Türkiye de Damızlık İpekböceği İşletmelerinin Mevcut Durumlarının Değerlendirilmesi Berrin TAŞKAYA TOP 1, Tijen ÖZÜDOĞRU 2, Osman Orkan ÖZER 3, Zeliha YASAN ATASEVEN 4, İlkay UÇUM 5, Kübra POLAT 6, Türkay BARS 7 1 Dr., GTHB, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, btaskaya@hotmail.com 2 Dr., GTHB, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, tijendiken@gmail.com 3 Dr., Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi A.B.D., oorkanozer@gmail.com 4 Ziraat Yüksek Mühendisi, GTHB, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, zelihayasan@gmail.com 5 Ziraat Yüksek Mühendisi, GTHB, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, ilkayfdn@gmail.com 6 Ziraat Yüksek Mühendisi, GTHB, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enst., tasdemir5885@gmail.com 7 Ziraat Yüksek Mühendisi, GTHB, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, tbars@gmail.com Özet Bu araştırmada, damızlık ipekböceği yetiştiriciliği yapan küçük aile işletmelerinin mevcut yapılarının ortaya konulması, üreticilerin ipekböcekçiliği yapmalarında etkili olan faktörlerin belirlenmesi ve sorunlara ilişkin çözüm önerilerinin sunulması amaçlanmıştır. Araştırmada, Türkiye de 2013 yılı itibariyle damızlık ipekböceği yetiştiriciliğinin yapıldığı tek il olan Bursa daki 37 yetiştirici ile tam sayım yolu ile yapılan anketlerden elde edilen veriler frekans dağılım tabloları ve likert ölçeği ile değerlendirilmiştir. İncelenen işletmelerde ipekböcekçiliğinin küçük aile çiftçileri tarafından ek gelir sağlamak amacıyla yürütülen bir faaliyet olduğu belirlenmiştir. İşletmelerdeki nüfusun %81,8 i 15-64 yaş aralığındadır ve ipekböcekçiliği faaliyetinde çalışan ortalama aile işgücü 2,3 EİB, yabancı işgücü ise 0,2 EİB dir. İşletmecilerin ipekböcekçiliğinden elde ettiği gelir ortalama 2.028 TL/yıldır ve yıllık gelirleri içerisinde ipekböcekçiliğinin payı %20,7 dir. İşletmelerin damızlık koza üretiminde açtıkları ortalama kutu sayısı 2,4 olup, ortalama verimleri 22,7 kg/kutu dur. İşletmecilerin ipekböcekçiliği yapmalarında büyük ölçüde etkili olan faktör aileden gelen bir faaliyet oluşudur. Damızlık koza üretimini etkileyen en önemli faktörler ise besleme evi, dut ağacı ve işgücü yetersizliğidir. Alternatif gelir kaynaklarının bulunmadığı yerlerdeki gelir seviyesi düşük üreticiler için ipekböcekçiliği halen önemli bir ekonomik faaliyet durumundadır ve yetiştiricilerin gelir düzeyini iyileştirmek, ipekböcekçiliğini yeniden geliştirmek, yaygınlaştırmak, ekonomiye kazandırmak amacıyla destek miktarının artırılması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Damızlık İpekböcekçiliği, Koza, Kozabirlik, Küçük Aile İşletmesi 1. Giriş Türkiye de 1500 yıllık bir mazisi olan ipekböcekçiliği, diğer tarımsal faaliyetlerin yanında geleneksel ve yardımcı bir faaliyet olarak, genellikle küçük ölçekte, küçük aile işletmeleri tarafından yapılan ve çok fazla yatırım gerektirmeyen, 35-45 günlük kısa bir üretim dönemi ile işletmelere