmesinde bu dönemde Türkiye ve Pakistan ın ABD ile yaşadığı sorunlar da belirleyici olmuştur. Kıbrıs Cumhuriyeti nde Türk toplumunun anayasadan gelen katılım haklarının engellenmesi, Ankara nın tepkisine rağmen Batı dünyasında zımnen kabul görmüştür. Üstelik ABD nin Kıbrıs sorunu dolayısıyla Türkiye ye 1964 yılında verdiği Johnson Mektubu, Batı yanlısı geleneksel Türk dış politikasının gözden geçirilmesine ve sosyalist blok ve Üçüncü Dünya ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesine sahne olmuştur. 45 1965 yılı Pakistan dış politikası açısından da bir dönüm noktası olmuş ve İslamabad Batı merkezli bir dış politika uygulamaktan vazgeçmiştir. 1965 Pak-Hint Savaşı nda ABD nin Hindistan la birlikte Pakistan a da silah ambargosu uygulaması ikili ilişkileri oldukça kötüleştirmiştir. Bu yüzden Pakistan, savaş sırasında ve sonrasında CENTO üyesi Türkiye ve İran ın yanı sıra İslam dünyasından Suudi Arabistan, Ürdün ve Endonezya ile sıkı bir ilişki kurmaya başlamıştır. 46 Pakistan ayrıca kendi ordusunu yeni silahlarla donatabileceği Batı pazarına alternatif olarak Çin Halk Cumhuriyeti ne yönelmiştir. 47 Böylece 43 Türkiye, Pakistan ve İran Arasında Vize Kaldırıldı, Milliyet, 18 Ekim 1964. 44 Ahmet Emin Yalman, 150 Milyonluk Bir Blok, Milliyet, 16 Ekim 1964. 45 Kamuran Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası: 1939 dan Günümüze, (Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1983), ss. 432-434. 46 S. T. Kheli, In Search of an Identity: Islam and Pakistan s Foreign Policy, A. Dawisha, der., Islam in Foreign Policy, (London: Cambridge University Press, 1983), s. 70. 47 Andrew Small, China s Caution on Afganistan-Pakistan, The Washington Quarterly, Vol. 33, No. 3, July 2010, s. 88. 36

Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler Moskova-Yeni Delhi ittifakına karşı Pekin-İslamabad ekseni oluşmaya başlamıştır. 1965 Pak-Hint Savaşı nda Türkiye, Pakistan ın izlediği politikaları desteklemekten ve soruna açıkça taraf olmaktan özenle kaçınmıştır. Bununla birlikte, Türkiye Pakistan a daha önceden yapılan silah sevkiyatını hızlandırmış ve 5 milyon dolar değerinde silah sevkiyatı yapmıştır. Öte yandan, Pakistan Türkiye nin elinden geleni yaptığına inanarak daha fazla destek talebinde bulunmamıştır. Ankara bu dönemde iki ülke arasında ateşkesin sağlanması noktasında arabuluculuk girişimlerinde bulunmuştur. 48 Türkiye nin bu dönemde Pakistan a askeri desteği genellikle askeri teçhizat temin etmek şeklinde olmuştur. Örneğin, 1968 yılında Türkiye kendisine ABD hibesi olarak verilmiş tanklardan 100 adedini gelen talep doğrultusunda Pakistan a vermeyi kararlaştırmıştır. 49 Türkiye nin Pakistan a göndermeyi planladığı tanklar nedeniyle Hindistan ile ilişkiler gerginleşirken, tankların gönderimi ABD nin izin vermemesi sebebiyle gerçekleşememiştir. Pakistan, İran ve Türkiye arasında vizelerden sonra pasaport uygulamasının kaldırılması üçlü ilişkilerin 1966 67 yıllarında zirve yaptığını göstermektedir. 50 1967 yılında yapılan RCD toplantılarında iki konu özellikle görüşülmüştür. İlk olarak, Hindistan ın Pakistan ın CENTO üyeliğine yönelik politikaları değerlendirilmiştir. İkinci olarak ise Pakistan ın Türkiye ve İran dan ayrı olarak BM Genel Kurulu nda Sovyetler Birliği ve Arnavutluk un önergelerine destek vermesi ele alınmıştır. Türkiye bu dönemde, RCD ve CENTO bünyesinde alınan kararlara riayet edilmesini, İran ve Pakistan ın Türkiye nin üretebildiği malları bir üçüncü ülkeden almamasını istemiştir. Ayrıca Başbakan Süleyman Demirel, bu üç ülkeden birisinde kurulan sanayi kolunun bir diğerinde kurulmamasına özen gösterilmesi gerektiğini vurgulamıştır. 