kısa sürede ek gelir sağlayan bir tarımsal faaliyettir. İpekböceği yetiştiriciliği daha çok arazilerin diğer tarımsal faaliyetlere elverişli olmadığı dağlık yörelerde yapılmaktadır ve gelir seviyesi düşük üreticiler için önemli bir ekonomik faaliyet durumundadır (Taşkaya Top, 2011). Türkiye de ipekböceği yetiştiriciliği; istihdam ve gelire katkısı açısından kırsal kalkınmanın sağlanması, yaratılan katma değer ile milli gelire ve ekonomiye katkısı, kültürel mirasın ve gen kaynaklarının korunması bakımından oldukça önemli bir tarımsal faaliyet olması nedeniyle devamlılığının sağlanması gerekmektedir. İpekböceği yumurtaları; damızlık yumurtalar ve ticari (hibrit) yumurtalar olmak üzere iki şekilde sınıflandırılmaktadır. Damızlık yumurtalar, ticari hibrit yumurtaları elde etmek için kullanılan ebeveyn (saf) hatlardan elde edilen yumurtalardır ve ipekböceği yumurta üretiminin hammaddesidir (Şahan, 2011). İpekböceği yetiştirmede en önemli aşama yumurta üretimidir. Üretilen damızlık ipek kozası Bursa Koza Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (Kozabirlik) tarafından alınarak, bünyesi içindeki İpekböceği Tohum Üretme Merkezi başta olmak üzere, çeşitli inficar (kuluçka) birimlerinde yumurtadan yavru elde edilmektedir. Yumurtadan çıkan ipekböceği larvası (tohum) koza üreticisine ücretsiz olarak dağıtılmaktadır (Başkaya, 2013). Kozaların kalitesi, üretilecek damızlık ve hibrit yumurta üretimini ve yaş koza üretimini sağlayan damızlık ipekböceği beslemesinin başarısı ile yakından ilgilidir. Üretimde kullanılan saf hatların yetiştirilmesi zor olduğundan bunların çevre koşullarına dayanıklılığı nispeten düşüktür. Bu açıdan damızlık kozaların sıkı bir denetimden geçmesi gerekmektedir ve damızlık hatların bakım besleme kriterlerine çok daha fazla özen gösterilmelidir. Bu bağlamda damızlık ipekböceği yetiştiricileri, 390
Kozabirlik in bu konuda görevli uzman elemanları tarafından sürekli kontrol edilerek besleme başlangıcından koza hasadına kadar tüm aşamalarında denetlenmektedir (Şahan, 2011). Türkiye, iklim bakımından dut ağacı ve ipekböceği yetiştiriciliğine uygun ülkelerden biri olmasına rağmen son 20 yılda yaş koza üretimindeki düşüşe bağlı olarak damızlık ipekböceği yetiştiriciliğinde de ülke çapında bir azalma olmuştur. 1990 lı yıllara göre %85 oranında azalan hibrit koza üretimine paralel olarak, damızlık koza üretim miktarı da son 20 yılda %80,7 oranında azalmış ve 2013 yılı itibariyle 1,9 ton a gerilemiştir (Çizelge 1.1). Damızlık ipekböcekçiliği 2013 yılına kadar Bursa ve Bilecik illerinde yapılmakta iken, araştırma yılı (2013) itibariyle Bilecik teki yetiştiricilerin üretimi bırakması nedeniyle sadece Bursa ilinde yürütülmektedir. Çizelge 1.1 Türkiye de 2002-2013 yılları arası damızlık koza verileri İl Adı İlçe Sayısı İpekböceği Beslemesi Elde Edilen Polihibrit Üretici Sayısı Yapan Köy Sayısı Yaş Koza (Kg) 2002 2 2 28 2.460 2003 2 2 40 2.014 2004 2 2 31 1.768 2005 2 2 52 3.237 2006 2 2 44 1.446 2007 3 3 44 