51 Öte yandan Kıbrıs ta durumun gerginleşmesi üzerine Pakistan, Pak-Hint savaşında Türkiye nin verdiği destekten çok daha fazlasını vaat etmiştir. Pakistan, bir Türk-Yunan savaşının çıkması durumunda kendi ordusunu Türk Genelkurmayı nın emrine vereceğini Ankara büyükelçisi vasıtası ile Türk hükümetine bildirmiştir. Savunma Bakanı Eyüp Han ın Türklere karşı bir saldırı meydana gelmesi durumunda Pakistan ın Türk kardeşlerinin yanında çarpışa- 48 Abdi İpekçi, Pakistan ın uğradığı saldırı ve Türkiye nin Tutumu, Milliyet, 9 Eylül 1965. 49 Türkiye nin Hindistan a Tank Satması Pakistan ı Kızdırdı, Milliyet, 22 Kasım 1968. 50 Türkiye, İran, Pakistan Arasında Pasaport Kalkıyor, Milliyet, 3 Şubat 1966. 51 İran ve Pakistan ın Mal Almasını İstedik, Milliyet, 4 Ağustos 1967. 37

S. Çolakoğlu cak ilk ülke olacağını söylemesi, ikili ilişkilerdeki ortak dini-kültürel kimlikten kaynaklanan duygusal boyutu açık bir şekilde göstermektedir. 52 RCD ülkeleri bu dönemde Vietnam, Kıbrıs, Keşmir, Basra Körfezi ve Ortadoğu konularında genelde ortak tutum belirlemiştir. 53 1969 yılına gelindiğinde üçlü ekonomik ilişkilerin yoğunlaşmaya başladığı görülmektedir. Türkiye, İran ve Pakistan petrol rafinerisi, rulman, jüt ve alüminyum tesisleri inşası gibi ortak projelerin yapılması kararlaştırılmış ve beş yıl içerisinde 1,5 milyar dolar yatırım yapılması planlanmıştır. 54 Ayrıca, Türkiye nin RCD ülkelerindeki demiryolları altyapısını inşa etmesi kararlaştırılmıştır. 1970 ler: Pakistan ın Bölünmesi ve Kıbrıs Savaşı 1970 li yıllar Türkiye ve Pakistan için iki büyük savaşa yol açmıştır. Pakistan, 1971 yılında bağımsızlık ilan eden Doğu Pakistan ı engellemek için destekçisi Hindistan la savaşmıştır. Türkiye ise 1974 yılındaki Kıbrıs taki Nikos Sampson askeri darbesiden sonra adaya askeri olarak müdahale etmiştir. 55 Pakistan, Doğu Pakistan ın Bangladeş adıyla kopmasını engelleyemezken, Türkiye adanın kuzeyini denetimi altına alarak askeri müdahale ile Kıbrıs ta arzu ettiği sonuca ulaşmıştır. 1971 Hindistan-Pakistan Savaşı boyunca Türkiye, Hindistan ın derhal ateşkes ilan etmesi ve Pakistanlı esirlerin iadesi için diplomatik teşebbüs başlatmıştır. Türkiye ayrıca savaş sırasında İslamabad ın talep ettiği askeri mühimmatı tedarik etmiştir. 56 İslam ülkeleri de savaşta İslamabad a destek vermişler ve hiçbiri Pakistan tanımadan Bangladeş in bağımsızlığını tanımamıştır. İslam ülkelerinin diplomatik baskısı Bangladeş i Pakistan la ilişkilerini düzeltmeye zorlamıştır. Ayrıca İran, Libya ve Körfez emirlikleri gibi petrol zengini ülkeler 1974 ten itibaren Pakistan a büyük oranda mali yardımda bulunmuşlardır. 57 Ankara ve İslamabad arasında uluslararası meselelere ilişkin siyasi iş birliği 1970 li yıllar boyunca devam etmiştir. Senatör İsmet İnönü ve Başbakan Zülifkar Ali Butto İsrail in işgal ettiği topraklardan çekilmesi yönünde Ankara da 52 Pakistan Ordusunu Türkiye Emrine Verdi, Milliyet, 28 Kasım 1967. 53 RCD Ülkelerinin Demir Yollarını Türkiye Yapacak, Milliyet, 27 Aralık 1968. 54 RCD, 14 Ortak Tesis Kuracak, Milliyet,18 Haziran 1969. 55 Tuba Ünlü, Kıbrıs Sorunu ve 1974 Müdahalesi, içinde Haydar Çakmak, der., Türk Dış Politikası (1919-2012), (Ankara: Platin Yayınları, 2012), ss. 681-689. 56 Pakistan a Cephane Yollayacağız, Milliyet, 14 Aralık 1971. 57 H. A. Rizvi, Pakistan and the Geostrategic Environment, (London: St. Martin s Press, 1993), s. 78. 38

Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler Ekim 1973 te ortak açıklama yapmışlar ve küresel güvenlik endişelerinde ortak bir tutum benimsemişlerdir. 58 1974 yılında Türkiye nin Kıbrıs ta en büyük destekçisi Pakistan olmuştur. Başbakan Butto, Hindistan ile halihazırda çatışma durumunda oldukları halde, Kıbrıs müdahalesine gönüllü asker göndermeye hazır olduklarını açıklamıştır. 59 Ayrıca Pakistan, Türkiye ve Yunanistan arasında arabuluculuk girişimlerinde bulunmuştur. Öte yandan, Pakistan Dışişleri Bakanı Aziz Ahmet Ekim 1974 te BM Genel Kurulu nda yaptığı konuşmada, Yunanistan ın Zürih ve Londra antlaşmalarına aykırı olarak adadaki anayasal düzeni değiştirmeye teşebbüs ettiğini ve Türkiye nin de garantör ülke olarak anlaşmalardan doğan hakkını kullanmakta olduğunu dile getirmiştir. 60 Pakistan Dışişleri Bakanı Aziz Ahmet, Mayıs 1975 teki Türkiye ziyaretinde ABD nin Türkiye ye Kıbrıs müdahalesi yüzünden uyguladığı ambargonun hatalı olduğunu söylemiş ve ortak bir silah sanayi kurmayı teklif etmiştir. 61 Bu bağlamda RCD bünyesinde Pakistan ve İran ile silah ve ağır sanayi, ulaşım, turizm, gıda ve tarımsal sanayi alanlarında iş birliğini içeren bir antlaşma imzalanmıştır. 62 1970 li yıllarda Türkiye, Pakistan ve İran arasında üçlü iş birliğinin öne çıktığı görülmektedir. Pakistan bu dönemde RCD ye bu üç ülkenin dış politikasına yön verecek, küresel politikalarını belirleyecek ve İslam unsurunun etkin olduğu siyasi bir çehre kazandırmak istemiştir. 63 Pakistan Cumhurbaşkanı Yahya Han ın savunduğu bu fikre Türkiye karşı çıkmıştır. ABD nin nispeten yalnız bıraktığı bir dönemde Hindistan-Sovyetler Birliği ittifakını dengeleyebilmek adına Pakistan dış politikasında hızla Çin in yörüngesine kaymıştır. Ankara ise Kıbrıs merkezli yaşanan krizlere rağmen NATO ittifakını temelinden sarsacak blok dışı ilişkilere girmekten kaçınmıştır. Diğer taraftan Türkiye nin Pakistan ı ekonomik yönden finanse etme politikası 1970 lerin başında Türk kamuoyunda eleştirilere yol açmıştır. İkili tica- 58 İnönü, Politikadan Ayrılma Konusunda Butto ya Şimdi Ben Bekliyorum Dedi, Milliyet, 19 Ekim 1973. 59 Pakistan Başbakanı Kıbrıs ta Çarpışmak İstediklerini Açıkladı, Milliyet, 22 Temmuz 1974. 60 Pakistan BM de Kıbrıs Çıkarmasını Savundu, Milliyet, 9 Ekim 1974. 61 Pakistan Bizle Silah Sanayi Kurmak İstiyor, Milliyet, 29 Mayıs 1975. 62 Türk-Pakistan, Milliyet, 21 Kasım 1975. 63 Yahya Han İstanbul u dolaşıyor, Milliyet, 6 Mayıs 1970. 39

S. Çolakoğlu rette Türkiye 1970 yılı itibarıyla 4,5 milyon dolar açık vermiştir. Bu durum ikili ilişkilerin kurulduğu 1947 yılından 1970 lere kadar ekonomik ilişkilerin hacmi düşük de olsa Türkiye nin Pakistan ı finanse etmesi şeklinde geliştiği söylenebilir. İkili ekonomik ilişkilerdeki bu yapı Türkiye nin küresel ve iç kaynaklı mali krizlerle boğuştuğu 1970 li yıllarda daha fazla sorgulanır hale gelmiştir. Öte yandan RCD Türk kamuoyunda AET ile bir tutulmakta hatta RCD uzun dönemde bir Doğu ortak pazarının ilk çekirdeği olarak değerlendirilmekteydi. 64 Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk ün Kasım 1975 te gerçekleştirdiği Pakistan ziyareti sırasında ikili ekonomik iş birliğinin yanı sıra RCD bünyesinde ortak bir banka kurulması gündeme gelmiştir. Pakistan tarafı ayrıca Afganistan la aralarında sorun oluşturan Belucistan bölgesi için Türkiye nin gizli arabuluculuğunu talep etmiştir. 65 22 Nisan 1976 da RCD Zirvesi İzmir de toplanmış ve Pakistan, İran ve Türkiye on yıl içerisinde gümrüklerin kademeli olarak kaldırılmasını öngören İzmir Antlaşması nı imzalanmıştır. 66 RCD bünyesinde kalkınma bankası, Pakistan ile ortak traktör tesisi kurulmuş, Pakistan a buğday ve çimento ihracı ile Pakistan dan fuel oil ve pirinç ithali yoğunlaştırılmıştır. Zirvede Pakistan dan Türkiye ye kaçak olarak çalışmaya gelenlerin sayısındaki artış da ele alınmıştır. Bu dönemde RCD içi ekonomik entegrasyon önündeki en büyük engel olarak ulaşım altyapısının yetersizliği gösterilmektedir. 1979 yılında ise CENTO nun fesih süreci başlamış ve İran İslam Devrimi nin ardından, önce İran sonra da Pakistan CENTO dan çekilmiştir. Sadece Türkiye, İran ve Pakistan arasında bölgesel iş birliğini geliştirme amacıyla kurulan RCD nin ise devam ettirilmesi konusunda görüşmeler sürdürülmüştür. 67 Genelkurmay Başkanı Ziya-ül Hak ın Temmuz 1977 de Başbakan Butto yu darbeyle devirmesi ikili ilişkileri fazla etkilememiştir. Bu sırada Türkiye nin Pakistan iç siyasetine ölçülü bir şekilde müdahil olduğu görülmektedir. 1978 de Başbakan Bülent Ecevit ve Milli Selamet Partisi Genel Başkanı Necmettin Erbakan idama mahkum edilen Zülfikar Ali Butto nun affedilmesini yönünde girişimlerde bulunmuşlardır. 68 Öte yandan Butto nun oğlu Mürteza Butto 64 Mehmet Ali Birand, Türkiye Ağabey Rolünü Bırakmalı, Milliyet, 30 Nisan 1970. 65 Zerin Alnar, Korutürk ün Pakistan Gezisinin Bilançosu, Milliyet, 25 Kasım 1975. 66 Nilüfer Yalçın, RCD Serbest Bölgesi 10 yılda gerçekleşecek, Milliyet, 23 Nisan 1976. 67 Türkiye ile Pakistan PVD nin Geleceği Konusunda Görüşmeyi Kararlaştırdı, Milliyet, 2 Ekim 1979. 68 Ecevit Butto nun Affını İstedi, Milliyet, 21 Mart 1978. 40

Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler tarafından Londra da kurulmaya çalışılan sürgün hükümetine Türkiye destek veremeyeceğini bildirmiştir. 69 Bu kontrollü tutum Pakistan ın içerisinde bulunduğu hassas dönemde ilişkilerin zarar görmesini engellemiştir. Başbakan sıfatıyla Kasım 1977 de gerçekleştirdiği Türkiye ziyareti sırasında Ziya-ül Hak, Türk kamuoyuna sıcak mesajlar vermiş ve ortak savunma sanayi kurulması konusunda iş birliği teklif etmiştir. 70 1980 ler: Artan Güvenlik İşbirliği 1979 yılı içinde gerçekleşen iki önemli olay, İran İslam Devrimi ve Sovyetler Birliği nin Afganistan ı işgali, dünya politikasının yanı sıra Türkiye ve Pakistan ın uluslararası politikada yerini önemli ölçüde değiştirmiştir. Pakistan bu sayede sıradan bir çevre devleti olmaktan çıkarak hem Batı hem de İslam dünyası için çok hayati bir ülke haline gelmiştir. Bu da Pakistan ın dünya politikasındaki ağırlığını gerçek siyasi ve ekonomik gücünün çok üstünde artırmıştır. 71 Afganistan ve İran ı kaybeden ABD, Pakistan ı yeniden keşfetmiştir. Sovyetlerin Hint Okyanusu na ve Ortadoğu ya inmesinden ve İran daki istikrarsızlığın bölgeye yayılmasından çekinen ABD, diğer Batılı ülkelerle birlikte Pakistan a ekonomik ve askeri açıdan devasa oranda yardım etmeye başlamıştır. 72 Sovyetlerin Afganistan ı işgali Pakistan ın İslam dünyası içindeki ağırlığını da artırmıştır. Cumhurbaşkanı Ziya, İslami dayanışma adı altında Suudi Arabistan başta olmak üzere petrol zengini Müslüman ülkelerden siyasi ve ekonomik destek almıştır. Ocak 1980 de İslamabad ta olağanüstü toplanan İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) Dışişleri Bakanları Toplantısı nda ve Ocak 1981 de toplanan İKÖ Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi nde Pakistan a tam bir siyasi destek verilmiştir. 