2.487 2008 4 4 45 1.977 2009 3 4 63 3.139 2010 3 4 49 2.647 2011 3 4 50 3.423 2012 3 4 46 2.790 2013 2 3 40 1.874 Kaynak: Kozabirlik kayıtları Türkiye nin, kendi ipekböceği gen kaynağına sahip olan ve polarin hastalığından arındırılmış (sağlıklı) ipekböceği yumurtası üreten AB içinde tek ülke ve dünyanın sayılı ülkelerinden birisi olduğu düşünüldüğünde hibrit ipekböceği yumurtası üretiminin hammaddesi olan damızlık koza üretiminin devam etmesi ipekböcekçiliğinin sürdürülebilirliği açısından oldukça önemlidir (Tatlıdil, 2008). Bu araştırmada, damızlık ipekböceği yetiştiriciliği yapan küçük aile işletmelerinin mevcut yapılarının ortaya konulması, üreticilerin ipekböcekçiliği yapmalarında etkili olan faktörlerin belirlenmesi ve sorunlarına ilişkin çözüm önerilerinin sunulması amaçlanmıştır. Araştırmanın, Türkiye de üreticilerin ipekböceği üretimine teşvik edilmesi, dolayısıyla üretimin artırılarak üretici gelirlerinin yükseltilmesi açısından sektöre ve karar alıcılara yol gösterici olacağı düşünülmektedir. 2. Materyal ve Yöntem Araştırmanın ana materyalini, araştırma kapsamında yer alan ve 2013 yılı itibariyle damızlık ipekböcekçiliği faaliyetine yer veren üreticiler ile yüz yüze yapılan anketlerden elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Kozabirlik kayıtlarına göre, Türkiye de 2013 yılı itibariyle damızlık ipekböceği üretiminin yapıldığı tek il Bursa dır. Bu kapsamda araştırmada; ildeki mevcut 40 yetiştiriciden sahada ulaşılabilen 37 si ile tam sayım yolu ile yapılan anket sonuçları kullanılmıştır. Anketlerden elde edilen veriler frekans dağılım tabloları ve likert ölçeği ile değerlendirilmiştir. Çalışmada kullanılan ikincil veriler; Kozabirlik kayıtları ve daha önce konu ile ilgili olarak yapılmış olan çalışmaların sonuçlarından elde edilmiştir. 3. Bulgular İncelenen işletmelerde damızlık ipekböceği yetiştiren işletmecilerin ortalama yaşı 54 olup %83,8 i 40 yaş üzeri olup %86,5 i erkek, %13,5 i ise kadınlardan oluşmaktadır. Üstündağ (2010) tarafından Bursa ipek kozası işletmeleri üzerine yapılan çalışmada yetiştiricilerin %93,2 sinin 40 yaş üzerinde olduğu tespit edilmiştir. 391
Çizelge 3.1 İncelenen işletmelerde damızlık ipekböceği işletmelerinin genel özellikleri Göstergeler Yaş 54 İpekböcekçiliği deneyimi (yıl) 21 Yıllık gelir (TL/yıl) 9.810 Tarımsal gelir (TL/yıl) 3.110 İpekböcekçiliği geliri (TL/yıl) 2.028 Dut ağacı sayısı 52 Açtıkları kutu sayısı 2,4 Koza üretim miktarı (kg/kutu) 22,7 İşletmecilerin %8,2 i okur-yazar olmayıp, %18,9 u okur-yazar, %56,8 i ilkokul, %13,5 i ise ortaokul ve lise mezunudur. İpekböceği yetiştirme deneyimleri ise ortalama 21 yıl olup %40,5 i 20 yıldan fazla deneyime sahiptir. Damızlık ipekböceği yetiştiren işletmecilerin %16,2'sinin herhangi bir sosyal güvencesi bulunmamaktadır. Sosyal güvencesi olan %83,8 inin ise %51,6 sı Bağ-Kur (tarım), %29,0 u SSK (işçi) ve kalan 19,36 sı ise sırasıyla; SSK (tarım), Bağ-Kur (esnaf) ve genel sağlık sigortasına bağlı veya çocuklarının