73 12 Eylül 1980 darbesi de Türkiye de Kenan Evren liderliğinde askeri bir yönetim kurulmasına yol açmıştır. 74 Amerikan yönetimi Afganistan ve İran da- 69 Galip İsen, Butto nun Oğluna Sürgünde Kuracağı Hükümete Destek Olamayacağımız Bildirdik, Milliyet, 31 Temmuz 1978. 70 Pakistan ın Nesi Varsa Sizindir, Milliyet, 3 Kasım 1977. 71 Selçuk Çolakoğlu, Dış Politika Yapım Sürecinde Din Faktörünün Etkisi: Pakistan Örneği, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Sayı. 36, Mart 2007, ss. 61-84. 72 M. Hussain, Pakistan and Changing Regional Scenario, (Lahore: Zaildar Park Ichra, 1988), s. 16. 73 Abdul Sattar, Pakistan s Foreign Policy 1947-2005, (Karachi: Oxford University Press, 2007), ss. 112-119, s. 157. 74 Mehmet E. Çağıran, 12 Eylül Askeri Darbesi ve Dış Politika Anlayışı, Haydar Çakmak, der., Türk Dış Politikası (1919 2012), (Ankara: Platin Yayınları, 2012), ss. 738-740. 41

S. Çolakoğlu ki gelişmelerin olumsuz sonuçlarının engellenmesi konusunda Türkiye ve Pakistan ı yakın iş birliğine teşvik etmiştir. 1950 lerden itibaren sırasıyla Bağdat Paktı, CENTO ve RCD çerçevesinde gelişen Türkiye, İran ve Pakistan iş birliği de Humeyni rejiminin ABD yle son derece kötü ilişkilere sahip olması nedeniyle sekteye uğramıştır. Ayrıca 1980-88 yılları arasında devam eden İran-Irak Savaşı dolayısıyla da Türkiye ve Pakistan tarafsızlıklarını korumak adına İran la yakın ilişkiler kurmaktan kaçınmışlardır. Bununla birlikte Türkiye ve Pakistan, İran-Irak Savaşı için çeşitli defalar arabuluculuk girişimlerinde bulunmuşlardır. 75 Türkiye ve Pakistan ın tam ortasında yer alan İran ın lojistik imkanlarından yeterince yararlanılmaması ise ikili siyasi, kültürel ve özellikle de ekonomik ilişkilerin gelişmesinde sorun oluşturmaya başlamıştır. İran daki devrimden sonra işlerliğini kaybeden Bölgesel İşbirliği Teşkilatı (RCD) yerine Ocak 1985 te Tahran da imzalanan antlaşma ile Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO) kurulmuştur. 76 Fonksiyonu ve amaçları itibarıyla RCD ye benzeyen ECO ilk yıllarında ciddi anlamda bir güce kavuşamamıştır. 1980 li yıllarda iki asker kökenli devlet başkanı Kenan Evren ve Ziya-ül Hak ın geliştirdikleri kişisel dostlukları da ikili ilişkilerde üst düzey temasları oldukça artırmış ve iki ülke birbirlerinin sorunlarına karşı dayanışma içinde olmayı sürdürmüştür. Pakistan Enformasyon Bakanı Raja Muhammed Zaferül Hak Ağustos 1983 te yaptığı bir açıklamada, Ermeni soykırımı iddialarının gerçeği yansıtmadığını vurgulamıştır. 77 Ayrıca Cumhurbaşkanı Ziya Ağustos 1983 te, Kıbrıs ta bağımsız bir Türk devletinin ilan edilmesi durumunda ilk tanıyan ülkenin Pakistan olacağını söylemiştir. 78 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) ilan edildikten sonra ise Pakistan, Türkiye nin tavrına bağlı olarak hareket etmiştir. Başbakan Muhammet Han Cuneco Haziran 1986 da önemli olanın sadece Pakistan ın değil uluslararası camiada KKTC nin tanınması olduğunu ve bunun için İKÖ bünyesinde ortak girişimde bulunabileceklerini belirtmiştir. 79 Cumhurbaşkanı Ziya nın Ekim 75 Pakistan Devlet Başkanı Bugün Ankara da, Milliyet, 29 Ağustos 1983. 76 Orta Doğu da Yeni Bir Pakt, Milliyet, 23 Ocak 1985. 77 Pakistan Enformasyon Bakanı Ermeni İddiaları Sahte Ve Asılsızdır, Milliyet, 15 Ağustos 1983. 78 Ziya-ül Hak: KTFD nin Bağımsızlığını Tanıyacak İlk Ülke Pakistan dır, Milliyet, 29 Ağustos 1983. 79 Nur Batur, Pakistan Başbakanı Cuneco: Kıbrıs ta yanınızdayız, Milliyet, 30 Haziran 1986. 42

Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler 1987 deki Türkiye ziyaretinde İslamabad ta KKTC nin bir temsilciliğinin açılması kararlaştırılmıştır. 80 Bu dönemde, Türkiye, Pakistan için siyasi anlamda model alabileceği bir ülke konumunda olmuştur. Cumhurbaşkanı Ziya demokrasiye geçme konusunda Türkiye yi örnek aldıklarını ve Danışma Meclisi ile Milli Güvenlik Konseyi ni işlevleri açısından incelediklerini belirtmiştir. 81 Bu dönemde iki ülke arasındaki güvenlik iş birliğinin nükleer teknolojiyi de kapsaması gündeme gelmiştir. Nitekim 1980 lerin başında Pakistan ile Türkiye nin ortak bir girişimle nükleer silah üreteceğine ve ortak atom bombası denemesi gerçekleştireceğine yönelik haberler çıkmıştır. 82 Bu haberler iki tarafça da yalanlanmasına rağmen Hindistan, Yunanistan gibi komşu ülkeler başta olmak üzere uluslararası camiada tedirginlik yaratmıştır. Hindistan, Ankara Büyükelçisi Vinod Kumar Grover vasıtası ile Türkiye den nükleer silah üretmemesi konusunda Pakistan ı ikna etmesini istemiştir. 83 1988 yılında Türkiye den Pakistan a ihraç edilen bir elektronik malzemenin nükleer silah yapımında kullanıldığının anlaşılması üzerine Hindistan ve ABD ile diplomatik sürtüşme yaşanmıştır. 84 Bununla birlikte Ankara, İslamabad ile ilişkileri geliştirirken Yeni Delhi yi de ihmal etmemeye çalışmıştır. 1980 li yıllar boyunca ülke ekonomisini dışa açmaya çalışan Türkiye açısından Hindistan aynı zamanda önemli bir pazar niteliğinde olmuştur. 1986 da Başbakan Turgut Özal ın ziyaretine karşılık Başbakan Rajiv Gandi 1988 de Türkiye yi ziyaret etmiş ve 1989 yılında Kenan Evren, Türkiye nin Hindistan a cumhurbaşkanı düzeyinde ilk ziyaretini gerçekleştirmiştir. 85 Ankara ve İslamabad arasında 1980 li yıllarda ortak askeri projelerin yanı sıra tatbikatlar da yapılmıştır. Türkiye ve Pakistan ın Ağustos 1987 de Ege Denizi nde Dostluk-87 adlı bir tatbikat düzenlemesi Sovyetler Birliği tarafından çok sert biçimde eleştirilmiştir. 86 1987 de Pakistan ın Türkiye den F-16 80 KKTC ye Pakistan Desteği, Milliyet, 15 Ağustos 1987. 81 Ziya-ül Hak: KTFD nin Bağımsızlığını Tanıyacak İlk Ülke Pakistan dır, Milliyet, 29 Ağustos 1983. 82 Türkiye, Pakistan la Atom Bombası Denemesi Konusunda Anlaştı, Milliyet, 22 Mayıs 1981. 83 Pakistan ı Durdurun, Milliyet, 22 Kasım 1985. 84 Haldun Armağan, ABD den Ambargo, Milliyet, 3 Haziran 1988. 85 Nur Batur, Delhi den Kıbrıs a Olumlu Yaklaşım, Milliyet, 11 Nisan 1986. 86 Türk-Pakistan Ortak Tatbikatı SSCB yi Kızdırdı, Milliyet, 15 Ağustos 1987. 43

S. Çolakoğlu uçakları ve firkateyn satın almasını öngören bir stratejik iş birliği de gündeme gelmiştir. 87 Cumhurbaşkanı Ziya nın 17 Ağustos 1988 tarihinde uçak kazası/sabotajında hayatını kaybetmesi, Türkiye tarafında büyük bir üzüntüyle karşılanmıştır. Ankara, Pakistan a verdiği önemi Ziya-ül Hak ın cenaze törenine uluslararası teamüllerde pek rastlanmayacak şekilde hem Cumhurbaşkanı Evren hem de Başbakan Özal ın katılımıyla göstermiştir. 88 Kasım 1988 de yapılan seçimleri Ziya-ül Hak ın 1977 de askeri darbeyle devirdiği Zülfikar Ali Butto nın kızı Benazir Butto nun liderliğini yaptığı Pakistan Halk Partisi kazanmıştır. 89 Ziya-ül Hak dönemindeki yakın Türk-Pak ilişkilerinin sekteye uğrayacağına yönelik spekülasyonlar doğru çıkmamış ve bu durum ikili ilişkilerin ülke içi çekişmeler ya da küresel değişimlerden etkilenmediğinin göstergesi olmuştur. Hatta Başbakan Benazir in Mayıs 1989 daki Türkiye ziyareti sırasında Ankara daki Ziya-ül Hak Parkı nın adı Zülfikar Ali Butto Parkı olarak değiştirilmiştir. 90 1990 lar: İlişkilerde Zayıflama Önceki dönemlere kıyasla 1990 lı yıllarda ikili ilişkilerde bir durağanlaşma görülmektedir. 1991 de Sovyetler Birliği ve Yugoslavya nın dağılması Türkiye nin ilgisini Balkanlar, Kafkaslar ve Orta Asya ya yoğunlaştırmasına yol açmıştır. Pakistan ise dikkatini Sovyet sonrası Afganistan ın yeniden istikrara kavuşturulmasına vermiştir. Ayrıca, bu dönemde her iki ülkede istikrarsız hükümetlerin iktidarda bulunması ve yaşanan ekonomik krizler ikili iş birliğini zorlaştırmıştır. Navaz Şerif in Pakistan Müslüman Birliği nin (PMB) Ekim 1990 da yapılan seçimleri kazanarak iktidara gelmesi, Ziya-ül Hak ekolünün geri dönüşü olarak yorumlanmıştır. Sovyet kuvvetleri 1989 da Afganistan dan çekilince ABD nin Pakistan a olan ilgisi bir anda kaybolmuş ve ülke ekonomik sıkıntılarla daha fazla yüz yüze kalmıştır. Çünkü Pakistan o tarihte İsrail ve Mısır dan sonra ABD den en fazla yardım alan üçüncü ülke konumundaydı. ABD yılda yaklaşık 600 milyon dolara varan ekonomik yardımı Ekim 1990 da Pakistan ın 87 Kıskanılan Ortaklık, Milliyet, 22 Ekim 1987. 88 Metin Çorabatır, Orduya Göre Kaza Değil, Sabotaj, Milliyet, 20 Ağustos 1988. 89 Pakistan Seçimleri ve Türkiye, Milliyet, 17 Kasım 1988. 90 Butto dan Bir Dizi Temas, Milliyet, 26 Mayıs 1989. 44

Türkiye nin Pakistan Politikası: İkili İlişkilerdeki Temel Dinamikler nükleer silahlanma programını bahane ederek askıya almıştır. 91 ABD, ayrıca parası ödendiği halde 30 adet F-16 uçağını Pakistan a vermediği gibi parayı da iade etmemiştir. 92 Başbakan Süleyman Demirel döneminde Pakistan la siyasi ilişkilerin yanı sıra ekonomik boyutun da öne çıkartılmaya çalışıldığı görülmektedir. Başbakan Demirel in Ekim 1992 deki Pakistan ziyaretinde en çok gözetilen ulus kaydı çerçevesinde her iki ülkede açılacak otoyol, liman, demiryolu, haberleşme ve diğer satın alma projelerinde ihalelere giriş kolaylığı sağlanacaktı. Ayrıca baraj ve hidroelektrik santrali inşasında yardımlaşmak üzere bir komite kurulması kararlaştırılmıştır. 93 Nitekim 1993 yılında Pakistan da 165 km lik İndus otoyolu ihalesini bir Türk firması kazanmış ve 600 milyon dolarlık bu projenin maliyetinin yüzde 40 ını Türk Eximbank üstlenmiştir. 94 Ayrıca Başbakan Demirel ve Başbakan Navaz Şerif bazı uluslararası sorunlarda ortak tavır takınılması konusunda anlaşmışlardır. Bosna da Müslümanlara yönelik saldırıların acilen durdurulması, Keşmir konusunda Pakistan tezlerinin haklılığı, Kıbrıs ta Türk toplumunun siyasi eşitliği temelinde çözün aranması, Kafkaslardaki tüm sorunların barışçıl yönden çözülmesi, Irak ın toprak bütünlüğünün korunması ve ECO nun genişlemesi konularında Ankara ve İslamabad ortak hareket etme kararı almıştır. 95 1990 ların ilk yarısında Türkiye, İran ve Pakistan arasında kurulmuş olan ECO nun Kafkasya ve Orta Asya daki yeni bağımsız devletlere doğru genişletilmesi gündeme gelmiştir. 