üstüne kayıtlıdır. İşgücü, tarımsal üretimin devamını sağlamak için kullanılan en önemli üretim faktörlerinden biridir. İpekböcekçiliği yaklaşık 45 gün süren bir faaliyet olmakla birlikte, küçük aile işletmeleri tarafından yürütülen, yaprak kesme ve taşıma dışındaki faaliyetlerde tüm aile fertlerinin emeğini değerlendirmeye imkan tanıyan bir faaliyettir. İşletmelerdeki ortalama nüfus 3,6 kişi olup bunun %84,1 i 15-64 yaş aralığındadır. Özüdoğru (2010) a göre, aktif nüfus denilen 15-64 yaş grubunun işletmelerdeki nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturması işletmelerin işgücü potansiyeli bakımından zengin olduğunu göstermektedir. İncelenen işletmelerdeki aktif nüfusun ancak %57,32'si ipekböcekçiliği faaliyetinde aktif olarak çalışırken, yaklaşık 1-2 gün süren koza ayıklama işleminde ise aile işgücünün tamamı değerlendirilmektedir. İpekböcekçiliği faaliyetinde çalışan ortalama aile işgücü 2,3 EİB iken ortalama yabancı işgücü ise 0,2 EİB dir ve bu yabancı işgücü sadece koza ayıklama işleminde kullanılmaktadır. Araştırma bulgularına göre, damızlık ipekböceği yetiştiricilerinin %64,9 u ana gelir kaynağının ipekböcekçiliği, %29,7 si hayvansal üretim, %5,4 ü ise bitkisel üretim olduğunu beyan etmiştir. İşletme başına düşen yıllık gelir, tarımsal gelirin yanı sıra işletmecilerin emekli maaşı ve aile bireylerinin tarım dışı gelirlerinden oluşmakta olup ortalama 9.810 TL/yıl dır. Yıllık gelir içinde ipekböcekçiliğinin payı %20,7 dir. Bu durum yetiştiricilerin çoğunun asıl mesleğinin yanında ek gelir sağlamak amacıyla ipekböcekçiliği yaptığını göstermektedir. İşletmelerin ipekböcekçiliğinden elde ettiği ortalama gelir 2.028 TL/yıl dır ve toplam tarımsal gelirin (3.110 TL/yıl) %65,2 sini oluşturmaktadır. İşletmelerin %37,8 inin ipekböcekçiliğinden elde ettiği gelir 1001-2000 TL, %27,03 ünün 100-1000 TL, %18,9 unun 2001-3000 TL, %13,5 inin 3001-4000 ve %2,7 sinin ise 4001 TL ve üzeridir. Yetiştiricilerin ipekböcekçiliği yapma nedenleri arasında büyük ölçüde etkili olan faktör aileden gelen geleneksel bir faaliyet olmasıdır. Yetiştiricilerin %75,7 si kısa zamanda ek gelir sağlayan bir faaliyet olması nedeniyle ipekböcekçiliğinin kârlı bir faaliyet olduğunu ve %91,9 u ipekböcekçiliğine devam etmeyi düşündüğünü belirtmiştir. İşletmelerin damızlık koza üretiminde açtıkları ortalama kutu sayısı 2,4 olup, ortalama verimleri 22,7 kg/kutu dur. Ancak görüşülen yetiştiriciler, ekonomik olarak kârlı bir ipekböcekçiliği için yeterli dut yaprağı, besleme yeri ve işgücünün olması durumunda ortalama 4,3 kutu üretilmesi gerektiği görüşündedirler. İpekböceği dut yaprağıyla beslendiğinden, koza üretimi dut ağacı varlığına bağlıdır. Bir kutu ipekböceği tohumunu besleyebilmek için ortalama 500 kg dut yaprağına ihtiyaç duyulmakta ve 500 kg dut yaprağı ise 5 yaşında olan 50-55 adet dut ağacından temin edilmektedir (Başkaya, 2013). Araştırma bulgularına göre işletme başına düşen ortalama dut ağacı sayısı 52 adet olmakla birlikte, 392
işletmelerin %14,7 si 1-15 adet, %52,9 u 16-50 adet, %32,4 ü ise 51 ve üzeri dut ağacına sahiptir. Dut ağacı bulunmayan işletmelerin oranı ise %8,1 dir. Türkiye de dut bahçeleri kapama dut bahçesi, tarla kenarına sınır ağacı olarak ve başka tarım ürünleriyle karışık bahçe olarak üç şekilde tesis edilmektedir. Araştırmada dut ağacı olan işletmelerin %54,5 i dut ağaçlarının dağınık şekilde, sınır ağacı veya diğer tarım ürünleriyle karışık halde olduğunu beyan etmişlerdir. Bu durum yaprak taşıma açısından zorluk yaratmaktadır. Araştırma sonucuna göre, damızlık ipekböceği yetiştiriciliği yapanların %40,5 inin dut yapraklarını kendi bahçelerinden temin ettiği, %13,5 inin ise dut bahçesinin bulunmadığı ve beslemede kullandığı yaprakları satın aldığı belirlenmiştir. Yetiştiricilerin %45,9 u ise kendi dut ağaçları yeterli olmadığı için aynı zamanda dut yaprağı satın aldıklarını beyan etmişlerdir. Kendi dut yaprağını satan yetiştirici ise bulunmamaktadır. Şahinler ve Şahinler (2002); Hatay ilinde yaptıkları çalışmada, ipekböceği yetiştiriciliği yapan üreticilerin %54 ünün dut yapraklarını kendi bahçelerinden, %46 sının ise komşu bahçelerden temin ettiklerini tespit etmişlerdir. İşletmecilerin ipekböceği faaliyetinde koza üretimini etkileyen faktörler arasında besleme yeri sıkıntısı ilk sırada yer almaktadır. Yetiştiricilerin %67,6 sı besleme yeri olarak yaşadıkları evin bir bölümünü, %29,7 si ise ayrı besleme evi kullanmaktadır. Geri kalan %2,7 si ise ilk yaşlarda konutlarının bir bölümünü, sonraki yaşlarda ise beslemede ayrı bir evi kullandığını beyan etmiştir. Damızlık ipekböceği yetiştiricilerinin %94,6 sı ipekböceği yetiştiriciliğinde besleme evinin zorunlu olduğunu belirtmişlerdir. İşletmecilerin %54,1 i besleme evi desteği verilmesi halinde üretimlerini artırabileceklerini belirtmiştir. Yetiştiricilerin geriye kalan %45,9 u ise yaşlarının büyük olması nedeniyle daha fazla beslemeye güçlerinin yetmeyeceği gerekçesi ve beslemede kullanacakları dut ağaçlarının yetersizliği nedeniyle besleme evine yönelik destek verilse dahi üretimlerini artıramayacaklarını beyan etmişlerdir. Üretimi etkileyen diğer bir önemli faktör ise işgücü yetersizliğidir. Yaprak temininde karşılaşılan güçlükler, koza fiyatının düşüklüğü, desteklerin yetersizliği, zirai mücadele ilaçlarının dut yapraklarına bulaşması sonucu böceklerin zehirlenmelere maruz kalması, elverişsiz iklim ve doğal koşullar, çevre kirliliği ve düzensiz besleme ise üretimi olumsuz etkileyen diğer faktörlerdir. İpekböceği, yaşadığı ortamdaki sıcaklık ve nem koşullarına karşı duyarlılık gösteren bir canlıdır. Kaliteli ve ipek verimi yüksek kozaların üretilmesi için ırk faktörünün yanı sıra optimum çevre şartlarının sağlanması gereklidir. Çevre koşullarından sıcaklık, nem, beslenme eksiklikleri ve bazı teknik uygulamalara uyulmaması larva süresini uzatmakta ve verim düşüklüğüne neden olmaktadır (Şahinler ve Şahinler, 2002). Damızlık ipekböcekçiliği Kozabirlik tarafından kontrollü