96 Bununla birlikte 1990 lı yıllarda yaşanan gelişmeler Ankara, Tahran ve İslamabad ın Orta Asya da iş birliğinden çok rekabete giriştiğini göstermektedir. Sovyetler Birliği nin 1991 de dağılmasından sonra ortaya çıkan altı Müslüman devlet üzerindeki nüfuz mücadelesi Suudi Arabistan, İran, Türkiye ve Pakistan arasında rekabete dönüşmüştür. 97 91 L. Zecchini, Mian Navaz Şerif in Tercihleri, Semih Vaner, der., Yaşadığımız Dünya 1992, (İstanbul: Metis Yayınları, 1991), s. 105. 92 A. H. Syed, Pakistan in 1997, Asian Survey, Vol. 38, No. 2, February 1998, s. 123. 93 Demirel, İslamabad da, Milliyet, 25 Ekim 1992. 94 Zülfikar Doğan, Eximbank Pakistan İçin Musluğu Açtı, Milliyet, 7 Nisan 1993. 95 6 Başlıkta Mutabakat, Milliyet, 27 Ekim 1992. 96 ECO Genişliyor, Milliyet, 26 Ekim 1992. 97 S. Chopra, Islamic Fundamentalism and Pakistan s Foreign Policy, V. Grover ve R. Arora, der., Political System in Pakistan 4, (New Delhi: Deep & Deep Publications, 1995), s. 256. 45

S. Çolakoğlu Hatta Afganistan daki nüfuz mücadelesi İran ve Pakistan arasındaki ilişkileri oldukça gerginleştirmiştir. İslamabad, Sünni Peştuların oluşturduğu Taliban ı desteklerken, Tahran Şii Hazaralara destek vermekteydi. İslamabad ve Tahran arasındaki bu rekabet Pakistan ın Sind eyaletinde mezhep çatışmalarına da yol açmıştır. Pakistan, Afganistan daki karışıklıklar yüzünden 1990 lı yıllarda Orta Asya ya yeterince açılamamıştır. 98 1993 te tekrar iktidara gelen Benazir Butto, 1990 dan beri kopuk olan ABD ile ilişkileri düzeltmeye çalışırken, ABD de işbaşına gelen Bill Clinton yönetimi de İslamabad ile ilişkilerin geliştirilmesine önem vermiştir. Bu amaçla Başkan Clinton 1995 yılında 368 milyon dolarlık askeri yardımın serbest bırakılmasını sağlamıştır. Ancak ABD nin desteği Başbakan Butto yu iktidarda tutmaya yetmemiş ve Cumhurbaşkanı Legari selefi İshak Han gibi yolsuzluk suçlamasıyla Butto hükümetini Kasım 1996 da görevden azletmiştir. 99 Yine 1993 yılında Süleyman Demirel in cumhurbaşkanı olmasıyla başbakanlığa Tansu Çiller gelmişti. Tarihte ilk defa hem Türkiye de hem de Pakistan da kadın başbakanların aynı anda göreve geldiği 1993 te ikili ilişkilerin nispeten durgunlaştığı hatta kötüleştiği söylenebilir. Başbakan Benazir Butto, Aralık 1993 te başbakan olduktan sonra ilk yurtdışı ziyareti olan Türkiye de yeterince sıcak karşılanmamıştır. Başbakan Çiller, İstanbul da Butto ya eşlik edemeyeceğini bildirdiği için ziyaretin İstanbul ayağı iptal edilmiştir. Halbuki 1989 daki ilk ziyaretinde Başbakan Özal hem yakın ilgi göstermiş hem de Başbakan Butto nun İstanbul ziyaretine bizzat eşlik etmişti. 100 Öte yandan Demirel in başbakanlığı döneminde anlaşmaya varılan otoyol projesinin Butto nun Türkiye ziyaretinden hemen sonra 21 Aralık 1993 te iptal edilmesi, Ankara ile İslamabad arasında diplomatik sürtüşmeye neden olmuştur. 101 Hatta bu iptal siyasi bir tavır olarak nitelendirilip Başbakan Butto nun Türkiye ziyaretinde yaşanan olumsuzluklara bağlanmıştır. Ayrıca İslamabad-Peşaver arasında kuzey-güney doğrultusunda inşa edilecek otoyolun Orta Asya ülkelerinin karadan Hint Okyanusuna açılması için lojistik destek sunması planlanmıştır. Orta Asya ülkelerinin güneye açılmasını istemeyen Rusya nın bu yüzden otoyol projesinin iptali için Pakistan hükümetine baskı 98 T. Mahmood, Pakistan ve Orta Asya, Avrasya Etüdleri, Kış, 1996/97, s. 93. 99 A. Rashid, Pakistan: Trouble Ahead, Trouble Behind, Current History, April 1996, s. 163. 100 Butto ya İlgi Az, Milliyet, 7 Aralık 1993. 101 Zülfiar Doğan, Pakistan da İptal Edilen İhale Siyasi Krize Dönüştü, Milliyet, 24 Aralık 1993. 46