şekilde yapıldığı için, yetiştiricilik için gerekli koşullar sürekli denetime tabi olmakla birlikte, araştırma kapsamında görüşülen yetiştiricilerin %32,4 ünün beslemede gerekli ısı koşullarını, %48,7 sinin ise gerekli nem koşullarını bilmediği ve uygun koşulların hazırlanması konusunda Kozabirlik e tabi olduğu belirlenmiştir. Yetiştiricilerin %51 4 gibi büyük bir bölümü anketin yapıldığı yılda ipekböceği hastalığı ile karşılaştığını ve verim kaybına uğradığını belirtmiştir. Araştırma kapsamındaki yetiştiricilerin %10,8 i ipekböceği hastalıklarını tanıyabilmekte, %32,4 ü kısmen tanımakta, %56,7 si ise ipekböceği hastalıklarını ayırt edememektedir. Bu durum hastalıklara gerekli ve zamanında müdahale edilebilme olasılığını düşürmekte ve verim kaybında artışa neden olmaktadır. Araştırma bulgularına göre son yılda hastalıkla karşılaştığını beyan eden üreticilerin sadece %42,1 i karşılaştığı hastalığın adını bilmektedirler. Karşılaştıkları hastalığın ise sütleme olduğunu belirtmişlerdir. İşletmecilerin ipekböceği faaliyetinde en sık karşılaştıkları sorunların başında üretim koşullarının (besleme yeri sıkıntısı, kalitesiz ipekböceği tohumu, işgücü yetersizliği, dut ağacı yetiştirilmesinde ihtiyaç duyulan suyun temininde yaşanan sıkıntılar, askı malzemesi temin edilememesi, dut ağaçlarının dağınık ve uzak olmasından dolayı taşımada yaşanan zorluklar) elverişsiz olması gelmektedir. Karşılaşılan sorunlardan ikinci sırada ipekböcekçiliği yetiştiriciliği ile ilgili olarak ihtiyaç duyulan bilginin yetersizliği olup bunu kaliteli dut yaprağı teminindeki sıkıntılar ve hastalıklarla mücadele takip etmektedir (Çizelge 3.2). 393
Çizelge 3.2. İpekböceği faaliyetinde karşılaşılan sorunların sıklık derecesi Üretim koşulları 3,51 Yetersiz bilgi 3,27 Kaliteli dut yaprağı temini 2,89 Hastalıklarla mücadele 2,51 Yaprak taşıma 1,78 1=Hiç, 2=Nadiren, 3=Bazen, 4=Sık sık, 5=Daima Damızlık ipekböceği yetiştiricilerine göre ipekböcekçiliğinin bırakılma nedenleri arasında ilk sırada işgücünün azalması gelmektedir. Kısa dönemde ek gelir getirmesine rağmen çalışma koşullarının zorluğu ve emek yoğun bir faaliyet olması nedeniyle genç nüfus ipekböcekçiliği faaliyetine devam etmemekte ve diğer işlere yönelmektedir. İpekböcekçiliği faaliyetinin bırakılma nedenleri arasında ikinci sırada ise koza fiyatının düşüklüğü gelmektedir. Dut yaprağı teminindeki sıkıntılar ve alternatif tarımsal faaliyetlerin daha kârlı olması ise yetiştiriciler tarafından ipekböcekçiliğinin diğer bırakılma nedenleri arasında gösterilmiştir (Çizelge 3.3). Çizelge 3.3 İpekböcekçiliğinin bırakılma nedeni İşgücünün azalması 3,95 Fiyat 3,59 Dut yaprağı temin edememe 2,65 Diğer tarımsal faaliyetler 2,24 1=Kesinlikle Hayır, 2=Biraz, 3=Ortada, 4=Büyük Ölçüde, 5=Kesinlikle Evet Araştırma kapsamında görüşülen yetiştiriciler sırasıyla; mevcut damızlık koza desteğinin artırılması, besleme evi desteği verilmesi, Kozabirlik alım fiyatlarının artırılması, köydeki yaşam koşullarının iyileştirilmesi, dut bahçesi desteği verilmesi ve işgücü imkanlarının artırılması durumunda üretimlerinin artacağını belirtmişlerdir (Çizelge 3.4). Çizelge 3.4. Üretimin artırılması için gerekli koşullar Desteğin artırılması 4,31 Besleme evi desteği 4,17 Alım fiyatlarının artırılması 4,14 Yaşam koşularının iyileştirilmesi 3,61 Dut bahçesi desteği 3,58 İşgücü imkânlarının artırılması 3,19 Kredi imkânlarının artırılması 1,96 1=Önemsiz, 2=Az Önemli, 3=Kısmen Önemli, 4=Önemli, 5=Çok Önemli İpekböcekçiliğine sahip çıkılması, yetiştiriciyi bulunduğu yerde tutmak ve üretimi teşvik etmek amacıyla, ipekböceği yetiştiriciliği, 2002-2005 yılında Destekleme Fiyat İstikrar Fonu (DFİF) dan, 2006 yılından itibaren de Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından Hayvancılık Kararnamesi kapsamında desteklenmektedir. Damızlık ipekböceği kozası alım fiyatı 2013 yılında 1. sınıf damızlık koza için 22 TL/kg olup, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından verilen destek miktarı ise 20 TL/kg dır. Ancak yetiştiricilerin sadece %48,6 sı damızlık koza desteğinin Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından verildiğini bilmekte, %29,7 si desteğin Kozabirlik tarafından verildiğini düşünmekte, %21,6 sı ise hangi kurum tarafından verildiğini bilmemektedir. Damızlık koza desteğinin üretilen koza miktarına göre değil de açılan kutu sayısına göre verilmesi durumunda açtıkları kutu sayısını artırıp artırmayacakları sorulduğunda, %64,9 u besleme evi, dut 394
yaprağı ve işgücü yetersizliği nedeniyle üretimlerini artıramayacaklarını beyan etmişlerdir. Bununla birlikte, mevcut destekleme yönteminin verim artışını teşvik edecek bir yöntem olmasına rağmen beklenen verim ve kalite artışında etkili olmadığı görülmektedir. (Başkaya, 2013) da çalışmasında, ipekböcekçiliğinin, devlet ve Kozabirlik desteğinin sağladığı devam ettirilme çabalarıyla çiftçi tarafından yan gelir olarak yapılmaya devam etse de eski önemini yitirdiğini belirtmiştir. İpekböceğine verilecek herhangi bir alternatif destek söz konusu olduğunda damızlık koza üreticilerinin %56,8 i besleme evi, %8,1 i kapama dut bahçesi tesisi ve %35,1 i ise hem besleme evi hem de dut bahçesi tesisi desteğini tercih edeceklerini belirtmişlerdir. 4. Tartışma ve Sonuç İpekböcekçiliği Türkiye de 1500 yıllık bir mazisi olan yardımcı bir tarım koludur. Küçük aile işletmelerinde tüm aile fertlerinin işgücünün değerlendirilmesi, tarım alanlarının ve alternatif gelir kaynaklarının kısıtlı olduğu bölgelerde istihdam yaratılması, 35-40 gün gibi kısa sürede yüksek gelir getirmesi ve diğer tarımsal faaliyetler için işgücü ihtiyacının az olduğu dönemde yapılması gibi avantajlar sağlamaktadır. İpekböceği yetiştiriciliğinde hastalıkların tedavisi ekonomik olmadığından yetiştiricilikte hastalıklardan korunma tedaviden daha çok önem taşımaktadır. Bu nedenle özellikle uygun yetiştirme koşullarının var olması ve üreticilerin yeterli düzeyde bilgiye sahip olması gerekmektedir. Her ne kadar damızlık yetiştiriciler Kozabirlik in denetiminde olmaları nedeniyle kontrollü koşullarda üretim yapıyor olsalar da araştırma bulgularına göre istenilen verim düzeyine ulaşamadıkları görülmektedir. Nitekim araştırma bulgularına göre, üreticilerin kutu başına ortalama verimleri 22,7 kg dır. Fakat ipekböceği geliri 4000 TL nin üzerinde olan mevcut 1 yetiştiricinin kutu başına veriminin 40 kg olduğu tespit edilmiştir. Bu durum uygun yetiştirme koşullarının uygulanması durumunda, verimde ve dolayısıyla gelirde artışa neden olacağını göstermektedir. 2000 yılından sonra devlet desteği verilmesi ile ipekböcekçiliğinin yok olmasını engelleme çabaları sonuç vermiştir. Ancak ipekböcekçiliği, yan gelir olarak yapılmaya devam etse de eski önemini yitirmiştir. Yine de kutu başına damızlık koza gelirinin %47,6 sının devlet desteğinden oluştuğu göz önüne alındığında, üretimin sürekliliği ve ipekböcekçiliğinin yok olmaması için desteklemenin devam etmesi zorunludur. İpekböceği destekleme tutarının hayvancılık destekleri içerisinde küçük bir paya sahip olmasına rağmen küçük aile işletmeleri için büyük öneme sahiptir. Bu bağlamda, yetiştiricilerin gelir düzeyini iyileştirmek, ipekböcekçiliğini geçmişte olduğu gibi yeniden geliştirmek, yaygınlaştırmak, ekonomiye kazandırmak amacıyla destek miktarının artırılması, besleme evi ve kapama dut bahçesi tesisine yönelik destek verilmesi gerekli görülmektedir. Diğer yandan ipekböcekçiliğinin her aşamasında, kaliteyi yükseltici önlemler alınarak daha fazla ve kaliteli ürün almayı sağlayacak yetiştiricilik yöntemleri çiftçiler arasında yaygınlaştırılmalıdır. Kaynaklar Anonim, 2013. Kozabirlik Kayıtları. Başkaya, Z. 2013. Gelişimi ve Dağılışı Bakımından Türkiye İpekböcekçiliğinde Bilecik İlinin Yeri, Sorunları ve Çözüm Önerileri, Doğu Coğrafya Dergisi, Cilt: 18,Sayı:30, 2013. Özgür, M., 1996. Türkiye de İpekböcekçiliği, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, s: 95-106, Ankara. Özüdoğru, T., 2011. Amasya Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliğinin Yöre Çiftçilerine Ekonomik Etkilerinin Analizi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi ABD, Doktora Tezi, Ankara. Şahan, Ü., 2011. İpekböcekçiliği, DORA Yayınları, 1. Baskı, ISBN: 978-605-4118-98-4, Bursa. Şahinler, N. ve Şahinler S., 2002. Hatay İl'inde İpekböceği Yetiştiriciliğinin Mevcut Durumu Sorunları ve Çözüm Önerileri Üzerine Bir Araştırma, MKU Ziraat Fakültesi Dergisi 7 (1-2): 95-104, 2002 Taşkaya Top, B., 2011. Türkiye de İpekböcekçiliği Pazarlamasında Kozabirlik in Rolü, TEAE Bakış. Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Yayını, ISSN: 1303-8346, Nüsha 13, Temmuz 2011, Ankara. Tatlıdil, F. 2008. İpekböceği Raporu, Türkiye nin AB ye Uyum Sürecinde Olası Gelişmelerin Önemli Tarım Ürünleri Üzerine Ekonomik Etkilerinin Analizi, TÜBİTAK (KAMAG) Projesi. Üstündağ, E., 2010. Bursa İlinde İpekböcekçiliği Faaliyetinin Araştırılması, Üretim Düzeyi ve Girdi Analizi, Bölge Ekonomisine Katkıları, Bursa. 395